Ήταν κάποιες μορφές που ακόμα και οι ενάντιοι στις ιδέες και στις πράξεις τους είχαν να πουν ένα καλό λόγο γι’ αυτές. Όπως για παράδειγμα ο Γιώργης και η Ευαγγελία Κλάδου. Δυο αδέλφια που δεσπόζουν στην τοπική ιστορία από το δικό του μετερίζι ο καθένας. Ας ανάψουμε σήμερα με το αφιέρωμα αυτό, ένα κερί ευλαβικά στη μνήμη τους,ξεκινώντας από τον Γιώργη Κλάδο.
Είναι αρκετοί οι δήμαρχοι που έχουν γράψει τη δική τους ιστορία. Θυμάμαι όμως πόσο με είχε εντυπωσιάσει ο Γιώργης Κλάδος. Όσο χαμηλόφωνος ήταν (αυτός και ο Δημήτρης Αρχοντάκης ήταν ο εφιάλτης των καμεραμεν όταν έκαναν δηλώσεις), τόσο βροντοφώναζε το έργο του.
Μου προκαλούσε το ενδιαφέρον ο άνθρωπος αυτός που αν και κορυφαίος αντιστασιακός αλλά και «πρύτανης» της Αυτοδιοίκησης όπως τον αποκαλούσαν βετεράνοι του χώρου, ποτέ δεν μιλούσε για το παρελθόν. Σκυμμένος στα χαρτιά του μελετούσε προγράμματα και ονειρευόταν μέρες καλύτερες για τα Ανώγεια.
Κι εκεί που είχε προκαλέσει τη μεγάλη έκπληξη ήταν στην αξιοποίηση των κοινοτικών προγραμμάτων. Ιδιαίτερα είχε αφήσει άφωνη την κοινή γνώμη όταν κατάφερε να εντάξει τα Ανώγεια σε πρόγραμμα καταπολέμησης της φτώχειας.
Γεννήθηκε στ’ Ανώγεια το 1923 και ήταν γιος του Γιάννη Κλάδου και της Ειρήνης Σκουλά. Ιστορικές και οι δυο οικογένειες. Ο Γιάννης Κλάδος είχε πάρει μέρος ως εθελοντής στα 16 του χρόνια στους Βαλκανικούς πολέμους και αργότερα συμμετείχε στη Μάχη της Κρήτης. Ήταν ένας φτωχός ταχυδρομικός υπάλληλος με έξι παιδιά, μα ζούσε πάντα με αξιοπρέπεια.
Ήταν φυσικό ο μικρός Γιώργης να γαλουχηθεί με τις ηθικές αξίες ενός γνήσιου Κρητικού και να έχει εγκαίρως απομακρύνει από το λεξιλόγιό του τις λέξεις συμβιβασμός, μισαλλοδοξία, συμφέρον.
Τα πρώτα του γράμματα διδάχτηκε στο δημοτικό σχολείο Ανωγείων και γυμνάσιο παρακολούθησε στην Πόμπια αρχικά και στο Ρέθυμνο στις τελευταίες τάξεις.
Είχε έφεση στη γνώση. Γράφτηκε πρώτα στην Ιατρική και μετά στη Νομική σχολή, αλλά ο εμφύλιος δεν του επέτρεψε να φθάσει στο πτυχίο.
Η αγωνιστική του φύση εκδηλώθηκε από τη θρυλική Μάχη της Κρήτης. Και τι δεν κάνει στη συνέχεια.
Συνεργάζεται στην προστασία και φυγάδευση Ευελπίδων και Άγγλων αξιωματικών και στρατιωτών, που είχαν λάβει μέρος στην Μάχη της Κρήτης.
Λειτουργεί παράνομο ραδιόφωνο και εκδίδει «δελτία ειδήσεων», τα οποία κυκλοφορεί για ενημέρωση και ενίσχυση του αγωνιστικού φρονήματος.
