Μια μαγευτική βραδιά πέρασαν στις Μαργαρίτες το βράδυ της Τετάρτης όσοι πήγαν να παρακολουθήσουν την εκδήλωση για τη Φλωρεντίνη Καλούτση.
Μια αρχόντισσα της παράδοσης που πρώτη έκανε υφαντά και έπιπλα με μινωικά σχέδια.
Θυμάμαι πόσο είχα εντυπωσιαστεί από την προσωπικότητα αυτή όταν ξεκινούσα τις ιστορικές μου έρευνες από τις γυναικείες προσωπικότητες της εποχής.
Είχα τη μεγάλη τύχη να ακούσω από τον γιο της, τον επιφανή μουσικό και καθηγητή πιάνου κ. Γιώργο Καλούτση, λεπτομέρειες από τη ζωή της μητέρας του. Κι είχε δει το φως της δημοσιότητας εκείνο το δημοσίευμα μου στην «Κρητική Επιθεώρηση» Ιούλιο του 1978 με τίτλο «Φλωρεντίνη Καλούτση – Η γυναίκα που συνετέλεσε στην αναβίωση της Κρητικής Χειροτεχνίας».
Με είχε βοηθήσει σημαντικά και ο Μαρίνος Μαμαλάκης με το σπουδαίο του αρχείο.
Ποια ήταν όμως η γυναίκα που επηρεασμένη από τον Σλήμαν, έδωσε στα εργόχειρα μια άλλη διάσταση εκεί στις αρχές του περασμένου αιώνα;
Η Φλωρεντίνη Καλούτση γεννήθηκε στο Ρέθυμνο από την ευτυχισμένη ένωση δύο ανθρώπων, του δικηγόρου Γεωργίου Σκουλούδη από τις Μαργαρίτες και της Κλεοπάτρας Πετυχάκη το γένος Καλοκαιρινού. Εκτός από αυτή, τέσσερα ακόμα αδέλφια συμπλήρωναν την οικογενειακή ευτυχία. Ο Μανόλης, ο Αντώνης, η Φιφή και η Ελένη.
Για τον Μανόλη έχουμε κάνει αφιέρωμα και στο παρελθόν καθώς υπήρξε μια πολυσχιδής καλλιτεχνική προσωπικότητα. Ασχολήθηκε τόσο με τη μουσική ως συνθέτης, πιανίστας, διευθυντής ορχήστρας, καθηγητής σε ωδείο όσο και με τη συγγραφή ως πεζογράφος, θεατρικός συγγραφέας, ποιητής, κριτικός,μεταφραστής, διασκευαστής λογοτεχνικών έργων για το θέατρο και το ραδιόφωνο, σεναριογράφος, αρθρογράφος και εκδότης. Ως καλλιτεχνικό ψευδώνυμο χρησιμοποίησε συχνά το όνομα Μ. Κουρήτης. Κόρη του ήταν η μεγάλη πρωταγωνίστρια του θεάτρου και του κινηματογράφου Κλεό Σκουλούδη.
Ο Αντώνης πάλι διέπρεπε στη δημοσιογραφία με τη δυνατή πέννα του αν και τόσο νέος. Είχε ασχοληθεί από πολύ μικρός και κατάφερε να διακριθεί. Ήρθε δυστυχώς ο θάνατος να του ανακόψει μια λαμπρή πορεία στα 24 χρόνια του. Είχε χρηματίσει και πολεμικός ανταποκριτής των ΤIMES του Λονδίνου στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Οι πολλές και σημαντικές επαγγελματικές υποχρεώσεις του πατέρα ανάγκασαν την οικογένεια να μεταφερθεί στα Χανιά εκεί γύρω στα 1895-1900.
Από τα πρώτα της σχολικά βήματα η Φλωρεντίνη αποκάλυψε μια χαρισματική φύση που δεν μπορούσε να περάσει απαρατήρητη.
Ευτυχώς είχε τους κατάλληλους γονείς να κατανοήσουν και να εκτιμήσουν τις καλλιτεχνικές τάσεις της κόρης τους, έτσι ώστε να τις αναπτύξουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο για τα δεδομένα εκείνης της εποχής.
Τα πρώτα της καλλιτεχνικά μαθήματα πήρε από ένα ναίφ ζωγράφο, από τους σημαντικότερους του καιρού του που ήταν κωφάλαλος.
Φαίνεται πως ήταν καλός στη δουλειά του για να εμπνεύσει στη Φλωρεντίνη μεγαλύτερη αγάπη για τα εικαστικά.
