• Περιλαμβάνει και συνεργασίες του Στυλιανού Παττακού
Από τις εκδηλώσεις που άφησαν εποχή στην πόλη μας ήταν και η έκθεση μαθητικού εντύπου που οργάνωσε ο αξέχαστος συνάδελφος Γιώργος Κουκάς, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Παιδική Άνοιξη (Μάιος του 1991).
Φαντάζεστε τώρα πόσο είχαν εντυπωσιαστεί οι επισκέπτες διαβάζοντας τις μαθητικές ανησυχίες ενός Κωνσταντίνου Μητσοτάκη, ενός Ανδρέα Παπανδρέου και τόσων άλλων προσωπικοτήτων;;;
Κρίμα τότε που έλειπαν από την έκθεση τότε εκθέματα από το Ρέθυμνο αν και ήταν η διοργανώτρια πόλη.
Βλέπετε τότε δεν λειτουργούσαμε σαν αρχείο ανάδειξης πνευματικής ζωής των τελευταίων δύο αιώνων του τόπου μας και ανάδειξης των προσωπικοτήτων του. Και δεν είχαμε υπόψη μας μια ενδιαφέρουσα εργασία του Μάρκου Γιουμπάκη του αείμνηστου, για τα μαθητικά έντυπα που είχε δημοσιεύσει τον Φεβρουάριο του 1969 σε συνέχειες στην Κρητική Επιθεώρηση.
Αυτή ψηφιοποιήσαμε πρόσφατα και ομολογώ ότι απόλαυσα ακόμα μια φορά τη γραφή του σπουδαίου μας συμπολίτη. Ο Μάρκος Γιουμπάκης είχε αυτό το ιδιαίτερο χάρισμα να παίρνει ένα επιστημονικό θέμα και να το κάνει γλαφυρή αφήγηση απόλυτα προσαρμοσμένη στην αλέγρα ψυχοσύνθεσή του.
Η εργασία του αυτή ήταν γεμάτη εκπλήξεις για μας, ιδιαίτερα όταν φθάσαμε στη Μαθητική Ηχώ. Ένα δεκαπενθήμερο μαθητικό περιοδικό εκδιδόμενο από τις μαθητικές κοινότητες των Γυμνασίων Ρεθύμνου που κυκλοφόρησε τον Μάρτιο του 1930 από τον Βασίλη Σπανδάγο (Να θυμίσουμε ότι προηγήθηκε στον χώρο του μαθητικού εντύπου το περιοδικό Αθηνά που σε ηλικία 15 ετών εξέδιδε για ένα χρόνο ο Παντελής Πρεβελάκης έχοντας την ευτυχία μάλιστα της συνεργασίας ενός Γιάννη Ψυχάρη).
Ένα έντυπο με ποιότητα γραφής
Η Μαθητική Ηχώ ήταν όπως αναφέρει ο Γιουμπάκης, ένα 12σέλιδο έντυπο που δεν μας χρειάζεται πιστοποίηση της ποιότητάς του αφού διακρίναμε στη συντακτική επιτροπή ονόματα όπως Μανούσος Μανούσακας, Νικόλαος Δρανδάκης (μετέπειτα Πανεπιστημιακοί), Παντελής Βαμιεδάκης (Αξιωματικός Χωροφυλακής), Γεώργιος Δρανδάκης (δικηγόρος), Σάββας Γενεράλης (Ηθοποιός), Δημήτρης Δαφέρμος (Καθηγητής) και …Στυλιανός Παττακός!!!
Εδώ θα μου επιτραπεί μια παρένθεση που αιτιολογεί γιατί ανέκαθεν τρέφω θαυμασμό στους καθηγητές του Ρεθύμνου και μου αρέσει να τους εκθειάζω δοθείσης ευκαιρίας.
Όποτε μιλούσαμε με τον Παττακό στις επικοινωνίες του με την εφημερίδα που εργαζόμουν, απορούσα και θαύμαζα τις γνώσεις του. Ενώ το λοιπό επιτελείο της χούντας συναγωνιζόταν ο ένας τον άλλο σε συντακτικά και γραμματικά «μαργαριτάρια» ο Παττακός φαινόταν πως ξέρει γράμματα. Ολόκληρα εδάφια κλασσικής γραμματολογίας ανακάτευε στην ομιλία του. Προσωπικός άθλος; Δεν νομίζω. Άξιοι δάσκαλοι σίγουρα τα πέτυχαν αυτό όπως διαπιστώνουμε και από τους άλλους συμμαθητές του.
