Μου είχε κάνει εντύπωση από το πρώτο του τηλεφώνημα ευγενικός, ευρυμαθέστατος, συγκροτημένος… Αναζητούσε τον συμμαθητή του Μπάμπη Πραματευτάκη για μια συναυλία στη Σπάρτη, που είχε κάνει δεύτερη πατρίδα του, χωρίς όμως ποτέ να ξεχάσει την Πηγή. Το χωριό του που λάτρευε.Έτσι γνώρισα τον Λευτέρη Μ. Ψαρρό κι άρχισα να μοιράζομαι μαζί του όλα τα ενδιαφέροντά του, πάντα γύρω από την Πηγή Και κοντά στα άλλα, την μεγάλη του επιθυμία να δημιουργηθεί μια γέφυρα επικοινωνίας με τη Σπάρτη, για πολιτιστικές ανταλλαγές. Δεν είχε όμως μόνο αυτό το ενδιαφέρον όπως διαπίστωσαν πολύ αργότερα.
Κάποια μέρα, λαμβάνω ένα πολυγραφότατο αφιέρωμα στο χωριό του, που με κατέπληξε. Είχε την επωνυμία «Πηγιανές Αναμνήσεις». Αν και σε φωτοτυπίες το διέκρινε η υψηλή αισθητική, αλλά κυρίως ο πλούτος των πληροφοριών για το χωριό που περιείχε.
Μαθαίνοντας πώς πέρασε το π. Σάββατο στη χώρα της αιώνιας γαλήνης θέλησα πάνω στο ξόδι του να ξεφυλλίσουμε μαζί το πόνημά του. Και να μακαρίσουμε ακόμα μια φορά την Πηγή που έχει προσφέρει στο κοινωνικό σύνολο τόσο σημαντικές προσωπικότητες.
Και πρώτα βέβαια να γνωρίσουμε τον ίδιο τον Ελευθέριο Ψαρρό και το πολυσήμαντο έργο του.
Ο Ελευθέριος Μ Ψαρρός ήταν το πρώτο από τα τέσσερα παιδιά του Μάρκου και της Ευαγγελίας Ψαρρού.
Ο πατέρας του γιος του Χρίστου και της Μαρίας Ψαρρού το γένος Καραβάνου είχε γεννηθεί στην Ίμβρο Σφακίων το 1902 και πέθανε στην Πηγή το 1963. Ήταν γεωργός καφετζής, αλλά και δεινός χειριστής του έντεχνου λόγου, με πλούσιο συγγραφικό έργο πεζού και έμμετρου λόγου αν και απόφοιτος της Δευτέρας γυμνασίου.
Η μητέρα του, Ευαγγελία, κόρη του Στέφανου Μουρτζανού από το Φουρφουρά και της Ελένης από τις Μαργαρίτες κόρης του οπλαρχηγού Επιμενίδη Μαρούλη, είχε γεννηθεί στο Ρέθυμνο το 1907 και πέθανε στην Πηγή το 1979. Υπηρέτησε δασκάλα για 40 χρόνια στο Χαμαλεύρι, στη Λούτρα και στην Πηγή. Ο γιος τους Λευτέρης γεννήθηκε στην Πηγή στις 28 Δεκεμβρίου 1933.
Τέλειωσε την πρώτη δημοτικού στη Λούτρα ακολουθώντας καθημερινά τη μητέρα του που ήταν δασκάλα στο χωριό. Τις άλλες τάξεις τις τέλειωσε στην Πηγή, που λόγω της επίταξης του σχολείου από τα στρατεύματα κατοχής το μάθημα γινόταν στους Ιερούς Ναούς της Παναγίας και της Αγίας Παρασκευής.
Στα γυμνασιακά του χρόνια κι επειδή λάτρευε τη γνώση υπέμενε κι εκείνος στωικά την ταλαιπωρία της καθημερινής διαδρομής Ρέθυμνο – Πηγή και το αντίθετο το μεγαλύτερο διάστημα με τα πόδια!!! Ούτε ο βαρύς χειμώνας ούτε η ζεστή άνοιξη εμπόδιζε τις σπουδές του. Και πάντα διακρινόταν για τις επιδόσεις του.