Θα ήταν εκεί στα 16 της χρόνια όταν ένα ωραίο πρωί ζήτησε από τους γονείς της να τη στείλουν στο Λονδίνο να σπουδάσει ζωγραφική. Η μεγάλη ψυχραιμία που διέθεταν τους έσωσε από εγκεφαλικό.
Μα τι έλεγε η Φλωρεντίνη; Μια κοπέλα 16 χρόνων που χρειαζόταν συνοδεία ακόμα και για ένα κερί στην εκκλησία θα πήγαινε σε μια ξένη χώρα; Που ξανακούστηκαν αυτά; Η απαίτηση της μικρής άγγιζε τα όρια του σκανδάλου. Εκείνη τη δύσκολη περίοδο φάνηκαν και οι άλλες αρετές που διέθετε το χαρισματικό κορίτσι.
Μια δύναμη ψυχής που οδηγούσε σε μεστό λόγο θωρακισμένο από ισχυρά επιχειρήματα. Και με αυτά τα επιπλέον χαρίσματα έπεισε μέχρι και τον αυστηρών αρχών πατέρα της να της επιτρέψει το ταξίδι αυτό. Βλέπετε οι προοδευτικές του αρχές δεν άργησαν να επικρατήσουν των σοβαρών του αντιρρήσεων. Έπειτα ήταν τόσο σίγουρος για τις ηθικές αρχές της Φλωρεντίνης του, που αν και καλλονή της εποχής της, ήξερε να προστατεύει την αξιοπρέπειά της.
Η Φλωρεντίνη στο Λονδίνο
Φαίνεται τελικά πως όλο το σύμπαν συνωμοτούσε για να κυνηγήσει τα όνειρά της η θαρραλέα κόρη της οικογενείας. Μια θεία της είχε παντρευτεί Άγγλο και κατοικούσε μόνιμα στο Λονδίνο. Με πολύ μεγάλη χαρά δέχτηκε να φιλοξενήσει τη Φλωρεντίνη.
Έτσι από την επόμενη ακαδημαϊκή χρονιά, η μικρή Ρεθεμνιωτοπούλα βρέθηκε να φοιτά στο Dalles College ζωγραφική και γλυπτική.
Κι όσοι τη γνώριζαν καταγοητεύονταν μαζί της. Ήταν τόσο όμορφη με τα μακριά της μαλλιά, το θεϊκό της παράστημα, το υπέροχο πρόσωπό της. Ήταν όμως και η χάρη, η ευφυΐα και η σεμνότητα του κοριτσιού που συμπλήρωνε την εντυπωσιακή εμφάνιση.
Αυτή η ευφυΐα την έκανε θέμα συζήτησης στα κοσμικά σαλόνια και παράδειγμα για τις άλλες κοπέλες. Με την έμφυτη και θαυμαστή ετοιμολογία της ήξερε πώς να κρατήσει σε απόσταση κάθε ενοχλητικό νεαρό που διεκδικούσε την καρδιά της.
Κι ήταν πολλοί αυτοί γιατί εκτός των άλλων η Φλωρεντίνη προκαλούσε τη φαντασία κάθε νέου και για άλλους λόγους.
Ήταν η μοναδική ξένη στην περιοχή και αφού τα ταξίδια ήταν προνόμιο των ελαχίστων και τολμηρών όλοι ήθελαν πολιορκώντας τη Φλωρεντίνη να μάθουν περισσότερα για την Ελλάδα.
Κάποιες φορές οι ερωτήσεις μπορούσαν να προκαλέσουν και γέλια μέχρις δακρύων, όπως μια φορά που τη ρώτησε κάποιος αν ακόμα στην Ελλάδα φοράνε …χλαμύδες.
Το αποκορύφωμα ήταν ένας δημοσιογράφος που την πλησίασε να της πάρει συνέντευξη και κάποια στιγμή της έκανε περίπου την ίδια ερώτηση. Ποιος είδε όμως τον Θεό και δεν τον φοβήθηκε.
«Μα διατί να κλαίωμεν επί των μαρμάρων»; τον κεραυνοβόλησε η Φλωρεντίνη αφήνοντάς τον σύξυλο να μένει με τις αστείες απορίες του.
Στα 1911, έχοντας τελειώσει τον πρώτο κύκλο των σπουδών που είχε ξεκινήσει στα 1906, έκανε μεταπτυχιακές σπουδές κοντά στον ζωγράφο Σήκερτ.
Ο Walter Richard Sickert RA RBA (1860-1942) ήταν γερμανικής καταγωγής Βρετανός ζωγράφος και χαράκτης μέλος της Ομάδας Μετα-Ιμπρεσιονιστών καλλιτεχνών του Camden Town στις αρχές του 20ου αιώνα στο Λονδίνο.
