Το εργαστήριο έχει εντοπίσει μεταξύ άλλων βελτιωμένη την συμμετοχή των γυναικών στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, ωστόσο υποεκρποσώπησή τους σε μεταπτυχιακά και διδακτορικά προγράμματα σε σχέση με τους άντρες, ακόμα και στο Πανεπιστήμιο Κρήτης.
Παρά τις σημαντικές θεσμικές κατακτήσεις και τη σταδιακή ενίσχυση της παρουσίας των γυναικών σε όλους σχεδόν τους επαγγελματικούς και ακαδημαϊκούς τομείς, οι έμφυλες ανισότητες εξακολουθούν να παραμένουν. Στον χώρο της εργασίας, στην εκπαίδευση, στην έρευνα, ακόμη και στην πολιτική εκπροσώπηση, οι γυναίκες συνεχίζουν να αντιμετωπίζουν περιορισμένη πρόσβαση σε θέσεις ευθύνης και υψηλής αμοιβής, μικρότερη συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων και δυσανάλογα μεγαλύτερη επιβάρυνση από τα βάρη της φροντίδας και των οικιακών ευθυνών. Η ανισότητα αυτή δεν περιορίζεται σε οικονομικούς δείκτες, αλλά προσδιορίζει τις κοινωνικές προσδοκίες, νοηματοδοτεί την εργασία, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο συγκροτούνται οι ρόλοι και οι ταυτότητες φύλου. Οι έμφυλες διαστάσεις δεν αποτελούν ένα ζήτημα περιορισμένο στα στενά όρια των κοινωνικών επιστημών, αλλά αντιθέτως, επηρεάζουν κάθε πτυχή της κοινωνικής ζωής, από τις επαγγελματικές ευκαιρίες μέχρι την ακαδημαϊκή εξέλιξη και την πολιτισμική αναπαράσταση των φύλων. Ο τρόπος που κατανοούμε τι σημαίνει «άνδρας» και «γυναίκα», οι προσδοκίες που απορρέουν από αυτούς τους ρόλους, αλλά και τα στερεότυπα που επιμένουν, διαμορφώνουν ακόμη και σήμερα τις συνθήκες συμμετοχής των φύλων στη δημόσια σφαίρα. Σε αυτό το πλαίσιο, το Εργαστήριο Μελετών για το Κοινωνικό Φύλο του Κέντρου Ερευνών και Μελετών του Πανεπιστημίου Κρήτης, υπό τη διεύθυνση της Βασιλικής Πετούση, καθηγήτριας στο τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου, λειτουργεί ως ερευνητικός και επιστημονικός κόμβος για τη μελέτη των κοινωνικών διαστάσεων του φύλου, της ισότητας και της συμπερίληψης. Το εργαστήριο προωθεί πρωτοβουλίες που συμβάλλουν στην ευαισθητοποίηση εντός της ακαδημαϊκής κοινότητας, των κοινωνικών ιδρυμάτων και της κοινωνίας γενικότερα, διοργανώνοντας δράσεις διάχυσης και συνεργασίας με εταίρους και το ευρύ κοινό. Διαθέτει ειδικό εξοπλισμό για διδασκαλία και διαλέξεις, καθώς και μία εκτενή έκθεση αποδελτιωμένου υλικού, διαθέσιμου σε ερευνήτριες και ερευνητές, καθώς και σε φοιτητές και φοιτήτριες που ενδιαφέρονται για τα ζητήματα του φύλου και της ισότητας. Επιχειρώντας να αποτυπώσει την εικόνα των έμφυλων διαστάσεων σήμερα, η κ. Πετούση μιλώντας στα «Ρ.Ν.» επεσήμανε ότι, όπως προκύπτει και από τα ευρήματα του εργαστηρίου, οι έμφυλες ανισότητες σε τομείς όπως η εκπαίδευση, η έρευνα και η εργασία συνεχίζουν να υφίστανται. Όπως τόνισε, το εργαστήριο έχει εντοπίσει μεταξύ άλλων βελτιωμένη τη συμμετοχή των γυναικών στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, ωστόσο υποεκρποσώπησή τους σε μεταπτυχιακά και διδακτορικά προγράμματα σε σχέση με τους άντρες, ακόμα και στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Επιπλέον, το εργαστήριο έχει αναδείξει ότι ο ρόλος των γυναικών στην κτηνοτροφία της Κρήτης είναι μεγαλύτερος από ό,τι εκτιμάται μέχρι σήμερα, καθώς και ότι οι γυναίκες κτηνοτρόφοι, παρότι μειοψηφία στον συγκεκριμένο κλάδο, κάνουν βήματα προόδου στην απασχόλησή τους σε αυτόν. Η ευρύτερη φιλοσοφία του εργαστηρίου στηρίζεται πάνω στην κατανόηση του φύλου ως μία κοινωνική κατασκευή, η οποία χρήζει αμφισβήτησης και αναθεώρησης, σύμφωνα με όσα ανέφερε η κ. Πετούση.