Γεγονός είναι ότι οι καθηγητές εκείνης της περιόδου (δεκαετία του 30) στο Ρέθυμνο πρόσφεραν στον μαθητόκοσμο παιδεία, εκτός του γνωστικού και υψηλοτάτου πνευματικού αναστήματος!
Τι έκανε τώρα ο Παττακός στη Μαθητική Ηχώ; Συμμετείχε ως τελειόφοιτος στο περιοδικό με ευθυμογραφήματα. Χαρακτηριστικό το κείμενό του «Απρίλης Μάης και ύστερα»
Ας πάρουμε μια γεύση:
«Από το 1924 που μπήκα στο Γυμνάσιο πάντοτε ως αφετηρία των ονείρων μου είναι να φθάσει ο Ιούλιος του 1930, να βάλω στην τσέπη μου το απολυτήριον του Γυμνασίου, το ποθητόν εκείνο χαρτάκι, τους κόπους έξι χρόνων, και να του θυσιάσω αυτού του Δευτερογούλη μαρτίδες κρασί και μπαρούτι Αλλά να. Τρεις μήνες μας χωρίζουν, πλησιάζει, και η καρδιά μου χτυπά με αγωνία ολοένα και δυνατότερα και τον ποθεί και τον λαχταρά να φθάσει όσον το δυνατόν ταχύτερον. Μα θα φθάσει. Δεν έχει πως το κάμει, θα ‘ρθει με τη σειρά του ή καλώς η κακώς. Και εμείς άραγε θα τον φθάσομεν; Ίσως. Δεν αρκεί όμως να τον φθάσουμε μόνον, αλλά να μας είναι και ευχάριστος και να μη μας γεμίσει τα μάτια μας δάκρυα και το νου μας αναμνήσεις σκοτεινές και φρικώδεις. Αν έρθει με τέτοιους σκοπούς καλύτερα να μη φθάσει. Αν είναι ανάγκη ας μην τον φθάσουμε ούτε εμείς. Και ναι μεν εξαρτάται από εμάς να μας είναι ευχάριστος ή λυπηρός αλλά εξαρτάται περισσότερο από τους εξουσιάζοντάς μας θρησκευτικοελληνικομαθηματικο λατινοφυσικόιστοριοφιλοσοφικόγαλλικογυμναστάς. Αλλά αυτοί είναι τόσον καλοί τόσον αγαθοί, τόσον… τοσον …τόσον ώστε δεν θα θελήσουν να φέρουν κανένα σε τέτοιον σημείον. Αμφιβάλλομεν όμως και για να μας το αποδείξουν ας μας προβιβάσουν όλους και των δίδομεν τον λόγον μας πως του χρόνου που θα σπούμεν χαλίκι στους δρόμους θα πίνομεν μια παραπάνω στην υγείαν των. Αφού εξάλλου δεν έχουν να χάσουν τίποτα ούτε να κερδίσουν παρά μόνον την κακία τους. Τι θα κερδίσει π.χ. ο μαθηματικός αν με αφήσει να διαβάζω όλο τα καλοκαίρι εφαπτόμενες και συνημίτονα; Να τα μάθω καλά που να διακρίνομαι ύστερα στο χαλικόσπασμα στους δρόμους; Αν φοβείται ότι θα απορριφθώ στας εισιτηρίους της χαλικοκλαστικής ας με απορρίψει. Αλλά νομίζω ότι εκεί δεν δίδουν εξετάσεις, όμως του υποσχόμεθα ότι κι αν δίδουν θα πάμε, αλλά θα παρακαλέσουμε τον πατέρα μας, να μας κρατήσει γραμματικούς να του γράφομεν πόσες ζευγαριές κάνει και πόσες οκάδες σπέρνει την ημέρα. Επίσης και στον κ. θεολόγον ότι δεν θα γίνομεν χημικοί επίσης και εις όλους. Λοιπόν ας δώσουν στον καθένα μας ένα χαρτί να μας ξεφορτωθούν.
Στέλιος Παττακός».
Οι συνεργάτες του περιοδικού
Οι συνεργασίες του Μανούσακα από την άλλη διακρίνονται για το βαθυστόχαστο ύφος τους. Αποτελούνται από σοβαρές μελέτες και λυρικά ποιήματα. Ο Τάκης Βαρούχας (τραπεζικός) κάνει ρομαντικές περιγραφές όπως «Η δύση στον Κουμπέ» και ο αδικοχαμένος δημοσιογράφος Κώστας Μαυρουλάκης που αρθρογραφεί στη Μαθητική Ηχώ δείχνει από τότε ότι είχε χαρισματική δημοσιογραφική πέννα.