Οι σπουδές της στο εξωτερικό αντί να την επηρεάσουν έκαναν εντονότερη τη νοσταλγία της για τον τόπο. Δεν έβλεπε την ώρα να γυρίσει και να καθίσει στον αργαλειό. Η επαφή με τις ρίζες και τον λαϊκό μας πολιτισμό είχε αρχίσει να αποκτά μεγάλη σημασία για τη Φλωρεντίνη.
Και κάποτε γύρισε για να δοκιμάσει τη μεγαλύτερη απογοήτευση της ζωής τη.ς Οι γυναίκες είχαν αρχίσει να απαρνιούνται τα εργόχειρα. Και οι αργαλειοί αν δεν έμεναν ξεχασμένοι στην αποθήκη κατέληγαν στην πυρά για οικονομία χώρου.
Η διαπίστωση αυτή πίκρανε πολύ τη Φλωρεντίνη. Γράφει σχετικά στη φίλη της Αγγελική Χατζημιχάλη:
«Αφού επέστρεψα από το Λονδίνον, με λύπην είδον εις την Κρήτην ότι το εργαλειό είχεν τελείως νεκρωθεί και οι γυναίκες που ύφαιναν έπλεκαν δαντέλλες το εργαλειό τους είχε μεταβληθεί εις καυσόξυλον. Αλλά λόγω της εργασίας μου δεν ηδυνήθην να ασχοληθώ αμέσως…».
Ένας επιτυχημένος γάμος
Στο μεταξύ η πανέμορφη κοπέλα είχε φτάσει σε ηλικία γάμου. Με τόση ομορφιά, σπουδές στο εξωτερικό και την ανάλογη οικονομική επιφάνεια, ήταν από τις περιζήτητες νύφες. Μάταια όμως πηγαινοέρχονταν στο σπίτι οι προξενήτρες. Η Φλωρεντίνη είχε αξιώσεις από τον γάμο της. Αναζητούσε τον ιδανικό σύζυγο και τον βρήκε στο πρόσωπο ενός νέου, που ήταν γιος ναυτικού πράκτορα.
Ο άνδρας αυτός που πρόσεξε επιτέλους η Φλωρεντίνη δεν ήταν μόνο πανέμορφος αλλά πανέξυπνος και πολύ μορφωμένος. Αυτή ιδιαίτερα η πλευρά του γοήτευσε τη νεαρή Ρεθεμνιωτοπούλα. Ο έρωτας δεν άργησε να τους ανοίξει την Πύλη της Ευτυχίας. Όσο για τις οικογένειές τους δεν είχαν καμιά αντίρρηση για τον γάμο αυτό. Αντίθετα ευλογούσαν τον Θεό για τη μεγάλη αυτή τύχη να έρθουν κοντά ο Καλούτσης με τη Φλωρεντίνη.
Και η δις Σκουλούδη έγινε επίσημα κυρία Καλούτση στα 1918.
Υπήρξε μια υπέροχη σύζυγος και μια υποδειγματική μητέρα όμως ποτέ δεν άφησε και τα άλλα της ενδιαφέροντα. Ιδιαίτερα την ενδιέφερε η αναγέννηση της Κρητικής Χειροτεχνίας.
Το μινωικό θαύμα εμπνέει
Η Φλωρεντίνη Καλούτση ευτύχισε να ζήσει την εποχή που ο Άρθουρ Έβανς αποκάλυψε το μινωικό θαύμα και ήταν εκείνη που ένιωσε έντονα τη δύναμη της γυναικείας παρουσίας που κυριαρχούσε στη μητριαρχική κοινωνία των Μινωιτών, από τη θρησκευτική λατρεία ως την καθημερινή ζωή.
Επηρεάστηκε λοιπόν και εμπνεύστηκε από αυτήν συλλαμβάνοντας την πρωτοποριακή για την εποχή ιδέα να σχεδιάσει μινωικά θέματα, για να τα χρησιμοποιήσει σε μια σύγχρονη κρητική χειροτεχνία.
Πάνω στο τετραγωνισμένο χαρτί που είχε φέρει από το Λονδίνο, ανύπαρκτο για την άλλη Ελλάδα, αποτύπωσε σχέδια με μεγάλη δεξιοτεχνία. Από τα πρώτα της σχέδια ο διπλός πέλεκυς, ο Πρίγκιπας, τα κρίνα, οι πέρδικες, τα δελφίνια, τα χταπόδια, τα χελιδονόψαρα, καθώς και οι πολύχρωμες διακοσμήσεις του καμαραϊκού ρυθμού.