Οι έμφυλες ανισότητες σήμερα
Παρά τις κοινωνικές μεταβολές, οι ανισότητες παραμένουν έντονες και κυρίως ένα φαινόμενο με παγκόσμιες διαστάσεις, όπως υπογράμμισε μεταξύ άλλων η Διευθύντρια του Εργαστηρίου. «Μία πρώτη εύκολα κατανοήσιμη ανισότητα είναι η ανισοκατανομή των ευθυνών για το σπίτι και τη φροντίδα. Οι γυναίκες τείνουν να είναι πιο επιβαρυμένες, επιφορτισμένες με περισσότερες οικιακές φροντίδες, τα παιδιά, το σπίτι, τους ασθενείς, τα άτομα μεγάλης ηλικίας, ενώ οι άντρες μέσα στο σπίτι έχουν λιγότερες ευθύνες», ανέφερε και στη συνέχεια συμπλήρωσε ότι οι ανισότητες επεκτείνονται και στον οικονομικό τομέα: «Οι γυναίκες παίρνουν συνήθως λιγότερα χρήματα για ίδιες εργασίες με τους άντρες και δεν έχουν πάντα την ίδια πρόσβαση σε υψηλά αμειβόμενες εργασίες. Αυτό μπορεί να συμβαίνει εξαιτίας ανισοτήτων που εμφανίζονται ήδη από την εκπαίδευση ή σχετίζονται με τις κοινωνικές ευθύνες τους, αλλά και την απροθυμία του χώρου της εργασίας να εντάξει τις γυναίκες με όρους ισότιμους». Σύμφωνα με την κ. Πετούση, το εργασιακό περιβάλλον, και ειδικά οι χώροι υψηλής ευθύνης, «είναι σαφώς ανδροκρατούμενοι και ορίζονται με αντρικά χαρακτηριστικά, δηλαδή επιβάλλουν να μην έχει κανείς ευθύνες για άλλους ανθρώπους, να μπορεί να δουλέψει πάρα πολλές ώρες, να πάρει ρίσκα». Όλα τα παραπάνω οδηγούν με συνέπεια σε «υψηλότερη ανεργία στις γυναίκες από ότι στους άντρες, πολύ υψηλότερη ανεργία στις νέες γυναίκες, σε μικρό αριθμό γυναικών στην πολιτική, σε θέσεις ευθύνης και γενικώς σε περιορισμένη πρόσβαση των γυναικών στο δημόσιο χώρο», κατέληξε η κ. Πετούση. Αντίστοιχου μεγέθους είναι και οι έμφυλες διαστάσεις στην εκπαιδευτική ή ακαδημαϊκή σημερινή πραγματικότητα. «Προφανώς και υπάρχουν έμφυλες διαστάσεις στο ακαδημαϊκό και ερευνητικό πεδίο. Έχει ανέβει πολύ το επίπεδο εκπαίδευσης των γυναικών στις πρώτες βαθμίδες, αλλά και στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Ωστόσο, εκεί φαίνεται πολύ χαρακτηριστικά πώς χωρίζονται τα φύλα σε θετικές και ανθρωπιστικές και κοινωνικές σπουδές», ανέφερε η κ. Πετούση. Η διαφορά δεν είναι μόνο επιλογής αντικειμένου, αλλά και μετέπειτα ακαδημαϊκής εξέλιξης: «Υπάρχουν Τμήματα θετικών επιστημών στο Πανεπιστήμιο Κρήτης όπου η αναλογία ανδρών-γυναικών είναι 50-50. Όμως όταν πηγαίνουμε στα μεταπτυχιακά, στα διδακτορικά και στα μέλη ΔΕΠ, οι αναλογίες δεν ανταποκρίνονται στη βάση. Αυτό σημαίνει ότι σιγά σιγά οι γυναίκες δεν ανεβαίνουν στις ανώτερες βαθμίδες». Το ίδιο ισχύει και στις κοινωνικές επιστήμες. «Αν και αριθμητικά οι γυναίκες που συνεχίζουν μετά το πτυχίο είναι περισσότερες, τελικά περισσότεροι άνδρες προχωρούν σε παραπάνω σπουδές», σημείωσε.
