Όταν στο «παντέρμο» Ρέθυμνο που η πρόοδος ήταν «όνειρο θερινής νυκτός»
Στη δύση της δεκαετίας του 1950, το Ρέθυμνο βούλιαζε στην αβεβαιότητα.
Οι γονείς προσπαθούσαν να εξαντλήσουν κάθε γνωριμία στα μεγάλα κέντρα για να δώσουν μια ευκαιρία στα παιδιά τους να πετύχουν μια καλή αποκατάσταση. Ξεκινούσε μια επικίνδυνη ροή μετανάστευσης που άδειαζε την πόλη από φωτισμένους νέους που θα της πρόσφεραν ευκαιρίες για ποιότητα ζωής.
Όσο για τα κορίτσια όσα δεν έβλεπαν αποκατάσταση μόνο σε ένα καλό γάμο κατέφευγαν σε τέχνες (μοδίστρα, κομμώτρια) για να εξασφαλίσουν το μέλλον τους.
Κι έρχεται μια φωτισμένη γυναίκα να δώσει στις κοπέλες μια θαυμάσια ευκαιρία για πρακτικές γνώσεις πολύτιμες για τη ζωή τους.
Διαβάζουμε με υπογραφή Σταύρου Κελαϊδή στο ΒΗΜΑ Ρεθύμνου:
«Ίδρυση Οικοκυρικής Σχολής
Την περασμένη Κυριακή, επι παρουσία κόσμου πολλού, γονέων, κηδεμόνων και επισήμων, έγιναν τα εγκαίνια της οικοκυρικής Σχολής Ρεθύμνης της Διδας Ελένης Παπαδογιάνη.
Ως εδηλώθη, πρόκειται περί ιδιωτικής επιχειρήσεως υπο την έγκρισιν και την εποπτεία του υπουργείου Βιομηχανίας.
Η Σχολή αυτή, πρέπει να υποστηριχθεί, όχι προς το συμφέρον της Διευθύνσεως , όχι διότι πρέπει να εισπράττει δίδακτρα, αλλα δια το συμφέρον αυτής ταύτης της Κοινωνίας προς το συμφέρον των οικογενειών των αυριανών μητέρων.
Η ροπή προς την κλασσική μόρφωσιν, «επερισσάγινεν».
Όλοι το βλέπουμε όλοι το καταλαβαίνουμε. Αλλά η αντίδρασή μας, δεν είναι ανάλογος.
Το τελευταίο συνέδριο των Επιθεωρητών της Μέσης Εκπαιδεύσεως κατέληξεν εις θλιβερά συμπεράσματα.
Σ’ αυτό διεπιστώθει ότι, μόνο τα 30% εξ΄ όλων των ελληνοπαίδων, είναι εις θέσιν να παρακολουθήσουν να μπουν στο νόημα να καταλάβουν την διδασκομένη στα Γυμνάσια ύλη.
Μόνο τα 30% δεν χάνουν τα έξοδά των, μόνο υπόλοιποι 70%, χάνουν τα έξοδά των κάνουν άδικο κόπον «παίζουν γροθιές στον τοίχο».
Αυτά διεπίστωσε το συνέδριο και όμως .. και όμως κανείς δεν τα λαμβάνει υπ’ οψιν και περνούν απαρατήρητα.
Όλοι νομίζομεν ότι, το δικό μας εφόδιο στη ζωή, παρά ένα απολυτήριο οποιουδήποτε Γυμνασίου και κατόπιν δια της υποστηρίξεως του ισχυρού της ημέρας θα μπορέσει ν’ «αρπαχθεί» από τον «Προϋπολογισμό».
Αλλά η σκέψη αυτή, ομοιάζει μ ‘εκείνους που αγοράζουν ένα λαχείο κι έπειτα στηρίζουν τας ελπίδας των επ’ αυτού.
Βλέπει ένας τελειόφοιτος του Γυμνασίου, ότι κάποιος γνωστός του αρπάχτηκεν από τον Προϋπολογισμό ή από μια Τράπεζα και νομίζει τούτο για κανόνα και καταστρέφεται.
Πρέπει να το καταλάβουμε. Ο τόπος μας είναι πτωχός. Εμείς όλοι μας είμεθα πτωχοί. Δεν μπορούμε να ζήσωμεν όλοι σαν τρόφιμοι του Προϋπολογισμού.
