Εκλογικοί κατάλογοι
Το βασικότερο εργαλείο για τη διενέργεια μιας εκλογής, οποιουδήποτε είδους ή μεγέθους, είναι ο εκλογικός κατάλογος, στον οποίο είναι γραμμένοι όλοι όσοι έχουν δικαίωμα ψήφου. Είναι προφανές ότι χωρίς αυτόν είναι αδύνατον να διεξαχθεί εκλογή στην οποία απαιτείται ψηφοφορία.
Στην Ελλάδα, από τις πρώτες εκλογές που διενεργήθηκαν, αυτές έγιναν με βάση έντυπους εκλογικούς καταλόγους. Από μια πρόχειρη έρευνα στο διαδίκτυο βρήκαμε αρκετούς ελληνικούς εκλογικούς καταλόγους του 19ου αιώνα (Εικ. 1). Οι κατάλογοι αυτοί χωρίζονται σε πέντε στήλες με επικεφαλίδες: Α/Α, Ονοματεπώνυμο, Όνομα πατρός, Ηλικία και Επάγγελμα.
Η ίδια μορφή καταλόγου ακολουθήθηκε και στην Κρήτη κατά τις εκλογικές αναμετρήσεις που έγιναν τόσο κατά την περίοδο της Σύμβασης της Χαλέπας (1878-1889), όσο και κατά την περίοδο της Αυτονομίας (1898-1913).
Στις εκλογές (δημοτικές ή βουλευτικές) της περιόδου της Σύμβασης της Χαλέπας, στους εκλογικούς καταλόγους εγγράφονταν οι άρρενες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 21ο έτος της ηλικίας τους. Ένα χαρακτηριστικό που αξίζει να αναφερθεί είναι ότι ανάμεσα στις κατηγορίες πολιτών που δεν είχαν το δικαίωμα του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι, εκτός από τις γυναίκες ήταν και οι κληρικοί!
Την ευθύνη σύνταξης των καταλόγων είχαν οι δήμοι, οι οποίοι ανέθεταν σε επιτροπές τη συγκέντρωση των στοιχείων όσων είχαν δικαίωμα ψήφου με βάση τον νόμο. Οι επιτροπές απαρτίζονταν από πρόσωπα με κύρος και γνώση προσώπων και πραγμάτων της κάθε περιοχής. Τέτοια πρόσωπα ήταν οι Εφημέριοι, οι Ιμάμες και οι Δημογέροντες για κάθε συνοικία των αστικών δήμων και για κάθε χωριό των επαρχιακών δήμων. Οι εκλογικοί κατάλογοι τυπώνονταν με δαπάνη του δημοσίου και, εκτός από τις αρμόδιες υπηρεσίες, μπορούσε κάθε ενδιαφερόμενος να προμηθευτεί αντίτυπο του καταλόγου καταβάλλοντας πέντε γρόσια. Δυστυχώς δεν μπόρεσα να εντοπίσω κάποιον κατάλογο αυτής της περιόδου.
Τρόπος ψηφοφορίας
Οι δημοτικές εκλογές διαρκούσαν τρεις ημέρες, από Παρασκευή μέχρι Κυριακή, ενώ οι βουλευτικές διενεργούνταν αυθημερόν. Η ψηφοφορία άρχιζε με την ανατολή και τελείωνε με τη δύση του ήλιου. Τα εκλογικά τμήματα, που ήταν οικίες κατάλληλες ή σχολεία, φρουρούνταν από τη Χωροφυλακή όσο διαρκούσαν οι εκλογές επί εικοσιτετράωρης βάσης. Στην περίπτωση των δημοτικών εκλογών ο ψηφοφόρος προσερχόταν στο εκλογικό τμήμα κρατώντας στο δεξί του χέρι το ψηφοδέλτιο διπλωμένο, στο οποίο είχε γράψει το όνομα του υποψηφίου ή των υποψηφίων της προτίμησής του. Σε περίπτωση αναλφάβητου ψηφοφόρου μπορούσε να ζητηθεί η βοήθεια εγγράμματου προσώπου εμπιστοσύνης. Ο πρόεδρος της Εφορευτικής Επιτροπής, αφού έλεγχε αν ο ψηφοφόρος ήταν γραμμένος στον εκλογικό κατάλογο και αν το ψηφοδέλτιο ήταν ένα ή περισσότερα του ενός διπλωμένα μαζί, τότε του επέτρεπε να ρίξει το ψηφοδέλτιο στην κάλπη.
