Οι αναγκαστικές μεταναστεύσεις των Κρητών
Ωστόσο υπήρξαν περίοδοι που οι Κρήτες εξαναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν σε περιοχές της ηπειρωτικής αλλά και της νησιωτικής Ελλάδας για να σωθούν από τις διώξεις των κατακτητών τους. Ήδη από τον 18ο αιώνα, και τις πρώτες επαναστατικές τους κινήσεις, Κρήτες αγωνιστές αναγκάστηκαν να φυγαδεύσουν τις οικογένειές τους εκτός νησιού, κυρίως στη Πελοπόννησο τα Ιόνια νησιά ή και τις Κυκλάδες για να τους σώσουν από το μαχαίρι των Οθωμανών. Το μοτίβο των ξεριζωμών αυτών επαναλήφθηκε πολλές φορές τον επόμενο 19ο αιώνα, αφού το νησί συνεχώς βρισκόταν σε μια διαρκή επαναστατική διαδικασία. Πάντα όταν η κάθε επαναστατική κίνηση των Κρητών καταπνίγονταν στο αίμα από τις Οθωμανικές ορδές, ακολουθούσε η φυγάδευση των άμαχων γυνακόπαιδων σε περιοχές εκτός της Κρήτης. Με την απελευθέρωση του νησιού τέλη του 1900, οι μεταναστεύσεις αυτές εξέλειπαν και πολύ γρήγορα δημιουργήθηκε ρεύμα επαναπατρισμού των ξεριζωμένων. Ο νόστος της επιστροφής τους, δεν έσβηνε ποτέ!
Η ιδιότυπη μετανάστευση των Τουρκοκρητικών
Ωστόσο θα ήταν ασέβεια, τόσο ως προς την προσπάθεια για την αποτύπωση της αντικειμενικότητας της ιστορίας, όσο και ως προς το δικαίωμα αυτοδιάθεσης της κάθε εθνοτικής ή θρησκευτικής μειονότητας, εάν δεν αναφερόμασταν και στις αναγκαστικές μεταναστεύσεις των μουσουλμάνων της Κρήτης. Η θρησκευτική αυτή μειονότητα σε ορισμένες περιόδους αριθμούσε αρκετές δεκάδες χιλιάδες όπως κατά την απογραφή του 1881 που το πλήθος τους ανήρχετο σε 73.234 άτομα. Ήταν, οι «εξαναγκαστικά εξισλαμισθέντες Κρήτες» και που αργότερα ονοματίστηκαν ως Τουρκοκρητικοί. Οι μεταναστεύσεις τους, ξεκίνησαν οικειοθελώς από τα τέλη του 1800 όταν πια ήταν φανερό ότι οι συνεχείς εξεγέρσεις των Κρητών θα έφερναν στο τέλος, την απελευθέρωση του νησιού! Από εκείνους που μετανάστευαν, άλλοι το επιχειρούσαν για οικονομικούς λόγους και άλλοι από φόβο για την ασφάλειά τους, επειδή ήταν εκτεθειμένοι σε τυχόν αντεκδικήσεις εκ μέρους των χριστιανών. Αυτοί που εγκατέλειπαν το νησί από ενωρίς ήταν οι πλέον ευκατάστατοι μουσουλμάνοι οι οποίοι πωλούσαν τις περιουσίες τους και έφευγαν για να καταφέρουν να επενδύσουν τα κεφάλαιά τους σε ασφαλέστερα μέρη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι μεταναστεύσεις συνεχίστηκαν και τις πρώτες δύο δεκαετίες του 1900, ώσπου το 1923 με την ανταλλαγή των πληθυσμών κατά τις διατάξεις της συνθήκης της Λωζάνης, 24.000 περίπου εναπομείναντες Τουρκοκρητικοί, μετανάστευσαν αναγκαστικά από την Κρήτη σε περιοχές της Μικράς Ασίας.
Από προσωπικές τους μαρτυρίες, η απομάκρυνσή τους αυτή από τη Κρήτη που υπεραγαπούσαν, τους ήταν πολύ επώδυνη. Όμοια βέβαια αναγκαστική μετανάστευση και ξεριζωμό, είχαν και οι χριστιανοί κάτοικοι της Μικράς Ασίας που βρήκαν καταφύγιο στην Ελλάδα και βεβαίως και στην Κρήτη.
Μετανάστες πέραν του Ατλαντικού
Τις πρώτες δεκαετίες του 1900, στη χώρα μας, είχε δημιουργηθεί ένα ισχυρό κύμα μετανάστευσης προς την Αμερική και τη νότια Αφρική με πρωτοπόρους τους Πελοποννήσιους. Στο ρεύμα αυτό συμμετείχαν και οι Κρήτες. Ενδεικτικά αναφέρουμε από μια μελέτη του καθηγητή οικονομικών του Πανεπιστημίου Αθηνών Ανδρέα Ανδρεάδη του 1917, ότι, από την Κρήτη, μεταξύ 1900 και 1909, μετανάστευσαν 10.609 άτομα. Από αυτά τα 3.672 έφυγαν για τις Η.Π.Α. και τα 3.717 για την Ευρώπη. Οι υπόλοιποι μετανάστευσαν σε διάφορα άλλα μέρη. Στην ίδια μελέτη αναφέρεται ότι η ετήσια μετανάστευση εκείνα τα χρόνια από την Κρήτη αναλογούσε στο 2,3% του πληθυσμού της, ενώ στην ελεύθερη Ελλάδα, έφτανε το 5,5%. Αυτό δεικνύει πως παρ’ όλο που η Κρήτη μόλις είχε απελευθερωθεί και επομένως ο λαός της υπέφερε από οικονομική δυσπραγία, το ποσοστό των μεταναστευσάντων ήταν το ήμισυ από εκείνο της ελεύθερης Ελλάδας. Δηλαδή οι Κρήτες με πολύ δυσκολία αποφάσιζαν να εγκαταλείψουν το νησί τους. Οι μεταναστεύσεις συνεχίστηκαν και τις επόμενες δεκαετίες με μικρότερη όμως ένταση.