Οργανώνει την αρπαγή των όπλων της Υ.Χ. Ανωγείων λίγο πριν παραδοθούν στους Γερμανούς.
Με τα όπλα αυτά εξουδετερώθηκε το Γερμανικό απόσπασμα – φρουρά του φυλακίου Γενή Γκαβέ – που είχε συλλάβει 95 Ανωγειανές γυναίκες, επειδή οι Ανωγειανοί αρνούνταν να εκτελούν αγγαρείες. Οι γυναίκες έτσι απελευθερώθηκαν.
(Φυσικά τα όπλα έμειναν στα χέρια των αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης). Στο ΕΑΜ.
Την αντιστασιακή του δράση ο Γιώργης Κλάδος προσφέρει αυθόρμητα, ανέντακτος στην αρχή και αργότερα από τις τάξεις του ΕΑΜ (Γραμματέας ΕΠΟΝ και μέλος Ν.Ε.ΕΑΜ Ρεθύμνης).
Η αγωνιστική διάθεση του Κλάδου φορτιζόταν σε κάθε απόπειρα κατάργησης της δημοκρατίας και της ελεύθερης έκφρασης.
Πως λοιπόν να μείνει αμέτοχος και στη χούντα των συνταγματαρχών.
Στη διάρκεια της εξέδιδε και κυκλοφορούσε την πολυγραφημένη παράνομη εφημερίδα «Ξαστεριά» και είχε ξεκινήσει την προσπάθεια λειτουργίας παράνομου τυπογραφείου στα Ανώγεια που για τεχνικούς λόγους δεν ολοκληρώθηκε.
Παρέμεινε στη παρανομία πέντε χρόνια επί χούντας, ενώ για τις πολιτικές του ιδέες είχε εξοριστεί συνολικά 7,5 χρόνια στην Ικαρία, στη Μακρόνησο και στον Αϊ Στράτη.
Πρωτοπόρος δήμαρχος
Πολυσχιδές και ογκωδέστατο είναι το έργο του Γιώργη Κλάδου ως δημάρχου και ερωτική ή σχέση του με την αυτοδιοίκηση.
Ο Γιώργης Κλάδος εξελέγη και υπηρέτησε δήμαρχος Ανωγείων για πέντε θητείες, από το 1965 ως το 1990, με εξαίρεση τα χρόνια της δικτατορίας, η οποία τον απέλυσε αμέσως, το 1967 και τον οδήγησε για πέντε χρόνια στην παρανομία.
Από την πρώτη μέρα της ανάληψης των καθηκόντων του, η δράση του Γιώργη Κλάδου διέπεται από την αυτοδιοικητική – αυτοδιαχειριστική αντίληψη: Ότι ο δήμος είναι φορέας της τοπικής εξουσίας και οφείλει να ασχολείται με όλα τα προβλήματα του πολίτη και του τόπου.
Πνεύμα δημιουργικό διαπιστώνει την ανεπάρκεια των κρατικών λειτουργών της εποχής και γίνεται υπέρμαχος της στελέχωσης των υπηρεσιών με άτομα που διαθέτουν επιστημονική και τεχνική κατάρτιση. Στην ΥΠΑΚ βρίσκει πρόσφορο έδαφος για συνεργασία και σύντομα ανακαλύπτει και άλλους φορείς καθιερώνοντας έτσι τη συνεργασία Τοπικής Αυτοδιοίκησης – Δημόσιας Διοίκησης ως βασική αρχή δράσης.
Εκείνα τα χρόνια στα «ψηλά» χωριά τα πράγματα δεν ήταν τόσο ευοίωνα Ο Γιώργης Κλάδος πιστεύοντας στις αξίες του πολιτισμού αποφασίζει να αναλάβει δράση.
Και γίνεται ο πρώτος δήμος πανελλαδικά με εκδηλώσεις διεθνούς εμβέλειας όπως οι Μουσικές Γιορτές Ανωγείων. Η συμμετοχή και μόνο του Μάνου Χατζηδάκη βεβαιώνει του λόγου το αληθές.