Γι’ αυτό πρέπει να επιδοθούμε σε πρακτικά επαγγέλματα και τέχνες τόσο τα αγόρια όσο και τα κορίτσια.
Ο κανών είναι ότι τα κορίτσια πρόκειται να ζήσουν σαν «νοικοκυρές» γι΄αυτό πρέπει να πυκνωθούν οι τάξεις των
«οικοκυρικών Σχολών».
Κάλλιστα μπορούν να πάρουν απολυτήριο Γυμνασίου όλα.
Αλλά ύστερα; Υστέρα το πάνε σε μια οικοκυρική Σχολή, να μάθουν να κόπτουν, να πλέκουν, να κεντούν, να μαθαίνουν όλες γενικά τις εργασίες του σπιτιού. Αν περιμένουν να ζήσουν από το Απολυτήριο του Γυμνασίου το μέλλον των θα είναι θλιβερό.
Εάν είχα αρμοδιότητα, θα διέγραφα από το πρόγραμμα της Σχολής, και τα Ελληνικά, και τα Μαθηματικά, και Γεωμετρία, τη Φυσική, τη Χημεία , πολύ δε περισσότερο τα Γαλλικά, δια δύο λόγους: Πρώτον διότι δεν πρόκειται να μάθουν απολύτως τίποτε, έπειτα διότι εις ουδέν απολύτως χρειάζονται (εννοώ τας μαθητρίας, της
Σχολής).
Όσα γράμματα ξέρουν οι μαθήτριες με το απολυτήριο του Δημοτικού Σχολείου ή ανωτέρου Σχολείου, ως ορθώς ορίζεται είναι υπεραρκετά για να γίνουν καλές νοικοκυρές, ως τις θέλει η οικογένεια των και η Πολιτεία.
Εύχομαι καλές προόδους και την δέουσαν κατανόηση εκ μέρους της Κοινωνίας.
Σταύρος Κελαϊδής
Εφημερίδα «Βήμα»
21-10-1959»
Μια φωτισμένη γυναίκα
Έτσι ξεκίνησε η μεγάλη προσφορά της Ελένης Παπαδογιάννη στον τόπο.
Έχω κάνει αρκετά αφιερώματα για τη γυναίκα αυτή και πάλι μου δίνονται στοιχεία και αφορμή να κάνω κι άλλο κι άλλο.
Από τα βασικά της χαρακτηριστικά ήταν η άνεση να κάνει πράγματα πρωτοποριακά για τον καιρό της όπως να οδηγεί για παράδειγμα, χωρίς να προκαλεί σχόλια. Κι ήταν το όνομά της εγγύηση συνέπειας, δημιουργίας, προσφοράς.
Γι’ αυτό και πάντα την είχα πρότυπο σαν τις άλλες κυρίες που γνώρισα κι εντυπωσιάστηκα από το Ρέθυμνο και τους ανθρώπους του. Κρίμα που λείπουν αυτά τα πρότυπα από την εποχή μας.
Μεγάλωσε σε αυστηρό περιβάλλον
Η Ελένη μεγάλωσε σε περιβάλλον αυστηρό και με αρχές απόλυτα ταυτισμένες με τις κρητικές παραδόσεις. Ενέπνεε όμως εμπιστοσύνη στους γονείς της, γιατί μπορεί να είχε ανήσυχο πάντα χαρακτήρα, αλλά ήταν σωστή στις επιλογές της. Κι είχε προικιστεί από τη φύση με μια ωριμότητα υπερβολική για την ηλικία της. Ήξερε να κρίνει. Αξιολογούσε τους ανθρώπους ανάλογα με τις πραγματικές αρετές τους και πίστευε πάντα πως καθένας είναι χρήσιμος για το περιβάλλον του, αρκεί να βρει τον δικό του δρόμο δημιουργικής έκφρασης. Βίωνε μια πόλη βυθισμένη στη μιζέρια, χωρίς μέλλον, χωρίς προοπτική. Και προσπαθούσε να βρει λύσεις για την άρση από το αδιέξοδο.
Η πάγια θέση της ήταν πως αξίζει περισσότερο να δίνεις ευκαιρίες, παρά με μια κίνηση βοήθειας να θεωρείς πως έκανες το χρέος σου σαν άνθρωπος.