Το 1951 πέτυχε στη σχολή Υπομηχανικών Ηρακλείου (παράρτημα ΕΜ.Π) ως πολιτικός υπομηχανικός την οποία τέλειωσε τον Ιούνιο του 1955. Λίγο αργότερα θα αποφοιτήσει με «άριστα» πρώτος από τους 72 υποψηφίους της σειράς του από το Κέντρο Εκπαίδευσης Λουτρακίου ως δόκιμος έφεδρος Αξιωματικός Μηχανικού. Η συνέπειά του όταν τον όρισαν επόπτη των έργων στρατωνισμού του Κ.Ε.Ε. Μ της 732 Δ.Ε. Μ (Διεύθυνσης Έργων Μηχανικού) με έδρα τη Σπάρτη ειδικότερα του κτηρίου στρατωνισμού του 3ου Τάγματος (Σχολή Μαγείρων) στο Γύθειο τον έφερε στη σχολή Μηχανικού όπου ανέλαβε τα κλιμάκια Μηχανημάτων και προσωπικού σε διανοίξεις και συντηρήσεις των δρόμων της Λακωνίας. Τα κλιμάκια εκείνα ήταν ο προπομπός των μονάδων ΜΟΜΑ στρατού και αεροπορίας. Το 1958 ο Λευτέρης Ψαρρός υπηρετεί ως βοηθός επιβλέποντος στα έργα του ΝΑΤΟ στη Σούδα.
Το 1959 διορίστηκε στο υπουργείο δημοσίων έργων στο Γραφείο Νομομηχανικού Ν. Λακωνίας αργότερα Διεύθυνση Τεχνικών Υπηρεσιών ως μόνιμος πολτικός υπομηχανικός όπου υπηρέτησε μέχρι τον Μάρτιο του 1970 που υπέβαλε εθελούσια παραίτηση. Είχε όμως να παρουσιάσει τόσο έργο ιδιαίτερα σε διευθετήσεις χειμάρρων και αντιπλημμυρικών έργων που ο υπηρεσιακός του φάκελος κοσμήθηκε με δυο εύφημες μνείες. Σ’ αυτήν τη 10ετή υπηρεσία ασχολήθηκε ειδικά σε μελέτες, επιβλέψεις και ό,τι άλλο αφορούσε έργα εθνικής και επαρχιακής οδοποιίας, όπως και έργα που αφορούσαν διευθετήσεις χειμάρρων και αντιπλημμυρικά στον Ευρώτα ποταμό. Σ’ αυτό το διάστημα πέρασε πολλές φορές σεμινάρια μετεκπαίδευσης, με τελευταίο το 1969, τρίμηνης διαρκείας στο ΕΜΠ και στο κεντρικό εργαστήριο Δημ. Έργων Αθηνών.
Στα 1959 αποφάσισε να δημιουργήσει οικογένεια με την εκλεκτή του Γεωργία Παζαροπούλου από το Γύθειο. Στάθηκε πραγματικά τυχερός γιατί είχε πλάι του την ιδανική σύντροφο που του χάρισε δυο χαρισματικά παιδιά. Ο Μάρκος είναι πτυχιούχος πολιτικός μηχανικός και η Έλενα πτυχιούχος του Παντείου πανεπιστημίου, υπάλληλος του υπουργείου Οικονομικών.
Από το 1970 έως το 1996 εργάστηκε ως ελεύθερος επαγγελματίας, κυρίως εργολήπτης δημοσίων έργων.
Με τη συνταξιοδότησή του το 1996 ασχολήθηκε με δημοσιεύματα στον τοπικό τύπο της Σπάρτης που είχε εγκατασταθεί αλλά και με τηλεοπτικές εκπομπές για προβλήματα του τόπου.
Πρόεδρος του συλλόγου Κρητών Λακωνίας
Ως πρόεδρος του συλλόγου Κρητών Λακωνίας η «Μεγαλόνησος» μαζί με το Λαογραφικό όμιλο οι «Κουρήτες» με πρόεδρο τον Μανόλη Παττακό συνέβαλε στην ανέγερση του Ιερού Ναού των Αγίων 4ων Μαρτύρων στο Σαϊνοπούλειο άλσος στη Μαγούλα Σπάρτης. Μα την αφορμή αυτή γίνονταν σπουδαίες εκδηλώσεις κατά καιρούς που εκθείαζε εντυπωσιασμένος ο τοπικός τύπος.
Χαρακτηριστικό είναι το σχετικό απόσπασμα από την ιστοσελίδα της Ιεράς Μητροπόλεως Μονεμβασίας και Σπάρτης για μια από αυτές.