Στην περίπτωση των βουλευτικών εκλογών η ψηφοφορία γινόταν με σφαιρίδια σε ειδικές κάλπες (Εικ. 2). Στο διάταγμα «Περί εκτελέσεως του εκλογικού νόμου» περιγράφεται αναλυτικά η μορφή των καλπών για ψηφοφορία με σφαιρίδια, καθώς και η διαδικασία της ψηφοφορίας (Εικ. 3). Οι κάλπες ήταν ισάριθμες με τους υποψηφίους, δηλαδή υπήρχε μία κάλπη για κάθε υποψήφιο.
Δυστυχώς από το 1889 μέχρι το 1898 έπαψαν να ισχύουν όλ’ αυτά, αφού επιβλήθηκε στρατιωτικός νόμος και ανακλήθηκαν τα προνόμια που παραχωρήθηκαν με τη Σύμβαση της Χαλέπας.
Κρητική Πολιτεία
Μια από τις πρώτες ενέργειες για τη συγκρότηση του Αυτόνομου Κράτους της Κρήτης ήταν η εκλογή Πληρεξουσίων (Βουλευτών). Λόγω της πίεσης του χρόνου και των ειδικών συνθηκών της προσπάθειας για τη μετάβαση σε μια συγκροτημένη Πολιτεία, οι εκλογές αυτές, που έγιναν στις 24 Ιανουαρίου 1899, διενεργήθηκαν χωρίς εκλογικούς καταλόγους. Το εκλογικό σώμα αποτέλεσαν όσοι καθ’ οιονδήποτε τρόπο έλαβαν μέρος στις επαναστατικές συνελεύσεις των Κρητών κατά τα έτη 1897-1898.
Ακριβώς δύο χρόνια μετά, όταν το νεοσύστατο κράτος της Κρητικής Πολιτείας άρχισε να λειτουργεί και να νομοθετεί, εκδίδεται και δημοσιεύεται στην ΕΕΚΠ το διάταγμα «Περί εκλογικού Κώδικος», που εισηγήθηκε στο Πρίγκιπα Γεώργιο ο επί των Εσωτερικών Σύμβουλος (υπουργός) Μανούσος Ρ. Κούνδουρος. Ο Εκλογικός Κώδικας είναι ένα μεγάλο νομοθέτημα 155 άρθρων που καθορίζει αναλυτικά όλα τα θέματα τα σχετικά με τις εκλογές. Το Κεφάλαιο Γ΄ «Περί καταρτισμού των εκλογικών καταλόγων» με τα άρθρα 6 έως 29 αναφέρεται, όπως λέει και ο τίτλος του, στους εκλογικούς καταλόγους. Οι εκλογικοί κατάλογοι καταρτίζονταν με ευθύνη των δήμων και εγγράφονταν σ’ αυτούς όλοι οι άρρενες άνω των 21 ετών, πλην ορισμένων εξαιρέσεων που αναφέρει ρητά ο νόμος. Ο οριστικός κατάλογος τυπωνόταν σε πολλά αντίτυπα και μπορούσε κάθε ενδιαφερόμενος να τον προμηθευτεί πληρώνοντας μία δραχμή για κάθε αντίτυπο. Τον Οκτώβριο κάθε έτους οι εκλογικοί κατάλογοι αναθεωρούνταν διαγράφοντας τους αποθανόντας και εγγράφοντας τους νέους ψηφοφόρους.
Γενικός εκλογικός κατάλογος του δήμου πόλεως Ρεθύμνης
Στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης υπάρχουν μερικοί εκλογικοί κατάλογοι της περιόδου της Αυτονομίας, οι οποίοι αφορούν τόσο σε δήμους του νομού Ρεθύμνης, όσο και δε δήμους της άλλης Κρήτης. Ένας, για τον οποίο γίνεται και το παρόν δημοσίευμα, είναι του δήμου Ρεθύμνης, ο οποίος ακολουθείται από Παράρτημα με τους διαγραφέντες και εγγραφέντες νέους ψηφοφόρους. Ενώ σε όλους τους άλλους αναφέρεται στη σελίδα του τίτλου το έτος στο οποίο αφορά ο κατάλογος, σ’ αυτόν του δήμου Ρεθύμνης δεν υπάρχει έτος, ίσως από αβλεψία του τυπογράφου. Έτσι ο τίτλος του καταλόγου είναι: Γενικός εκλογικός κατάλογος του Δήμου πόλεως Ρεθύμνης Έτους […] (Εικ. 4). Στο πάνω μέρος της επόμενης σελίδας, καθώς και στην πρώτη σελίδα του Παραρτήματος κάποιος έχει σημειώσει με το χέρι την ένδειξη: 1903.