Ακόμα και για τις κοπέλες που δεν υπήρχε περίπτωση καριέρας, αλλά θα περιορίζονταν στον ρόλο της νοικοκυράς, ήθελε να τους προσφέρει τη δυνατότητα να νιώθουν ξεχωριστές.
Όταν δήλωσε στους γονείς της πως ανοίγει οικοκυρική σχολή, εκείνοι νόμιζαν πως η θυγατέρα τους χρειάζεται ψυχολογική υποστήριξη. Και για την εποχή τους είχαν κι αυτοί το δίκιο τους. Η κόρη τους ήταν όμορφη, μορφωμένη, δυναμική. Η ζωή της ανήκε. Που πήγαινε να μπλέξει; Η Νίτσα όμως το είχε αποφασίσει.
Δημιούργησε μια πρότυπη σχολή οικοκυρικής που έδινε όμως και άλλες γνώσεις στις κοπέλες που δεν είχαν άλλη ευκαιρία να διευρύνουν τους ορίζοντές τους. Οι καθηγητές που δίδασκαν ήταν το απάνθισμα της εκπαίδευσης αλλά και του ήθους.
Σύντομα χρειάστηκε να λειτουργήσει οικοτροφείο, γιατί πολλά κορίτσια δεν είχαν τη δύναμη να νοικιάζουν στη «χώρα». Είχε τόσο καλή φήμη η σχολή που ακόμα και οι πατέρες που είχαν εγκλωβιστεί στις πολύ αυστηρές παραδόσεις έστελναν με κλειστά μάτια τις κόρες τους να σπουδάσουν.
Η Ελένη όμως δεν ησύχαζε. Και σύντομα μια σχολή Λογιστών ήρθε να «λύσει» τα χέρια σε πολλούς νέους που αποκτούσαν πια μια ευκαιρία για δουλειά. Η λογιστική είχε γίνει αναγκαία πια, καθώς οι επαγγελματίες είχαν απόλυτη ανάγκη ενός ειδικού για τα βιβλία τους.
Η επιτυχία την είχε ήδη ευλογήσει αλλά εκείνη πάλι δεν ήταν ικανοποιημένη. Δεν την ενδιέφερε η δική της προκοπή. Ήταν βέβαια ευχαριστημένη για την άνοδο των σχολών της επειδή πρόσφερε και ευκαιρίες εργασίας σε αρκετούς ανθρώπους που αν και πτυχιούχοι δεν είχαν ασχοληθεί με το αντικείμενο της επιστήμης τους. Και διδάσκοντας στις σχολές είχαν εξασφαλίσει ένα σίγουρο μισθό αλλά και περισσότερη αίγλη γύρω από το όνομά τους. Γιατί είχαν μεγάλο κύρος οι σχολές εκείνες.
Ήταν τόσο υψηλό το επίπεδο σπουδών, που χωρίς άλλη διαδικασία το αρμόδιο υπουργείο έδινε και τα τυπικά αποδεικτικά της εγκυρότητας. Κι όλες αυτές οι κατακτήσεις είχαν πανελλαδική πρωτιά. Καταρχήν για την «Οικοκυρική Σχολή», που παρείχε το δικαίωμα συνέχισης των σπουδών με εγγραφή στις Μέσες Τεχνικές Σχολές Εργοδηγών και Τεχνικών Βοηθών Σχεδιαστών και για τις Σχολές Λογιστών, Γραφομηχανής και Κοπτικής Ραπτικής, στις οποίες θήτευσαν οι πρώτοι λογιστές και οι πρώτες γραμματείς και επαγγελματίες (όχι εμπειροτέχνες) μοδίστρες του Ρεθύμνου.
Το ανήσυχο πνεύμα της ωστόσο δεν της άφηνε περιθώρια εφησυχασμού. Οραματιζόταν το Ρέθυμνο σε ένα άλλο επίπεδο ανάπτυξης.
Και τότε αποκάλυψε μια άλλη πτυχή του εαυτού της. Έβλεπε πιο πέρα από την εποχή της. Και ονειρευόταν δράσεις που θα έλυναν πολλά αναπτυξιακά προβλήματα. Γιατί πίστευε αφάνταστα στον τόπο της και στις δυνατότητές του.