Με την αποκατάσταση της Δημοκρατίας ο Γιώργης Κλάδος επανεκλέγεται πανηγυρικά δήμαρχος Ανωγείων, στις πρώτες εκλογές το Μάρτιο του 1975.
Η δεύτερη περίοδος
Εξαιρετικά γόνιμη αποδεικνύεται και η δεύτερη περίοδος δημαρχίας του, καθώς έχει πλέον αποκτήσει αρκετή εμπειρία. Και ήταν σπουδαία η συμβολή του:
– Στην διατήρηση και ανανέωση της πολιτιστικής κληρονομιάς της Κρήτης.
– Στην στήριξη της σύγχρονης καλλιτεχνικής και πνευματικής δημιουργίας.
– Στην ανάδειξη και προβολή των Ανωγείων.
– Στην ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού.
Συνέβαλε επίσης σε πιλοτικά για την Κρήτη και την Ελλάδα προγράμματα όπως:
– Η προώθηση του εναλλακτικού – πολιτιστικού τουρισμού.
– Η στήριξη της παραγωγής προϊόντων λαϊκής τέχνης.
– Η ανάδειξη αρχαιολογικών χώρων, μνημείων και παραδοσιακών κτισμάτων.
– Η ίδρυση του Ακαδημαϊκού χωριού.
Από τις καινοτόμες δράσεις του επίσης η διοργάνωση θερινών μαθημάτων σε συνεργασία με Ελληνικά και ξένα πανεπιστήμια και άλλα ιδρύματα. Επίσης δρομολογήθηκε επί των ημερών του.
– Η στήριξη της Υφαντουργίας – Χειροτεχνίας μέσω Ευρωπαϊκών και άλλων προγραμμάτων, δράσεων προβολής, προώθησης κ.ά.
– Η δημιουργία του κέντρου ζωονόσων.
– Η καταπολέμηση της ζωοκλοπής.
– Η σύναψη προγραμματικών συμβάσεων κ.ά.
Ακόμα ένας θεσμός που ακόμα και σήμερα στηρίζει την πρόοδο και την ευημερία ήταν ο ΑΚΟΜΜ ΑΕ.
Αυτό που απολάμβανες μιλώντας με το Γιώργη Κλάδο ήταν ένας διαρκής οραματισμός. Ποτέ δεν κουράστηκε να οραματίζεται και να πράττει.
Κι ήταν για τους δημοσιογράφους της γενιάς μου σε τοπικό επίπεδο ένας μεγάλος δάσκαλος. Δεν παρουσίαζε απλά πλούσιο έργο. Αυτό το βλέπαμε και σε άλλους. Η απλότητά του σε κέρδιζε, ο σεβασμός του στον άνθρωπο ανεξαρτήτου ηλικίας, ο τρόπος που σε επανέφερε στην τάξη όταν η υπερβολή απειλούσε την ισορροπία της κουβέντας με τόση διακριτικότητα αλήθεια.
Πρόλαβε να τιμηθεί όπως του άξιζε από σημαντικές προσωπικότητες και θεσμούς. Πέθανε και κηδεύτηκε την Παρασκευή 22-12-2017, από την εκκλησία του Αγίου Τίτου στο Ηράκλειο.
Η Ευαγγελία Κλάδου
Φωτισμένη μορφή ήταν επίσης η Βαγγέλα η αδελφή του.
Κάθε φορά που θα τη θυμηθώ αισθάνομαι τον ίδιο αποτροπιασμό που μου προκαλεί η τραγική μοίρα της Υπατίας.
Εναντιώνομαι στο σκοταδισμό μιας εποχής που κάθε γυναίκα του πνεύματος και της διανόησης έπρεπε να πάψει να ζει. Κι αυτό που με ενοχλεί περισσότερο είναι ότι κάποιοι δήμιοι αυτών των γυναικών τιμώνται ακόμα από την Εκκλησία. Μα ποιος κοινός νους μπορεί να το δεχτεί αυτό αβασάνιστα.