Tο πρωί της Κυριακής 9 Οκτωβρίου 2016 τελέσθηκε Δισαρχιερατική Θεία Λειτουργία στο Ιερό Ναό των Αγίων Τεσσάρων Μαρτύρων στο Σαϊνοπούλειο Πάρκο στη Μαγούλα προεξάρχοντος του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτη Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου κ. Ευγενίου και με τη συμμετοχή του σεπτού Ποιμενάρχη μας κ. Ευσταθίου.
Εν συνεχεία τελέσθηκε επιμνημόσυνη δέηση για τον Μακαριστό Μητροπολίτη Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου κ. Άνθιμο και τον αείμνηστο μεγάλο ευεργέτη της Σπάρτης Γεώργιο Σαϊνόπουλο.
Η ετήσια αυτή θρησκευτική εκδήλωση πραγματοποιείται για την επέτειο των εγκαινίων του Ιερού Ναού, ο οποίος ανηγέρθη με δαπάνες του συλλόγου Κρητών Λακωνίας «Η Μεγαλόνησος» σε χώρο που παραχώρησε το Σαϊνοπούλειο ίδρυμα.
Στην ομιλία του ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου κ. Ευγένιος αναφέρθηκε αρχικά στους τέσσερις Αγίους Μάρτυρες της Κρήτης, που λειτούργησαν τόσο στη ζωή όσο και στον μαρτυρικό τους θάνατο ως ένα. Εν συνεχεία μίλησε με επαινετικά λόγια για τον Σεβ. Μητροπολίτη μας κ. Ευστάθιο χαρακτηρίζοντας τον προσωπικό του πρότυπο από τη νεανική του ηλικία. Ολοκληρώνοντας τον λόγο του υπογράμμισε τους στενούς δεσμούς των Κρητών με τους Λάκωνες.
Από την πλευρά του ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης μας κ. Ευστάθιος καλωσόρισε τους παρευρισκόμενους φιλοξενούμενους στον τόπο μας, μίλησε για τον Σεβ. Μητροπολίτη Ρεθύμνης εκθειάζοντας το ήθος, την προσωπικότητα και το έργο του τα έξι χρόνια της αρχιερατικής του διακονίας. Επίσης τόνισε την ανάγκη της συναδέλφωσης και της ομόνοιας στους δύσκολους καιρούς που βιώνουμε, ενώ ευχαρίστησε όλους όσοι συνέβαλαν στην ανέγερση του περικαλλούς Ιερού Ναού στο Σαϊνοπούλειο πάρκο, ο οποίος λειτουργεί σαν πνευματική γέφυρα προς τον Θεό, αλλά και σαν δεσμός μεταξύ Κρητών και Λακώνων.
Αμέσως μετά, και αφού οι δύο Αρχιερείς αντάλλαξαν αναμνηστικά δώρα, τον λόγο πήραν ο πρόεδρος του συλλόγου Κρητών Λακωνίας κ. Ελευθέριος Ψαρρός και ο επικεφαλής του Λαογραφικού Ομίλου «Κουρήτες» κ. Μανώλης Παττακός, ο οποίος μάλιστα δώρισε στον σεπτό Ποιμενάρχη μας ένα περίτεχνο κρητικό μαχαίρι με σκαλισμένους επάνω του, μεταξύ άλλων, τους τέσσερις Κρήτες Αγίους και τους Αγίους Τεσσαράκοντα Μάρτυρες. Στη θρησκευτική τελετή παρευρέθησαν ο πρόεδρος της Παγκρήτιας Ένωσης Αθηνών κ. Γεώργιος Μαριδάκης και ο πρόεδρος της Κρητικής Εστίας κ. Χαράλαμπος Σαλβαράκης…».
Αυτές τις αναφορές τις άκουγα από τον ίδιο τον αείμνηστο φίλο.
Μου διάβαζε στο τηλέφωνο τα σχετικά ρεπορτάζ από τις εκδηλώσεις αυτές και καμάρωνε για τη συνεργασία του με τον άξιο της Κρήτης πρόεδρο των Κουρητών Παττακομανώλη, γιατί ο ακούραστος λειτουργός της παράδοσης θα έδινε μια συνέχεια σύμφωνα και με υπόσχεση του το 2012 στον Μητροπολίτη Μονεμβασίας και Σπάρτης κ.κ. Ευστάθιο, μέσα στην εκκλησία των Αγίων Τεσσάρων Μαρτύρων Ρεθύμνης στη Σπάρτη. Όπως κι έγινε.