Με βάση τα στοιχεία που έχουμε στη διάθεσή μας θα προσπαθήσουμε να προσδιορίσουμε το έτος στο οποίο αναφέρεται ο συγκεκριμένος κατάλογος.
Όπως είδαμε πιο πάνω το Διάταγμα «Περί εκλογικού Κώδικος» δημοσιεύθηκε στην «Επίσημη Εφημερίδα της Κρητικής Πολιτείας» της 27η Ιανουαρίου 1901, άρα με βάση τις προθεσμίες που προβλέπει για τη σύνταξη των εκλογικών καταλόγων, θα πρέπει να εκδόθηκε μέσα στο πρώτο τρίμηνο του 1901. Επίσης αν λάβουμε υπόψη ότι οι πρώτες πραγματικές εκλογές που έγιναν στην Κρήτη μετά τη Μεταπολίτευση του 1898 ήταν οι δημοτικές της 18ης Νοεμβρίου 1901, τότε το Παράρτημα του Γενικού Καταλόγου πρέπει να εκδόθηκε τις παραμονές αυτών των δημοτικών εκλογών, δηλαδή το φθινόπωρο του 1901.
Ένα άλλο στοιχείο που συνηγορεί με την άποψή μας ότι ο κατάλογος είναι του 1901, είναι το εξής: Σε μια από τις στήλες του καταλόγου σημειώνεται η ηλικία των εγγεγραμμένων. Γνωρίζοντας το έτος γέννησης ορισμένων από τους εγγεγραμμένους και με βάση την αναφερόμενη ηλικία τους τότε προκύπτει ότι το έτος του καταλόγου είναι το 1901.
Όμως εκείνο που καθιστά αναμφισβήτητο το γεγονός ότι ο κατάλογος είναι του 1901, είναι το εξής: Στη Βιβλιοθήκη υπάρχει άλλος ένας κατάλογος του δήμου Ρεθύμνης, ο οποίος όμως αναφέρει ρητά ότι είναι του έτους 1906 (Εικ. 4). Όπως είναι φυσικό οι δυο κατάλογοι περιλαμβάνουν, κατά μέγα μέρος, τους ίδιους εκλογείς. Μια αντιπαραβολή των δύο καταλόγων μας δείχνει ότι οι εκλογείς του 1906 είναι κατά πέντε χρόνια μεγαλύτεροι σε ηλικία από εκείνους του αχρονολόγητου καταλόγου, άρα είναι αυταπόδεικτο ότι ο αχρονολόγητος κατάλογος είναι του 1901.
Ένας κατάλογος με ονόματα δεν φαίνεται να έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όμως ο συγκεκριμένος που μας απασχολεί εδώ μας δίνει πολλές πληροφορίες για την κοινωνία του Ρεθύμνου το 1900. Είμαστε στο μεταίχμιο μεταξύ δύο αιώνων, που εκτός την αλλαγή του αιώνα έχουμε και την μεγάλη πολιτική αλλαγή στην Κρήτη, η οποία περνάει από το καθεστώς της δουλείας και της υποτέλειας στο καθεστώς της αυτονομίας. Στον εκλογικό κατάλογο που μας απασχολεί βλέπουμε μια αποτύπωση της σύνθεσης της κοινωνίας της πόλης του Ρεθύμνου, την οποία απαρτίζουν το μουσουλμανικό και το χριστιανικό στοιχείο. Το ποσοστό των Οθωμανών, που πάντα υπερτερούσαν αριθμητικά από τους Χριστιανούς στην πόλη του Ρεθύμνου, είναι 60%. Το περίεργο είναι ότι το ποσοστό αυτό παραμένει το ίδιο τόσο στην απογραφή του πληθυσμού της Κρήτης του 1900, όσο και στους εκλογικούς καταλόγους του Δήμου Ρεθύμνης των ετών 1901 και 1906, παρά τη μαζική αναχώρηση των Οθωμανών της Κρήτης, που παρατηρήθηκε μετά την κήρυξη της Αυτονομίας. Ίσως η αναχώρηση αυτή να αφορούσε σε Οθωμανούς της επαρχίας, που έβλεπαν επισφαλή την παραμονή τους στα χωριά και δυσοίωνο το μέλλον τους στην Κρήτη.