Στο ίδιο περιοδικό αρθρογραφούσαν και κορίτσια. Τακτικό γυναικείο μαθητικό επιτελείο ήταν οι τότε μαθήτριες Ευαγγελία Εκκεκάκη, Αιμιλία Βαλαρή, Νίνα Δάβη, Ελένη Βρέντζου, Ευαγγελία Ακτουδιανάκη κ.ά.
Η Μαθητική Ηχώ είχε διάρκεια έκδοσης τρία χρόνια. Κάπου στα 1933 χάνονται τα ίχνη της, ίσως επειδή οι πρωτεργάτες της είχαν άλλες δραστηριότητες πλέον. Κι αν δεν είχαν!!!
Ο εκδότης Βασίλης Σπανδάγος για παράδειγμα.
Ένας σπουδαίος Ρεθεμνιώτης
Ο Βασίλης Σπανδάγος ήταν ένας από τους πλέον επιφανείς ποινικολόγους του Ρεθύμνου. Νεότατος άρχισε να υπηρετεί τη Θέμιδα και οι παλιοί Ρεθεμνιώτες, κυρίως εκείνοι που είχαν σχέση με τη νομική επιστήμη, έχουν να πουν ότι οι αγορεύσεις του Σπανδάγου ήταν μοναδικές, τόσο σε ύφος όσο και σε επιχειρηματολογία. Ήταν γεννημένος για το λειτούργημά του, όπως έλεγαν εκείνοι που ξέρουν να αξιολογούν. Και μιλάμε για μια εποχή στο Ρέθυμνο, που η γνώση ήταν αρχή για την περαιτέρω αξιολόγηση του ατόμου. Κάθε τι πνευματικό ήταν κανόνας και αλίμονο στο ευτελές, στο πρόχειρο, στο τυχάρπαστο. Ήταν καταδικαστέο.
Ίσως για τούτο οι άνθρωποι που περιγράφουμε να έχουν το δικαίωμα μεγαλύτερης αναφοράς. Γιατί αποτελούσαν φαινόμενα στην εποχή τους. Κι αν δεν έχουμε περισσότερες γραπτές αναφορές, γι’ αυτούς, είναι επειδή τα μέτρα σύγκρισης ήταν τόσο υψηλά εκείνες τις εποχές, που οι προσωπικότητες αυτές ήταν από το έργο τους και μόνο καταξιωμένες. Θα «κόμιζες γλαύκα εις τας Αθήνας» αν έκανες, τότε, ιδιαίτερη αναφορά σε αυτούς. Και μόνο στη νεκρολογία υπήρχε το περιθώριο να απαριθμηθούν όλες τους οι αρετές.
Πρώτος των πρώτων
Με τα προσόντα του αυτά που περιγράψαμε ο Σπανδάγος δεν άργησε να γίνει ο πρώτος των πρώτων. Διαβάσαμε στον τοπικό τύπο της εποχής, ότι δεν ήταν σπάνιο να κατακλύζεται από κόσμο η αίθουσα, όπου θα αγόρευε ο σημαντικός αυτός Ρεθεμνιώτης δικηγόρος. Γιατί όλοι ήθελαν να τον ακούσουν και να απολαύσουν τον χειμαρρώδη λόγο του.
Ήταν πλήρης κάτοχος της νομοθεσίας και αυτό του επέτρεπε να στοιχειοθετεί επαρκέστατα κάθε του νομικό επιχείρημα. Οι γνωμοδοτήσεις του ήταν αδιαφιλονίκητες, επειδή εθεωρείτο αυθεντία στον τομέα του. Χαρισματική ήταν και η πένα του κι αυτό φαίνεται από τα κείμενα που δημοσίευε κατά καιρούς κοσμώντας τις στήλες του τοπικού τύπου. Τα θέματά του ήταν τοπικού ή και γενικού ενδιαφέροντος, αλλά κυρίως τον απασχολούσε η επαρχία Μυλοποτάμου και τα προβλήματα που αντιμετώπιζε.
Ο συμμαθητής και συνάδελφός του Γιώργος Δρανδάκης, που είχε το θλιβερό καθήκον ως πρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου να νεκρολογήσει τον Βασίλη Σπανδάγο, ανέφερε μεταξύ άλλων στη μεστή ομιλία του, για τη δράση του συμμαθητή του, από τα μαθητικά κιόλας χρόνια σε κάθε πνευματική προσπάθεια όπως η έκδοση περιοδικού που εξέδιδαν τότε οι μαθητές Γυμνασίου τη «Μαθητική Ηχώ».