Μου διάβαζε κι έπειτα πριν κλείσουμε παρακαλούσε να γράψουμε κάτι, όχι για τον ίδιο αλλά για τις εκδηλώσεις που φέρνουν Σπάρτη και Κρήτη τόσο κοντά.
Έπειτα είχαμε να σχολιάσουμε στις τηλεφωνικές μας επικοινωνίες τη μελέτη του με τον σεμνό τίτλο «Πηγιανές Αναμνήσεις» που αποτελούν μια σπουδαία πηγή πληροφοριών.
Θλίψη και στην τοπική κοινωνία
Με λύπησε ο θάνατός του. Ξαφνικά κόπηκε ο κρίκος με έναν ακόμα επιφανή των απόδημων Κρητών που τιμούσε τον τόπο του όπου κι αν βρισκόταν. Όπως διαπίστωσα όμως και από τον τύπο της Σπάρτης ο θάνατος του Ελευθερίου Ψαρρού βύθισε στο πένθος την τοπική κοινωνία.
«Ήταν Κρητικός, μπεσαλής και περήφανος για την καταγωγή του. Ένας αετός από τα Σφακιά που γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Ρέθυμνο για να καταλήξει «ερωτικός μετανάστης», όπως έλεγε, στην Λακωνία» γράφει το spartorama.gr
Ο αξέχαστος συμπολίτης κηδεύτηκε προχθες με πάνδημη συμμετοχή από τον Ιερό Ναό Αγίας Τριάδας στο Γύθειο.
Συγκλονιστική πράγματι η ανάρτηση του γιου του Μάρκου Ψαρρού στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
«Ευτύχησα να έχω έναν πατέρα που με δίδαξε πολλά δια του παραδείγματος. Με έμαθε να διαβάζω βιβλία από πολύ μικρός. Με παρότρυνε να διαβάζω ιστορία. Είχε μανία με τον Β΄ΠΠ. Με έμαθε να αγαπάω τον αθλητισμό και με έκανε αθλητή. Δεν ήθελε να είμαστε πρώτοι, ήθελε όμως να βελτιωνόμαστε συνεχώς. Ήθελε να είμαστε αγωνιστές, να αγαπάμε την άμιλλα και να μην εγκαταλείπουμε την προσπάθεια για κανένα λόγο.
Ήταν περήφανος για την πρόοδο των παιδιών και των εγγονιών του.
Του άρεσε να ρωτάει για να μαθαίνει πράγματα που δεν ήξερε. Εντυπωσιαζόταν από τις τεχνολογικές εξελίξεις και την αστρονομία.
Ήταν Κρητικός, μπεσαλής και περήφανος για την καταγωγή του. Ένας αετός από τα Σφακιά που γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Ρέθυμνο για να καταλήξει «ερωτικός μετανάστης», όπως έλεγε, στην Λακωνία. Την οποία αγάπησε περισσότερο και από την πατρίδα του. Την αγάπησε ίσως περισσότερο και από τους ίδιους τους Λάκωνες!
Αγαπούσε τη ζωή και ήταν φοβερά κοινωνικός και αγαπητός στον κόσμο. Τα τελευταία χρόνια, ειδικά την περίοδο του κορονοϊού, περάσαμε πολύ χρόνο μαζί, όσο δεν είχαμε περάσει τα προηγούμενα 30 χρόνια και δεθήκαμε πολύ περισσότερο. Τελευταία με παρότρυνε να τελειώσω το βιβλίο που γράφω και ζήταγε να διαβάσει κάθε τι που έγραφα. Δεν διάβασε μόνο το τελευταίο κεφάλαιο που έγραψα. Δεν πρόλαβε! Του άρεσε, όπως μου έλεγε ο ίδιος, που ήθελα να διαδώσω ό,τι είχα μάθει. Του άρεσε να διαδίδεται η γνώση για το καλό του κοινωνικού συνόλου.
Με έμαθε να αγαπάω το όμορφο.
Μας έμαθε να αγαπάμε τα ταξίδια.
Μου έμαθε ότι οι άντρες έχουν λόγο και τον κρατάνε! Δεν αδίκησε στην ζωή του κανέναν! Όσοι δούλεψαν για αυτόν λένε όλοι τους ότι δεν είχαν ποτέ καλύτερο εργοδότη!
Βοήθησε πάρα πολλούς που το είχαν ανάγκη!