Πάθος για τη λαϊκή τέχνη
Ήταν η πρώτη που άκουσα να μου λέει πως μια ανάσα χωρίζει τον τόπο μας από μια ανάπτυξη που θα δώσει άλλη όψη στη μαραζωμένη πόλη. Ήταν αρχές της δεκαετίας του ’70 όταν τα λέγαμε αυτά. Αυτό το διάστημα είχαν βρει την ευκαιρία και παράγοντες του Ρεθύμνου να επενδύουν κάθε τους ελπίδα προκοπής στον τουρισμό.
Κι ενώ εκείνοι αναζητούσαν δανειοδοτήσεις για τη δημιουργία υποδομών, η Ελένη βρήκε έναν παράπλευρο δρόμο για να στηρίξει τις μάζες των απλών μεροκαματιάρηδων, που από την παραγωγή λαδιού περίμεναν να καλύψουν υποχρεώσεις τους. Από την οικογένειά της η Ελένη είχε αποκτήσει το πάθος για τη λαϊκή παράδοση. Πίστευε ακλόνητα ότι το Ρέθυμνο είχε μια χρυσοφόρα πηγή ανεκμετάλλευτη κι έπρεπε εγκαίρως να την αξιοποιήσει.
Αυτό το πέτυχε αναλαμβάνοντας τη διεύθυνση του ΕΟΜΜΕΧ στο Ρέθυμνο πρώτα και μετά όλης της Κρήτης. Γιατί δεν πέρασε απαρατήρητος από την υπηρεσία της ο ζήλος και οι ιδέες της. Όταν απόκτησε αρμοδιότητες περισσότερες γύριζε από χωριό σε χωριό από το Λασίθι, στα Σφακιά. Επικοινωνούσε με τους παραγωγούς, ανίχνευε ταλέντα, εξασφάλιζε υποτροφίες και φρόντιζε να αποκτούν ενίσχυση οι μικρές βιοτεχνίες με δάνεια για να γίνουν μεγαλύτερες.
Με τη γνωστή της πειθώ ξεκίνησε μέσω του Οργανισμού Χειροτεχνίας μια σταυροφορία στους ανθρώπους της υπαίθρου για να δώσουν μεγαλύτερη βαρύτητα στις δεξιοτεχνίες του καθένας. Ένας μετά τον άλλο άρχισαν να αναδεικνύονται καλλιτέχνες στο ξυλόγλυπτο, στην κεραμική, σε κάθε δραστηριότητα μεταποίησης που έδινε εργασία και σε άλλους.
Θεράπευε την ένδεια
Ήξερε να θεραπεύει και την ένδεια προτείνοντας λύσεις για να ξεπερνούν οι άνθρωποι τα προβλήματά τους με αξιοπρέπεια. Είχε καθιερώσει στα πρώτα χρόνια τουρισμού να απασχολούνται νοικοκυρές στο σπίτι με την παραδοσιακή βελονιά. Και πλήρωνε αμέσως την κάθε γυναίκα. Έτσι βοήθησε και στην ανάπτυξη της οικοτεχνίας που δημιούργησε σιγά σιγά πολλές ανθούσες επιχειρήσεις σε όλη την Κρήτη.
Είναι περίεργο πως αυτή η γυναίκα κατάφερνε να έρχονται χρήματα στα μικρονοικοκυριά αλλά και στο δημόσιο όταν στην εποχή μας ψάχνουμε για… ισοδύναμα.
Αμέτρητες οι επιχειρήσεις που ξεκίνησαν επί των ημερών της στον ΕΟΜΜΕΧ Κρήτης σαν μικρές μονάδες και σήμερα κρατάνε κυριολεκτικά την τοπική οικονομία.
Οι Μαργαρίτες ήταν πάντα στο επίκεντρο του ενδιαφέροντός της. Πίστευε ότι τα κεραμικά της περιοχής δεν υστερούν σε τίποτα από των άλλων περιοχών που είχαν καταξιωθεί. Και κατάφερε να προσφέρει πολλά στις Μαργαρίτες που άξιζαν κάθε στήριξης όπως απέδειξαν με την προκοπή τους.
Σπινθηροβόλο πνεύμα
Αλλά και πού δεν άφηνε τους πάντες έκθαμβους με την αξιοσύνη και το σπινθηροβόλο πνεύμα της.