Γυναίκες που θέλησαν να σκορπίσουν φως καταδικάστηκαν στο αιώνιο σκοτάδι και με τον πιο φρικτό τρόπο.
Πως μπόρεσαν αλήθεια οι ελεεινοί υπηρέτες βαρβαρικών αντιλήψεων να πιστέψουν ότι δαμάζεται μια λεύτερη ψυχή; Κι άραγε να πήραν ποτέ το μήνυμα για να συνειδητοποιήσουν την ήττα τους νομίζοντας ότι πέτυχαν τον στόχο τους βασανίζοντας και σκοτώνοντας χαρισματικά πλάσματα;
Η Βαγγέλα είναι ένα από αυτά. Κι όποτε συναντούσα τον Γιώργη Αγγελιδάκη τον μεγάλο αντιστασιακό, επιδίωκα να προκαλέσω τις μνήμες του γύρω από τη Βαγγέλα.
Συνεργάστηκαν πολλές φορές και μάλιστα στις πιο επικίνδυνες αποστολές. Κι όπως μου έλεγε μια φορά ο γιατρός έμεινε εκστατικός κάποτε στην Αρχαία Ελεύθερνα, όταν είδε τη ντελικάτη αυτή κοπέλα να τραβά το πιστόλι της με τόση ευελιξία, μόλις φάνηκε κίνδυνος ν’ απειλεί σοβαρά την αποστολή που είχαν αναλάβει. Η αποφασιστικότητά της φαινόταν τόσο αντιφατική με το αιθέριο ντελικάτο παρουσιαστικό της.
Η Ευαγγελία Κλάδου γεννήθηκε το 1919 στα Ανώγεια. Από μικρή έδειξε έφεση στα γράμματα με αποτέλεσμα οι γονείς της με την οικονομική συνδρομή των συγγενών τους, να προσπαθήσουν να τη σπουδάσουν. Δεν κατάφερε τελικά να περάσει στο πανεπιστήμιο, αλλά φοίτησε στην Αρσάκειο Παιδαγωγική Ακαδημία παίρνοντας το πτυχίο της δασκάλας. Σημειωτέον ότι τελείωσε τη σχολή της με άριστα και με τους απαραίτητους συνοδευτικούς επαίνους των καθηγητών της.
Τον Σεπτέμβριο του 1940, λίγο πριν την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου, διορίστηκε εκπαιδευτικός στο χωριό Μυριοκέφαλα Ρεθύμνου. Ένα χωριό που μετά τη μάχη της Κρήτης απόκτησε στρατηγική σημασία, αφού ήταν κομβικό σημείο στο πέρασμα των Βρετανών και Ελλήνων στρατιωτικών στην Αίγυπτο.
Έντονη πατριωτική δράση
Γράφει για την πατριωτική της δράση στην Κατοχή ο αδελφός της και κατοπινός δήμαρχος Ανωγείων Γιώργος Κλάδος:
«Στα Μυριοκέφαλα έπαιξε και τον πρώτο της ρόλο βοηθώντας ξένους στρατιώτες και αξιωματικούς να διαφύγουν έξω από την Κρήτη. Μετά από χρόνια κάποιος Νεοζηλανδός έγραψε ένα γράμμα θέλοντας να μάθει νέα της και να έρθει σε επαφή μαζί της. Το γράμμα έφτασε στα Ανώγεια, όπου ζούσαμε, αλλά δεν μας το έδωσαν. Το επέστρεψαν με την ένδειξη «απεβίωσε». Τότε είχε βοηθήσει και πολλούς Έλληνες αξιωματικούς να διαφύγουν. Ανάμεσα στις άλλες περιπτώσεις, θυμάμαι και αυτή του Ορέστη Ταμιπακά από τα Τρίκαλα και κάποιου ταξίαρχου Λιανόπουλου από την περιοχή του Βόλου. Με ειδοποίησε η Βαγγελιώ να πάω να τους πάρω και να τους μεταφέρω για να κρυφτούν στα Ανώγεια. Έτσι και έγινε. Έμειναν κοντά μας ενάμιση μήνα, μέχρι που πήραν επαφή με το Ηράκλειο και έφυγαν».