Το φύλο ως κοινωνική κατασκευή
Η κατανόηση του φύλου στη σύγχρονη κοινωνική θεωρία παραμένει ένα κρίσιμο και ίσως όχι αρκετά ξεκάθαρο για πολλούς ζήτημα, σύμφωνα με όσα ανέφερε στα «Ρ.Ν.» η κ. Πετούση, η οποία ανέλυσε την προσέγγιση του Εργαστηρίου στην έννοια του φύλου: «Η πιο απλοϊκή διάκριση είναι αυτή ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες. Όμως το τι σημαίνει να είναι κάποιος άνδρας ή κάποια γυναίκα ορίζεται κοινωνικά, είναι αυτό που λέμε κοινωνική κατασκευή». Η κ. Πετούση υπογράμμισε ότι «το φύλο, τόσο των ανδρών όσο και των γυναικών, δομείται με βάση την ιδεολογία, την πολιτική, την ιστορία, τις ταξικές σχέσεις, τους κοινωνικούς ρόλους εντός συγκεκριμένων κοινωνιών και ιστορικών στιγμών». Πρόκειται δηλαδή για μία διαρκή διαδικασία, η οποία «ορίζει απλουστευτικά πώς είναι ή θα πρέπει να είναι ή να μην είναι οι άντρες και οι γυναίκες». Αναφερόμενη στη διαφορά μεταξύ βιολογικού και κοινωνικού φύλου, η κ. Πετούση σημείωσε: «Το βιολογικό φύλο καθορίζεται από τη φυσιολογία, τη βιολογία μας, τα αναπαραγωγικά και σωματικά χαρακτηριστικά μας. Όμως αυτό που έχει πολύ μεγαλύτερη σημασία είναι η κοινωνική διαφοροποίηση, οι προοπτικές, οι ευκαιρίες, οι προσδοκίες αλλά και η νοηματοδότηση της καθημερινότητάς μας με βάση τις έμφυλες διαφοροποιήσεις». Η κοινωνική κατασκευή του φύλου έχει πρακτικές συνέπειες, καθώς καθορίζει, για παράδειγμα, τι θεωρείται «ανδρική» και τι «γυναικεία» εργασία, ποιος αναλαμβάνει τη φροντίδα του σπιτιού, ποιος θεωρείται καταλληλότερος για θέσεις ευθύνης. Όπως σημείωσε η κ. Πετούση, «έτσι, για παράδειγμα, γίνεται αποδεκτό ότι προτεραιότητα για τους άνδρες έχει η εργασία εκτός σπιτιού και για τις γυναίκες πρώτιστη ευθύνη είναι η εργασία εντός του σπιτιού». Αυτές οι στεγανές κατανοήσεις, τόνισε ότι «είναι αντικείμενο αμφισβήτησης, αναθεώρησης και αλλαγής».
Από την έρευνα στην πράξη: τα προγράμματα του Εργαστηρίου
Το Εργαστήριο Μελετών για το Κοινωνικό Φύλο συμμετέχει σε ερευνητικά προγράμματα που εξετάζουν τις έμφυλες διαστάσεις σε διαφορετικά πεδία της κοινωνίας. Ανάμεσα στα πιο πρόσφατα έργα είναι το Gesture, ένα πρόγραμμα που χρηματοδοτείται από το ΕΛΙΔΕΚ με επιστημονικά υπεύθυνη την κ. Αλεξάνδρα Ζαβού, μόνιμη επίκουρη καθηγήτρια στο Τμήμα Κοινωνιολογίας. «Το πρόγραμμα Gesture: «Ξαναδιαβάζοντας τις σπουδές και τα κινήματα φύλου στην Ελλάδα: Διασταυρώσεις στο ζήτημα της έμφυλης βίας», δίνει έμφαση στις σπουδές φύλου και στη συνδιαμόρφωσή τους με το γυναικείο κίνημα και άλλους ακτιβισμούς στην Ελλάδα». Το πρόγραμμα Pro-Coast, στο οποίο η κ. Πετούση είναι επιστημονικά υπεύθυνη της ομάδας του Πανεπιστημίου Κρήτης, «εστιάζει στη βιοποικιλότητα και την προστασία παράκτιων περιοχών», ενώ το Εργαστήριο συμβάλλει «με τη μελέτη των έμφυλων διαστάσεων της βιοποικιλότητας και των δράσεων για την προστασία της, καθώς και με ανάπτυξη μεθοδολογικών εργαλείων».Μέλη του Εργαστηρίου συμμετέχουν επίσης στο πρόγραμμα SEE-ERA, πρόγραμμα που «δίνει έμφαση στη δημιουργία των gender equality plans, των σχεδίων ανάπτυξης της ισότητας σε πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα και χρηματοδοτικούς φορείς». Παράλληλα, το Εργαστήριο δραστηριοποιείται σε ζητήματα «ηθικής και ακεραιότητας της έρευνας», μέσα από συνεργασίες με άλλα πανεπιστήμια. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, σύμφωνα με την κ. Πετούση παρουσίασε το πρόγραμμα IDAology, που αφορούσε τη μετακινούμενη κτηνοτροφία στην περιοχή του Ψηλορείτη. «Μιλήσαμε με γυναίκες κτηνοτρόφους στην Κρήτη και είδαμε ότι η συμβολή τους είναι πολύ μεγαλύτερη από αυτήν που της πιστώνουμε», σημειώνει η κ. Πετούση. «Υπάρχουν γυναίκες που ασχολούνται ενεργά με την κτηνοτροφία από δική τους επιθυμία, δεν είναι βοηθητικό προσωπικό, αλλά δραστήριες και ουσιαστικές συντελέστριες των μονάδων».