Όταν το Ρέθυμνο δεν είχε την υποδομή να περιποιηθεί έναν επίσημο καλεσμένο, κάθε νομάρχης περίμενε από την Ελένη να τα βγάλει πέρα. Κι εκείνη ήξερε τον τρόπο. Μια συνεννόηση με τον διοικητή του 44ου Σ.Π και κατευθείαν στην κουζίνα του στρατοπέδου να ετοιμάσει το γεύμα επισήμων τις μεγάλες γιορτές όπως τα ΑΡΚΑΔΙΑ.
Βέβαια για τα πιάτα που ετοίμαζε, δεν διέθετε ούτε τα στοιχειώδη εργαλεία για να τα ετοιμάσει. Στο στρατόπεδο τώρα τι απαιτήσεις να έχει;
Για την Ελένη Παπαδογιάννη όμως τίποτα δεν ήταν ακατόρθωτο. Και δεν δίστασε να χτυπήσει μπεσαμέλ με… κουτάλα της σούπας σε μια λαμαρίνα. Και να ετοιμάσει μενού αριστούργημα.
Οι παγκρήτιες εκθέσεις
Εκείνη έκανε και το Ρέθυμνο να συγκεντρώνει κόσμο κάθε καλοκαίρι με την οργάνωση εκθέσεων χειροτεχνίας. Αρχικά έπρεπε να γίνεται εκ περιτροπής σε κάθε πόλη της Κρήτης. Σε πείσμα πάντως των γειτόνων εξ ανατολών που δεν αφήνουν τίποτα για άλλο νομό, εκείνη κατάφερε να πείσει την ηγεσία του ΕΟΜΜΕΧ και να γίνει το Ρέθυμνο η έδρα της έκθεσης.
Αξέχαστα εκείνα τα καλοκαίρια. Η Παπαδογιάννη από τη μια με τις Παγκρήτιες Εκθέσεις, ο Καννάς από την άλλη με τη Γιορτή Κρασιού και γέμιζε ζωή και κίνηση το Ρέθυμνο. Πόλος έλξης για επισκέπτες απ’ όλη την Ελλάδα, αλλά και για τους μεγάλους καλλιτέχνες της εποχής. Ο σπουδαίος Ευγένιος Σπαθάρης μέσα από την Παγκρήτια Έκθεση γνώρισε το Ρέθυμνο, καλεσμένος της Ελένης για πρόγραμμα στο πλαίσιο των εκδηλώσεων.
Ένα μόνιμο εκθετήριο έγινε ο επόμενος στόχος της Ελένης και το πέτυχε με την αξιοποίηση του αρχοντικού στην οδό Κριτοβουλίδου. Ακόμα νιώθω ένα σφίξιμο στην καρδιά όταν περνώ από εκεί. Πως ήταν κάποτε αυτή η υπηρεσία και πώς έγινε. Όπως και τόσα άλλα πράγματα που άνθισαν κάποιοι άνθρωποι, αλλά επειδή δεν τα σκέφτηκαν οι παράγοντες έπρεπε να εξαφανιστούν μαζί με τους εμπνευστές.
Άφησε σπουδαίο έργο
Η Ελένη Παπαδογιάννη άφησε τόσο έργο που συνδέεται με την ανάπτυξη του τόπου, που είναι δύσκολη η επιλογή του τομέα που θα πρέπει να αναφερθεί πρώτος.
Ήξερε να διοικεί και ήταν απόλυτη όταν διαπίστωνε παραλείψεις είτε ολιγωρίες που απειλούσαν έναν σκοπό Ακριβώς επειδή ήταν αυστηρή και με τον εαυτό της. Ήταν να απορείς πως κατάφερνε να συντονίζει δεκάδες ανθρώπων καθένα στον τομέα του και μέσα σε λίγο χρόνο να γίνονται πολλά.
Η Ειρήνη της η όμορφη μοναχοκόρη της ήταν καμάρι και έγνοια. Όταν η μικρή της πριγκίπισσα πήρε το πτυχίο της κι ετοίμασε τον πρότυπο νηπιακό σταθμό που προσφέρει τόσες υπηρεσίες στην πόλη μας όλοι αναρωτιόμασταν πως θα ονομαστεί.