Κάθισε και μελέτησε την υφαντική τέχνη. Κι όταν πια ο αργαλειός της έγινε τόσο οικείος που να την εμπνέει, επινόησε μια δική της ύφανση που θα τη βοηθούσε να δώσει στο υφαντό της το σχέδιο που θα ήθελε.
Έπρεπε όμως να παραγγείλει και άλλο χαρτί από το Λονδίνο. Χρειάστηκε τότε την οικονομική βοήθεια του συζύγου της. Αν και δεν της χαλούσε χατίρι αυτή τη φορά τον είδε αρνητικό στα σχέδια της. Ίσως να ήθελε να την προστατεύσει γιατί η Φλωρεντίνη προχωρούσε πέρα από τον καιρό της με μια ταχύτητα που τρόμαζε εκείνους που την γνώριζαν.
Η άρνηση του συζύγου της να τη βοηθήσει δεν την αποθάρρυνε. Αντίθετα μάλιστα. Άνοιξε χωρίς κανένα δισταγμό τη φορτωμένη κοσμήματα μπιζουτιέρα της, διάλεξε στην τύχη ένα δακτυλίδι και εξασφάλισε το πρώτο πακέτο με νήμα που χρειαζόταν για να προχωρήσει το πρωτοποριακό για τα δεδομένα της εποχής της έργο της. Αμέσως μετά προσέλαβε μια υφάντρα της έδωσε οδηγίες και όταν πια καμάρωσε τα πρώτα υφαντά με τα δικά της σχέδια, θέλησε να έχει μια γνώμη και από άλλους που δεν είχαν σχέση με τον τόπο.
Σκέφτηκε τις φίλες της στο Λονδίνο και τους έστειλε μερικά δείγματα από τη δουλειά της αυτή. Εκείνες ενθουσιάστηκαν. Και οι παραγγελίες άρχισαν να πέφτουν βροχή. Την ευνόησε όμως και το ρεύμα της εποχής που χάρις στον Άγγελο και την Εύα Σικελιανού που είχαν αρχίσει να οργανώνουν τις Δελφικές γιορτές, οι ξένοι άρχισαν να αποζητούν ότι θύμιζε αρχαιοελληνικό πολιτισμό.
Σε μια από τις Δελφικές αυτές γιορτές παρουσίασε δουλειά της και η Φλωρεντίνη, γνωρίζοντας θρίαμβο.
Στροφή στις πηγές της παράδοσης
Γρήγορα όμως κάτι άλλο την έστρεψε στην έρευνα. Ήθελε στα υφαντά κάτι πιο κοντά στην παράδοση. Άρχισε να γυρίζει τα χωριά και να ψάχνει στα εργόχειρα των γυναικών που πρόθυμα της άνοιγαν τα μπαούλα τους. Καμιά καιρική συνθήκη δεν εμπόδιζε τη Φλωρεντίνη να συνεχίζει τις έρευνές της. Κι όταν εύρισκε κάτι ενδιαφέρον αν δεν μπορούσε να το αντιγράψειμ καθόταν επιτόπου και το ξεσήκωνε. Επιστρέφοντας στη Χαλέπα που ήταν το ορμητήριό της μετέφερε στο υφαντό το αποτέλεσμα της ερευνάς της. Και το αποτέλεσμα άρχισε να την ενθουσιάζει. Είχε πετύχει αυτό που ονειρευόταν. Και παράλληλα ήταν η υπέροχη στοργική μάνα για τα τρία χαριτωμένα της παιδιά, δυο αγόρια και ένα κορίτσι που είχε αποκτήσει στο μεταξύ.
Στα 1925 κάνει την πρώτη παρουσίαση της δουλειά της στο Λύκειο των Ελληνίδων στην Αθήνα. Τύπος και κοινό την αποθεώνουν.
Η Φλωρεντίνη Καλούτση εκτός από μια ιέρεια της κρητικής παράδοσης έγινε και ευλογία στον τόπο της δίνοντας δουλειά σε αναρίθμητες μοδίστρες και υφάντρες που είχε προσλάβει για να προλαβαίνει τις παραγγελίες της.
Είχε καθιερώσει και μια ετήσια έκθεση στην Αθήνα. Μάζευε όλο το χειμώνα εκθέματα κι ερχόταν μετά στην πρωτεύουσα να τα παρουσιάσει στο πρατήριο λαϊκής τέχνης. Έτσι άρχισαν και οι εξαγωγές Αμερική, Αγγλία, Αίγυπτο, ακόμα και Ιαπωνία.