Τα επαγγέλματα
Ένα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο του εκλογικού καταλόγου είναι η καταχώριση σε χωριστή στήλη του επαγγέλματος των εγγεγραμμένων. Έτσι βλέπουμε τα επαγγέλματα της εποχής, πολλά από τα οποία έχουν όχι μόνο εκλείψει προ πολλού, αλλά δεν τα αναγνωρίζουμε καθόλου και αναγκαζόμαστε να καταφύγουμε στα λεξικά για να καταλάβουμε περί τίνος πρόκειται. Επίσης βλέπουμε ότι τα «ευγενή» επαγγέλματα (γιατροί, δικηγόροι, φαρμακοποιοί) τα ασκούν σχεδόν αποκλειστικά χριστιανοί, ενώ αντίθετα οι περισσότεροι κτηματίες είναι μουσουλμάνοι. Επίσης μας κάνει εντύπωση το πλήθος των παντοπωλών, γιατί δεν μπορούμε να σκεφτούμε 183 μπακάλικα σε μια μικρή πόλη όπως το Ρέθυμνο εκείνης της εποχής. Εντύπωση προκαλεί η παντελής απουσία κληρικών, η οποία οφείλεται στο γεγονός ότι ο εκλογικός νόμος τους απαγόρευε να μετέχουν στις εκλογές είτε ως εκλογείς είτε ως υποψήφιοι!
Συνολικά αναφέρονται 120 επαγγέλματα, που παρατίθενται πιο κάτω μαζί με τον αριθμό που δείχνει τη συχνότητα που αυτά εμφανίζονται. Σημειώνουμε και σχολιάζουμε μερικά από αυτά επειδή μας έκαναν περισσότερη εντύπωση:
Γναφεύς: Ο βυρσοδέψης. Μάλιστα η περιοχή στον Κουμπέ, όπου ήταν τα βυρσοδεψεία, ήταν γνωστή ως γναφεδιά.
Εμβαδοποιός: Ο παντοφλάς θα λέγαμε σήμερα, αφού εμβάδα είναι η παντόφλα.
Εμβαλωματής: Ο μπαλωματής. Τότε ο κοσμάκης δεν είχε τη δυνατότητα αγοράς καινούργιων ρούχων και κατέφευγε στους μπαλωματήδες, οι οποίοι απ’ ότι βλέπουμε ήταν δέκα στην πόλη του Ρεθύμνου.
Ενοικιαστής φανών: Υπάρχει ένας με αυτό το περίεργο επάγγελμα. Πιθανόν ήταν αυτός που αναλάμβανε το άναμμα και το σβήσιμο των φαναριών φωτισμού της πόλης.
Επαίτης: Βλέπουμε ότι και ο ζητιάνος αναφέρεται ως επάγγελμα.
Επιστάτης άλατος: Ο υπάλληλος του μονοπωλίου όπου το αλάτι τότε ήταν το κύριο μονοπωλιακό είδος.
Καζάζης: Μεταξουργός.
Καραβαντζής: Στα λεξικά δεν υπάρχει. Ίσως πρόκειται γι’ αυτόν που κατασκευάζει καραβάνες.
Κοσμηματογράφος: Αυτό το επάγγελμα επίσης δεν υπάρχει στα λεξικά. Θα υπέθετε κανείς ότι πρόκειται για σχεδιαστή και κατασκευαστή κοσμημάτων, όμως ο ένας από τους δύο που δηλώνουν αυτό το επάγγελμα είναι ο Γεώργιος Γαληνάκης, τον οποίο ο Γ. Π. Εκκεκάκης (βλ. σημ. 5) ταυτίζει με τον γνωστό Ρεθεμνιώτη ζωγράφο Γεώργιο Γαληνό, άρα, κατά τον Εκκεκάκη, κοσμηματογράφος μεταφορικά σημαίνει αυτόν που φτιάχνει ζωγραφιές όμορφες σαν κοσμήματα.
Σαράτσης: Σαγματοποιός, σαμαράς.
Σιμιτοποιός: Ο κουλουράς.
Τέκτων: Ο τεχνίτης.
Τοκιστής: Ο τοκογλύφος. Εντύπωση προκαλεί η δήλωση αυτού επαγγέλματος, δεδομένου ότι σήμερα η τοκογλυφία θεωρείται αδίκημα.
Φεσοποιός: Ο κατασκευαστής φεσιών για τους Οθωμανούς. Περιέργως δεν υπάρχει ούτε ένας πιλοποιός για τους χριστιανούς, ίσως επειδή οι Κρητικοί, κυρίως της υπαίθρου, φορούσαν μαύρα μαντήλια στο κεφάλι.