Λίγους μήνες μετά, η Βαγγελιώ Κλάδου θα μετατεθεί στην Επισκοπή Μυλοποτάμου. Το δημοτικό σχολείο του χωριού αυτού ήταν από τα λίγα της Κρήτης που σε όλη σχεδόν τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής λειτούργησε αδιάλειπτα και με πληρότητα. Η συμβολή της νεαρής δασκάλας σε αυτό το επίτευγμα ήταν τεράστια, γεγονός που το αποδεικνύει και μια ιδιαίτερα επαινετική έκθεση του επιθεωρητή δημοτικής εκπαίδευσης Ευαγγελίδη για την εργασία της.
Από την έδρα στην παρανομία
Δεν μένει όμως μόνο στην εκπαιδευτική της δραστηριότητα. Οργανώνεται στο ΕΑΜ και στη συνέχεια αναδεικνύεται χάρη στις μοναδικές της οργανωτικές της ικανότητες, το απαράμιλλο θάρρος και την αγωνιστική της συνέπεια σε στέλεχος της εαμικής αντίστασης. Το 1944 περνάει στην παρανομία και γίνεται μέλος του ένοπλου ΕΛΑΣ Ρεθύμνου, με πολιτικό καθοδηγητή τον αξέχαστο Ανωγειανό κομμουνιστή Γιώργη Σμπώκο.
Η Βαγγελιώ (η Βαγγέλα σύμφωνα με το κρητικό και δη το ανωγειανό ιδίωμα), οργανώνεται στο Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας και γρήγορα γίνεται μέλος του Γραφείου Περιοχής Κρήτης. Η μεγάλη αγωνιστική δύναμη που δείχνει, δεν μένει απαρατήρητη και η αντιστασιακή της δράση γρήγορα γίνεται πασίγνωστη, περνώντας πολλές φορές στα όρια του μύθου. Όλοι οι κορυφαίοι αντιστασιακοί της Κρήτης, όλοι οι αγωνιστές της εαμικής αντίστασης που την γνώρισαν στην Κατοχή, θα αναφέρονται κολακευτικά για το πρόσωπό της.
Ο επίσης μεγάλος αγωνιστής του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στην Κρήτη, Αλέκος Μαθιουδάκης θα της αφιερώσει ολόκληρο κεφάλαιο στο βιβλίο του «Μαρτυρίες και γράμματα της γυναίκας στην Aντίσταση».
Η μεγάλη παναγροτική απεργία του Μάρτη του 1946 παραλύει όλην την Κρήτη. Η Βαγγελιώ Κλάδου μαζί με την Ελένη Κοκολάκη και τον αγωνιστή των δημοκρατικών ελευθεριών του κρητικού λαού δικηγόρο Βαγγέλη Χατζηαγγελή θα συλληφθούν από τις αρχές ως πρωταίτιοι των κινητοποιήσεων. Θα απειληθούν με εκτόπιση, κάτι που τελικά δεν θα πραγματοποιηθεί λόγω των έντονων αντιδράσεων από τον χανιώτικο λαό.
Τα γεγονότα θα συνεχιστούν με σχετικά ομαλό ρυθμό τουλάχιστον για τη Δυτική Κρήτη μέχρι τον Μάρτιο του επόμενου έτους, όπου η δεύτερη μεγάλη απεργία θα καταστήσει τη νομιμότητα της Κλάδου και των άλλων κομμουνιστών στα Χανιά επισφαλή. Μπροστά στον κίνδυνο της δολοφονίας της από τις παρακρατικές ομάδες των βενιζελικών καπεταναίων που λυμαίνονταν την περιοχή την δύσκολη αυτή περίοδο, η Βαγγελιώ θα περάσει στην παρανομία, όπου θα γίνει μέλος της πολιτικής καθοδήγησης του Δημοκρατικού Στρατού της Δυτικής Κρήτης που είχε αρχίσει πια να σχηματίζεται.