Το 1930 η εφημερίδα Ελληνική έγραψε για τη δουλειά της: «Ότι μόνον ο Ξανθουδίδης στην Κνωσό μας έκανε να δούμε κι ότι δεν ελπίζαμε να ξαναδούμε ποτέ, μας το έδειξε προχθές η επίσκεψις μας στην έκθεση του Διπλού Πελέκεως, την οποίαν κατ’ έτος η κρήσσα ζωγράφος κυρία Καλούτση διοργανώνει…
Η κ. Καλούτση έχει εκθέσει τα καλλιτεχνήματα της μεγάλης πατρίδος της. Υφαντά, κουρτίνες, φορέματα, τραπεζομάντηλα, πετσετάκια, παιδικές φορεσιές, τσάντες, μαντήλια, και χίλια δυο άλλα κομψοτεχνήματα αληθινά…
Στα άψυχα εκείνα υφάσματα ξαναγεννιέται και ζει και κινείται όλη η μινωική Κρήτη. Ζει και κινείται. Υπάρχει τόση ζωή, τόση κίνησις στις πολύχρωμες εκείνες κλωστές, πλεγμένες με προσοχή, και με τέχνη, που προδίδουν την ιστορική γνώσιν. Τόση επιτυχής εκλογή και αρμονία στα χρώματα, που προδίδουν τη συνέχειαν της φυλής…
Η Καλούτση επίσης εφαρμόζει τα σχέδια της σε ξυλόγλυπτα και δημιουργεί ένα νέο είδος κρητικού επίπλου. Σχεδιάζει, για κασέλες, καρέκλες, ντουλάπες, τραπέζια και άλλα αντικείμενα, μινωικά σχέδια και με αυτά τα σχέδια και οδηγίες βάζει να δουλέψουν φιλότιμοι ξυλογλύπτες, δημιουργώντας μικρούς θησαυρούς.
Το εργαστήρι της δουλεύει ασταμάτητα και πλέον απασχολεί 200 γυναίκες αποτελώντας έτσι μια από τις πρώτες ελληνικές οικοτεχνίες στην Ελλάδα».
Και εγένετο ο Διπλός Πέλεκυς
Στα 1935 οργανώνει την πρώτη καλλιτεχνική υφαντουργία στην Ελλάδα με την επωνυμία «Διπλούς Πέλεκυς- Κρητική Υφαντουργία». Και με την νέα της αυτή δημιουργία δίνει ψωμί σε περισσότερες οικογένειες στα Χανιά.
Δυστυχώς και γι’ αυτή συνέβη αυτό που βλέπουμε και στις μέρες μας. Κάποιοι που απλά έμαθαν να μιμούνται και να αντιγράφουν προσπάθειες αντί να παλέψουν για κάτι αυθεντικό, κάτι δικό τους, άρχισαν να μπλέκονται στον χώρο της και να αποπροσανατολίζουν τον κόσμο. Ενώ εκείνη πάλευε χρόνια για το αυθεντικό, είδε να τυποποιείται η παραγωγή χωρίς καν να προσεγγίζει τις πηγές της παράδοσης. Όσο κι αν είχε πικραθεί με αυτά όμως δεν έπαψε να αγωνίζεται. Συνέχισε τον αγώνα της αυτό μέχρι το 1971 που πέθανε σε ηλικία 80 χρόνων.
Για τη σπουδαία αυτή γυναίκα η Ζωή Μητσοτάκη έχει κάνει μια θαυμάσια έκδοση με τίτλο «Φλωρεντίνη Καλούτση και η Τέχνη της Κρήτης-Από τη Μινωική ως τη σύγχρονη Εποχή», Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 1999).
Πέρασαν πολλά χρόνια από εκείνο το αφιέρωμά μου. Πάντα όμως η Φλωρεντίνη Καλούτση αποδεικνύεται πρωτοπόρος του καιρού της και μια προσωπικότητα που δίνει πάντα αφορμές για περισσότερη έρευνα γύρω από το τόσο σημαντικό της έργο.
Πηγές: Εύας Λαδιά: «Φλωρεντίνη Καλούτση – Η γυναίκα που συνετέλεσε στην αναβίωση της Κρητικής Χειροτεχνίας (Κρητική Επιθεώρηση Ιούλιος 1978).
Συνέντευξη Μαρίνου Μαμαλάκη στην Εύα Λαδιά (1977) και υλικό από το αρχείο του.
Όλγας Ιωάννου: Αφιέρωμα στην Φλωρεντίνη Καλούτση στο περιοδικό «Γυναίκα».