«Κεραζώζα» είπε απλά η Ελένη κι εξήγησε: Είναι το «ουράνιο τόξο». Έτσι το ακούς στην ανατολική Κρήτη.
Ακόμα κι εκεί υπερίσχυε η αγάπη της για την παράδοση. Περιττό να πούμε ότι διαδραμάτισε και ουσιαστικό ρόλο στο πρόγραμμα λειτουργίας του σταθμού που απέκτησε πρωτοπορία στη βιωματική γνώση των νηπίων γύρω από θέματα λαϊκής παράδοσης. Και τι δεν μας παρουσίασαν τα Κεραζωζάκια για να βλέπει η Ελένη και να καμαρώνει. Από τρύγο μέχρι λιομάζωμα.
Μια αξέχαστη φίλη
Είχα ακούσει για τα προβλήματα υγείας της αλλά είχε τόση αξιοπρέπεια που δεν πήγαινε σε κανένα να την ενοχλήσει και να την φέρει σε δύσκολη θέση κάνοντας μοιραία συγκρίσεις με το παρελθόν. Με πόση προσπάθεια κατάφερνε τελικά να δείχνει τον παλιό καλό εαυτό της, που άστραφτε και βροντούσε σε πείσμα του χρόνου. Περίμενα και θύμωνα. Η Πολιτεία γρήγορα ξεχνά. Κι ο τόπος το ίδιο.
Κάποτε όλοι έτρεχαν στην πόρτα της Ελένης για να τους ενισχύσει με κάποιο πρόγραμμα. Οι Μαργαριτσιανοί ήταν από τους ελάχιστους που της έδωσαν τα εύσημα της μεγάλης προσφοράς της.
Ίσως μου χρεώσετε υπερβολή. Περίμενα όμως περισσότερα από το Ρέθυμνο για την Ελένη Παπαδογιάννη που είχε προσφέρει τόσα χωρίς να ζητήσει ή να απαιτήσει τίποτα. Ίσως κάποτε να ενόχλησε μόνο όσους δεν θέλουν να βλέπουν τόσο χαρισματικά άτομα γύρω τους. Αλλά κανένας δεν κατάφερε να στερήσει φως από την Ελένη και τη δράση της.
Εκείνη ωστόσο έδειχνε απόλυτα ικανοποιημένη στο ρόλο της γιαγιάς, καμαρώνοντας την όμορφη οικογένειά της.
Είχε για όλους ανοιχτή την πόρτα της καρδιάς της και ήξερε να συγχωρεί ακόμα κι εκείνους που προσπαθούσαν να την βλάψουν.
Είναι φορές που ένα κλάξον πλάι μου όταν περπατώ, θα με κάνει να γυρίσω με χτυποκάρδι. Νομίζω πως θα τη δω με το αστραφτερό της χαμόγελο να με ρωτά: «Που πάς να σε πετάξω…».
Αλλά δεν είναι η Ελένη. Εκείνη είναι πια στην σκέψη μας και στην καρδιά μας. Είναι το καλύτερο παράδειγμα όταν μιλάμε για τις άξιες απογόνους της Καλλιρρόης Σιγανού Παρέν.
Είναι θέμα συζήτησης όταν παλιές νοικοκυρές θυμούνται πόσα διδάχτηκαν στη σχολή της. Είναι αφορμή μνημόσυνου λόγου όταν ώριμες σήμερα κυρίες, κατάφεραν στα νιάτα τους να προχωρήσουν στη γνώση γιατί το όνομα και το κύρος της Παπαδογιάννη δεν άφηνε κανένα δισταγμό στους γονείς να στείλουν την κόρη τους στην πόλη να μάθει κάτι. Και πολλές φορές χωρίς κόστος, αφού η Ελένη ήξερε να ξεχωρίζει τους ανθρώπους που είχαν πραγματική ανάγκη και να τους απαλλάσσει από δαπάνες με τρόπο τόσο διακριτικό πάντα, χωρίς να θίγει την αξιοπρέπειά τους.
Ήταν μια σπουδαία γυναίκα η Ελένη Παπαδογιάννη Γρηγοράκη.
Ήταν μια γυναίκα φαινόμενο. Κι έτσι θα την θυμόμαστε και θα την τιμούμε.