Ο Σπανδάγος είχε επιπλέον και τη βαθύτερη εκτίμηση των καθηγητών του επειδή τους ξάφνιαζε πάντα με τους προβληματισμούς του που έδειχναν άνθρωπο υψηλού πνευματικού αναστήματος. Και δεν διαψεύστηκε κανένας από αυτούς που είχε προφητεύσει λαμπρό μέλλον για τον μαθητή αυτό.
Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του και αρχίζοντας την καριέρα του, είχε καταπλήξει τους πάντες με την επαγγελματική του ευσυνειδησία. Ήταν πολύ εργατικός. Από «φυλακής πρωίας» άνοιγε το γραφείο του και μέχρι αργά τη νύχτα μπορούσες να διακρίνεις ακόμα φως, απόδειξη ότι είχε και πάλι ξεχαστεί στη μελέτη και προετοιμασία των υποθέσεων που τον απασχολούσαν. Η ολιγωρία, η αναβολή, η προχειρότητα ήταν άγνωστες καταστάσεις στον τρόπο ζωής του.
Μανούσος Μανούσακας και «Μαθητική Ηχώ»
Και πώς να μην αναφερθούμε και σε ένα ακόμα συντάκτη της Μαθητικής Ηχούς τον Μανούσο Μανουσακα, που ήταν και ο πρόεδρος της διοικούσας επιτροπής του Πανεπιστημίου Κρήτης.
Γεννήθηκε το 1914 στο Ρέθυμνο. Πατέρας του, ήταν ο δικηγόρος Ιωάννης Μανούσακας, που καταγόταν από την Αργυρούπολη, με ρίζες από τα Σφακιά, και μητέρα του η Άννα Πετρουλάκη. Είχε μια μικρότερη αδελφή, την Ειρήνη. Στη γενέθλια πόλη του ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του.
Την περίοδο 1932-1937 φοίτησε στη Φιλοσοφική σχολή του πανεπιστημίου Αθηνών. Παράλληλα, παρακολουθούσε συστηματικά την πνευματική κίνηση της εποχής του. Μετά την αποφοίτησή του άρχισε να δημοσιεύει τα πρώτα άρθρα του σε διάφορα έντυπα, κυρίως της Κρήτης. Υπήρξε ιδρυτικό μέλος της Εταιρείας Κρητικών Σπουδών και ανέλαβε την επιμέλεια έκδοσης του επιστημονικού οργάνου της, της «Επετηρίδος Εταιρείας Κρητικών Σπουδών».
Το 1942 διορίστηκε συντάκτης στο Μεσαιωνικόν Αρχείον της Ακαδημίας Αθηνών (το σημερινό Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού), όπου και θα παραμείνει αρκετά χρόνια. Θα απουσιάσει μόνο την περίοδο 1947-1951, οπότε, με υποτροφία της Γαλλικής Κυβέρνησης, εγκαταστάθηκε για συμπληρωματικές σπουδές στο Παρίσι και εκπόνησε τη διδακτορική διατριβή του. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, ανέλαβε διευθυντής του Μεσαιωνικού Αρχείου για μία περίπου δεκαετία.
Η εκλογή του ως Ακαδημαϊκού, το 1982, αποτέλεσε το επιστέγασμα μιας μακράς επιστημονικής σταδιοδρομίας. Πέθανε στις 16 Ιουλίου 2003.
Έρευνα Τσικνάκη για τη «Μαθητική Ηχώ»
Για τον Μανούσακα έχει κάνει μια εξαιρετική παρουσίαση ο ιστορικός Κώστας Γ. Τσικνάκης του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (Ρεθεμνιώτικα Νέα 28/7/2022).
Πρόκειται για μια υποδειγματικά πληρέστατη στοιχείων εργασία από την οποία ο εκλεκτός επιστήμονας ερευνητής δεν θα μπορούσε να παραλείψει την ασχολία του Μανούσακα με τη Μαθητική Ηχώ δίδοντάς μας περισσότερα στοιχεία για το έντυπο: Αναφέρει σχετικά: «Ενώ όμως για την επιστημονική πορεία του Μανούσου Μανούσακα διαθέτουμε αρκετές πληροφορίες, ελάχιστα γνωστή παραμένει μία εκδοτική πρωτοβουλία, στην οποία πρωτοστάτησε στα μαθητικά του χρόνια.
Από τις αρχές του 1930 εκδιδόταν στο Ρέθυμνο το δεκαπενθήμερο περιοδικό «Μαθητική Ηχώ». Αποτελούσε έκδοση των Μαθητικών Κοινοτήτων του γυμνασίου Ρεθύμνης. Τη μαθητική πρωτοβουλία υποστήριζε ο γυμνασιάρχης Μιχαήλ Γ. Πρεβελάκις, θείος του Παντελή Πρεβελάκη, από τις αξιολογότερες πνευματικές φυσιογνωμίες της πόλης το πρώτο μισό του 20ού αιώνα.