Το δεύτερο κύμα μετανάστευσης του ‘50 – ‘70
Το επόμενο και πιο ισχυρό μεταναστευτικό κύμα από την Κρήτη, παρουσιάστηκε τη 10ετία του ’50, όταν η χώρα είχε βγει βαθιά λαβωμένη από τη Γερμανική κατοχή, μα πιο πολύ από τον Εμφύλιο πόλεμο. Την κορύφωσή του, την είχε τη δεκαετία του ’60 και ως τις αρχές του ’70. Προορισμός τότε δεν ήταν οι υπερπόντιες χώρες, αλλά η Κεντρική Ευρώπη και κυρίως η Γερμανία και το Βέλγιο. Πολλές χιλιάδες υπήρξαν οι Κρήτες μετανάστες την περίοδο αυτή στις φάμπρικες και τα ορυχεία της Κεντρικής Ευρώπης.
Η εσωτερική μετανάστευση
Τέλη της 10ετίας του ’50 αλλά πιο πολύ τη 10ετία του ’60, παράλληλα με τη μετανάστευση στο εξωτερικό, δημιουργήθηκε και ένα πολύ ισχυρό κύμα εσωτερικής μετανάστευσης. Από την Κρήτη το κύμα αυτό κυρίως είχε προορισμό την Αττική. Ο κύριος λόγος της μετανάστευσης, ήταν η εξεύρεση εργασίας ή μιας καλύτερης εργασίας και αυτή συνεχίστηκε ως και τα τέλη της 10ετίας του ’80. Ωστόσο από την 10ετία του ’90, ανακόπηκε και σταδιακά παρουσιάστηκε μια τάση επανόδου τους στο νησί.
Το φαινόμενο brain drain
Η πρόσφατη οικονομική κρίση που βίωσε ο λαός μας, είχε και ως παράπλευρη απώλεια την μετανάστευση χιλιάδων νέων, προπαντός προσοντούχων επιστημόνων, στο εξωτερικό, προς αναζήτηση μιας καλύτερης τύχης. Η τάση αυτή παρουσιάστηκε και στην Κρήτη. Σίγουρα αποτελεί αιμορραγία επιστημονικού δυναμικού του νησιού που θα έχει πολλαπλές δυσάρεστες επιπτώσεις στο μέλλον. Ας ελπίσουμε όμως πως θα βρεθεί τρόπος να ανακοπεί αυτή η φυγή, και ακόμη καλύτερα οι μεταναστεύσαντες να επαναπατριστούν.
Ο «μύθος» και το τάμα
Κλείνοντας την αναφορά μας αυτή στις μεταναστεύσεις των Κρητών, καταλήγουμε σε κάποια συμπεράσματα:
Α: Οι Μινωίτες πρώτοι από όλους, εδίδαξαν το φιλειρηνικό πνεύμα στις αλληλεπιδράσεις τους με τους άλλους λαούς.
Β:Οι μεταναστεύσεις των Κρητών πάντα, ήταν πολύ περιορισμένες.
Γ: Οι Κρήτες πάντα είχαν έναν ιδιότυπο, πολύ ισχυρό δεσμό με το νησί τους και το κοινωνικό τους χώρο.
Δ: Όσες φορές οι Κρήτες απομακρύνθηκαν ως έποικοι από το νησί τους αυτό έγινε είτε από ανωτέρα βία είτε από κάποιο άλλο αναγκαστικό λόγο.
Ε: Με πρώτη ευκαιρία και όταν οι λόγοι της απομάκρυνσής τους εξέλειπαν πάντα η σκέψη τους ήταν, πως θα επέστρεφαν στο νησί τους.
ΣΤ:Οι Κρήτες από τα αρχαία χρόνια παρουσίαζαν μια συλλογική στάση στη σχέση τους με το νησί τους. Πολύ χαρακτηριστικά ο σπουδαίος καθηγητής του Princeton University Άγγελος Χανιώτης, αναφέρει για το θέμα αυτό:
Σε πολλές επιγραφές που έχουν βρεθεί εκτός Κρήτης οι Κρήτες είναι πρώτιστα Κρήτες και δευτερευόντως πολίτες μια πόλης (πολλές φορές δεν αναγράφεται καν το όνομα της πόλης τους).
Ζ: To νησί μας είναι ένας προνομιακός χώρος. Και όλοι εμείς, όντες πολύ τυχεροί που αξιωθήκαμε να έχουμε την καταγωγή μας από έναν τέτοιο ευλογημένο τόπο, θα πρέπει και τον μύθο του να διαφυλάξουμε και με τα έργα μας συνεχώς να επιβεβαιώνουμε, ότι πάντα θα μένουμε πιστοί «σε ό,τι έχουμε ταχθεί» για αυτόν τον τόπο!
(Το παρόν άρθρο αποτελεί τη συνέχεια της Α’ Ενότητας που δημοσιεύτηκε στο προηγούμενο φύλλο, με τίτλο: Μινωίτες, ο λαός που αδιαφόρησε για τον αποικισμό στη Μεσόγειο)