Πολλοί φάνηκαν αχάριστοι απέναντι του! Και ας τους είχε βοηθήσει!
Ο Θεός τον ευλόγησε να ζήσει μια ευτυχισμένη ζωή για 66 χρόνια με την μάννα μας. Η έγνοια του ήταν να μην πέσει στο κρεβάτι ανήμπορος και ταλαιπωρήσει την γυναίκα του, τα παιδιά και τα εγγόνια του.
Ο λεβέντης αυτός, ο αιώνιος έφηβος, ο πατέρας μας, έφυγε σήμερα το απόγευμα για την γειτονιά των αγγέλων.
Εκεί ψηλά, ψηλότερα από τον Ψηλορείτη και τον Ταΰγετο που κουρνιάζουν οι περήφανοι αετοί, άξια παρέα τους!
Καλό ταξίδι αγαπημένε μας πατέρα!
Καλό ταξίδι αγαπημένε μας πατέρα!
Να μας προσέχεις από εκεί πάνω!
Θα μας λείψεις, αλλά δεν θα σε ξεχάσουμε ποτέ, ούτε εσένα ούτε ό,τι μας δίδαξες!».
Ένας σημαντικός άνθρωπος
Στάθηκε πάντως τυχερός ο αξέχαστος φίλος. Απόλαυσε αυτά που δικαιούται κάθε σωστός οικογενειάρχης και καλός πατέρας. Τρύγησε την ευτυχία από τα παιδιά τους αλλά και από τις εγγονές του την Αρτέμιδα (κόρη της Έλενας), ιατρό αναισθησιολόγο/εντατικολόγο και τη Γεωργία (κόρη του Μάρκου), απόφοιτη του τμήματος Φυσικής του ΕΚΠΑ και αριστούχος απόφοιτη του τμήματος Νομικής του πανεπιστημίου του Σάσσεξ στο Μπράιτον της Αγγλίας, που είναι υποψήφια διδάκτωρ Κοινωνιολογίας-Μουσειολογίας στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.
Αποτύπωσε με τη χαρισματική πένα του πολλές γωνιές της Σπάρτης και μου έστειλε τα σκίτσα αυτά για να κάνω συγκρίσεις με τις παρόμοιες γωνιές στα χωριά του ανατολικού Ρεθύμνου.
Τα τελευταία χρόνια ο εκλιπών είχε επιλέξει να διαμείνει με τη σύζυγό του, στην περιοχή καταγωγής της τελευταίας, το Γύθειο.
Εκεί στις Πηγιανές Αναμνήσεις του αποτύπωσε και την πεμτουσία της ύπαρξής του.
Οι Αναμνήσεις αυτές σημειώνει είναι ενός Κρητικού που γεννήθηκε στην Πηγή Ρεθύμνης και κατοικεί μονίμως από το 1959 στη Σπάρτη.
Ενός Πηγιανού της διασποράς όπως και πολλοί άλλοι, που ποτέ όμως δεν ξέχασαν ούτε ξεχνούν την Κρήτη ούτε και το χωριό τους. Αλλά το κυριότερο τις αναμνήσεις τους μέχρι την ημέρα που έφυγαν για μόνιμη εγκατάσταση εκτός Κρήτης.
Έχει αποδειχθεί εδώ και αιώνες χωρίς καμία αμφισβήτηση εξ άλλου έχει από πολλούς επιφανείς συγγραφείς (Νίκος Καζαντζάκης κ.ά.) ότι ο άνθρωπος ποτέ δεν ξεχνά.
Εκεί που πρωτοβύζαξε της μάνας του το γάλα.
Εκεί που πρωτοκοίταξε του Ήλιου τις ακτίδες.
Εκεί που πρωτοπάτησαν τα πόδια του στο χώμα.
Εκεί που πρωτομίλησε το Μάνα το Πατέρα.
Εκεί που πρωτοέμαθε τα πρώτα γράμματά του.
Αυτός ο τόπος τον έλκει και τον τραβά όπως το σίδερο ο μαγνήτης.
Αυτός ο τόπος τριγυρνά μες στο μυαλό τ’ ανθρώπου κάθε ώρα κάθε λεπτό κάθε στιγμή ακόμα και στα όνειρά του.
Κατευόδιο καλέ φίλε Λευτέρη Ψαρρέ. Ο τόπος σου και οι φίλοι σου δεν θα σε ξεχάσουν ποτέ. Καλό σου ταξίδι.