Στον Δημοκρατικό Στρατό αναπτύσσει πλούσια δράση και θα συμμετάσχει ως καπετάνισσα πια σε όλες σχεδόν τις μάχες που θα δοθούν ενάντια στον μοναρχοφασισμό το 1947 και το 1948.
Ο θάνατός της ήταν μαρτυρικός και τα μετά τον θάνατό της αποτρόπαια. Μετά την εκτέλεσή της, έκοψαν το κεφάλι της και ξεκίνησαν την περιφορά του για να θριαμβολογήσουν.
Θα διηγηθεί στη συνέχεια ο Αλέκος Μαθιουδάκης:
«Μεταξύ των χωριών που την πέρασαν ήταν και το μεγάλο χωριό το Καλάμι, που ήταν οι φυλακές που μας κρατούσαν, πάνω από 700 κρατούμενους, οι περισσότεροι θανατοποινίτες.
Την ίδια μέρα στο επισκεπτήριο οι επισκέπτες μας έδωσαν την είδηση για την περασιά του κεφαλιού της Βαγγέλας Κλάδου έξω πριν λίγες ώρες.
Μπούμεραγκ γύρισε ο «θρίαμβος» των διωκτών της Βαγγέλας. Ο κόσμος αντί να τους θαυμάζει τους έβαζε στη χορεία των μιασμάτων του έθνους».
Τα οστά της Βαγγέλας θα βρεθούν πολλά χρόνια αργότερα, από τον αδελφό της Γιώργο Κλάδο και κάποιους από τους επιζώντες συντρόφους της. Τον Αύγουστο του 1978, όπου θα μεταφερθούν στα Ανώγεια για να θαφτούν με όλες τις πρέπουσες τιμές.
«Ευαγγελία πανέμορφη»
Από τις εικόνες που ματώνουν τη μνήμη μου είναι κι αυτή της περιφοράς του μαρτυρικού της σκηνώματος που αναφέρω παραπάνω από τους δημίους της, δήθεν για παραδειγματισμό. Κατάλαβαν ποτέ οι αφελείς ότι αυτούς διαπόμπευε εκείνη την ώρα η συνείδηση των ανθρώπων που παρακολουθούσαν την περιφορά, ενώ για το θύμα τους άρχιζε η ιστορία να γράφει το συναξάρι του.
Και σίγουρα δεν θα εύρισκα καλύτερο επίλογο για το αφιέρωμα αυτό με πηγές που δανείστηκα από παλιότερη αναφορά μου και από άρθρα στο διαδίκτυο από τους παρακάτω στίχους της Ρίτας Μπούμη Παπά αφιερωμένους στην μαρτυρική ηρωίδα της ιδεολογίας της:
«Ευαγγελία Πανέμορφη
Έτσι ψιθύριζαν όπου περνούσες.
Ωστόσο δεν ευκαίρισες ποτέ
ένα καθρέφτη να κοιτάξεις
λουλούδι να καρφώσεις στα μαλλιά.
Μόνη έγνοια σου το φως
και το μεταλαμπάδευες από καλύβι σε καλύβι
με λύχνο, λόγο και βιβλίο και με το άστρο της καρδιάς σου
Της αρετής το έπαθλο σε ηλέκτριζε (…).
Τιμή σου της πατρίδας η τιμή και πάθος σου η ευτυχία του κόσμου…».
Πηγές
Διάφορες ομιλίες από τιμητικές εκδηλώσεις για τον Γιώργη Κλάδο.
Εύας Λαδιά: Βαγγέλα Κλάδου: Το πάθος της η ευτυχία του κόσμου.