Χωματάς: Δεν μπόρεσα να εξακριβώσω σε τι ακριβώς συνίσταται αυτό το επάγγελμα. Προφανώς έχει να κάνει με το χώμα, αλλά δεν γνωρίζουμε επακριβώς τι κάνει ένας… χωματάς.
Τα επαγγέλματα που υπάρχουν στον κατάλογο είναι τα παρακάτω και ο αριθμός δίπλα δείχνει πόσες φορές απαντάται κάθε επάγγελμα:
Άεργος ή αργός 97 * Αλιεύς 33 * Αρτοποιός ή φούρναρης 18 * Αχθοφόρος 162 * Βαρελοποιός 6 * Βαφεύς ή χρωματιστής 8 * Βιβλιοπώλης 5 * Βιολιστής 1 * Βιομήχανος 1 * Βυρσοδέψης ή γναφεύς 24 * Γαλακτοπώλης 1 * Γεωργός 134 * Γραφεύς 1 * Δερματέμπορος 2 * Δημοσιογράφος 4 * Διδάσκαλος 6 * Δικαστικός κλητήρ 1 * Δικηγόρος 19 * Εμβαδοποιός 2 * Εμβαλωματής 10 * Έμπορος 147 * Εμποροϋπάλληλος 20 * Ενοικιαστής φανών 1 * Επαίτης 4 * Επιπλοποιός 3 * Επιστάτης 1 * Επιστάτης άλατος 1 * Εργάτης 92 * Εργολάβος 1 * Εφαπλωματοποιός 4 * Ζαχαροπλάστης 12 * Ζωγράφος 2 * Ζωέμπορος 2 * Θυρωρός 1 * Ιατρός 9 * Ιμάμης 2 * Ιχθυοπώλης 4 * Καθεκλοποιός 1 * Καθηγητής 3 * Καλαφάτης 2 * Καλουπτζής 3 * Καπνοκόπτης 4 * Καπνοπώλης 31 * Καραβαντζής 1 * Καραγωγεύς 2 * Κατοπτροποιός 1 * Καφεκόπτης 2 * Καφεπώλης 92 * Κηπουρός 85 * Κήρυξ ή τελάλης 4 * Κιβωτοποιός 2 * Κλητήρ 2 * Κλητήρ Ιεροδικείου 1 * Κοσκινάς 2 * Κοσμηματογράφος 2 * Κουρεύς 24 * Κρεοπώλης 53 * Κτηματίας 99 * Κτίστης 58 * Λαδάς 1 * Λεμβούχος 38 * Λεπτουργός 1 * Λούστρος 1 * Μάγειρος 9 * Μαθητής 1 * Μαχαιροποιός 9 * Μεσίτης 1 * Μεταλλουργός 2 * Μεταξάς ή καζάζης 5 * Μεταπράτης 44 * Μηχανικός 1 * Ναυτικός 13 * Νεκροθάπτης 5 * Νεροφόρος ή υδροφόρος 4 * Ξενοδόχος 18 * Ξυλέμπορος 3 * Ξυλουργός ή μαραγκός 5 * Οινοπώλης 32 * Παντοπώλης 183 * Πεταλωτής 23 * Πετροκόπος 3 * Ποιμήν 2 * Ράπτης 51 * Σαγματοποιός ή σαράτσης 16 * Σαπωνοποιός 16 * Σαπωνοπώλης 2 * Σιγαροποιός 1 * Σιδηρουργός 38 * Σιμιτοποιός 4 * Σουβατζής 1 * Συμβολαιογράφος 6 * Σχοινοπλέκτης 11 * Ταχυδρόμος 1 * Τέκτων 40 * Τοκιστής 1 * Τυπογράφος 3 * Τυροκόμος 1 * Υαλοπώλης 2 * Υγειον. Υπάλληλος 1 * Υγειονόμος 2 * Υπάλληλος 8 * Υπάλληλος δημόσιος 3 * Υπάλληλος Εφκαφίου 3 * Υπάλληλος τηλεγραφείου 2 * Υπάλληλος τραπέζης 7 * Υπηρέτης 26 * Υποδηματοποιός 144 * Υφασματοπώλης 2 * Φαναρτζής ή Φανοποιός 10 * Φαρμακοποιός 12 * Φεσοποιός 2 * Φοιτητής 5 * Φωτογράφος 1 * Χαλκεύς 6 * Χαμαμιτζής ή Υπηρέτης λουτρού 2 * Χημικός 1 * Χρυσοχόος 18 * Χωματάς 1 * Ψάλτης 4 * Ωρολογοποιός 8.