Συνολικά κυκλοφόρησαν 21 τεύχη την περίοδο από τις 5 Φεβρουαρίου 1930 ως στις 6 Ιουνίου 1931. Από αυτά, εννέα τεύχη εκδόθηκαν το πρώτο έτος και δώδεκα το δεύτερο έτος. Το πρώτο έτος έκδοσης υπεύθυνος για την ύλη ήταν ο Βασίλειος Ι. Σπανδάγος και το δεύτερο έτος ο Μανούσος Ι. Μανούσακας. Σχεδόν όλα τα τεύχη τυπώθηκαν στο γνωστό τυπογραφείο της πόλης των Αδελφών Καλαϊτζάκη.
Το περιοδικό, που κυκλοφορούσε σε όλη την ελληνική επικράτεια, θεωρείται από τα πιο ευπρόσωπα μαθητικά έντυπα του Μεσοπολέμου. Στις σελίδες του δημοσιεύονταν καλογραμμένα διηγήματα, χρονογραφήματα, στίχοι και εκθέσεις. Υπήρχαν επίσης σελίδες ψυχαγωγίας και με περιγραφές εκδηλώσεων του γυμνασίου. Οι επιστολές μαθητών και μαθητριών από όλο τον ελληνικό χώρο που δημοσιεύονταν σε κάθε τεύχος δείχνουν τη μεγάλη απήχηση που γνώρισε το έντυπο μεταξύ του μαθητικού πληθυσμού της εποχής.
Μέσα από τις σελίδες του περιοδικού εμφανίστηκαν με πρωτόλεια τους αρκετοί μαθητές και μαθήτριες που ξεχώρισαν αργότερα σε πολλούς τομείς του δημόσιου βίου. Ανάμεσα σε αυτούς ήταν τρεις, αργότερα γνωστοί, πανεπιστημιακοί: Οι Νικόλαος Β. Δρανδάκης, Κωνσταντίνος Δ. Καλοκύρης και Μανούσος Ι. Μανούσακας. Συνεργάτες του περιοδικού ήταν και ο Βασίλειος Ι. Σπανδάγος, μετέπειτα δικηγόρος, η Ειρήνη Ι. Μανούσακα, μετέπειτα συμβολαιογράφος, και ο Στέλιος Γ. Παττακός, μετέπειτα στρατιωτικός και από τους πρωτεργάτες του Πραξικοπήματος της 21ης Απριλίου 1967.
Ο Μανούσος Μανούσακας υπήρξε βασικός συντελεστής του εκδοτικού εγχειρήματος. Εκτός από υπεύθυνος ύλης για τα τεύχη του δεύτερου έτους, δημοσίευσε στο περιοδικό δεκατέσσερα ενυπόγραφα άρθρα. Ανάμεσά τους και ένα ωραίο ποίημα, με τον τίτλο «Νύχτα».
Δύο από τα δημοσιεύματα του Μανούσου Μανούσακα στη «Μαθητική Ηχώ» έχουν αθλητικό περιεχόμενο. Στο ένα, που δημοσιεύτηκε στις 8 Ιανουαρίου 1931, περιγράφεται ο ποδοσφαιρικός αγώνας που διεξήχθη στο Ρέθυμνο ανάμεσα στη γυμνασιακή ομάδα και τον Ατρόμητο, ο οποίος έληξε ισόπαλος. Το κείμενο, που υπέγραψε με το αρχικό «Μ», δεν έχει να ζηλέψει σε τίποτα από σημερινές ανταποκρίσεις γνωστών αθλητικογράφων.
Η ενασχόληση του μαθητή με το αντικείμενο δεν ήταν τυχαία. Σύμφωνα με μαρτυρίες συγκαιρινών του συμμετείχε με πάθος στα αθλητικά δρώμενα της εποχής. Ιδιαίτερη προτίμηση έδειχνε για το ποδόσφαιρο. Το ενθουσιασμό του για το άθλημα επιχείρησε να μεταφέρει στα κείμενα που συνέτασσε…».
Έτσι συμπληρώσαμε και από την εργασία του κ. Κώστα Τσικνάκη το πορτραίτο της «Μαθητικής Ηχούς», που δεν είναι και το μοναδικό έντυπο που παρουσιάζουμε, όπως θα διαπιστώσετε σε επόμενα αφιερώματα.
