Του ΓΙΩΡΓΗ ΕΜΜ. ΜΑΥΡΟΤΣΟΥΠΑΚΗ*
Τα «μικρό» κείμενο έχει την ιδιαίτερη γοητεία του. Είτε ιστορικό είναι, είτε λογοτεχνικό, είτε δημοσιογραφικό, είτε κάτι άλλο. Η εντύπωση που μένει στον αναγνώστη αποτυπώνεται αμεσότερα και εμφατικότερα, καθώς προέρχεται από την εστίαση σε ένα θέμα ή γεγονός, οπότε και η αίσθηση που δημιουργείται έχει τη μοναδικότητά της. Αυτό είναι εύκολα αναγνωρίσιμο στην ποίηση, στο «μικρό» ποίημα αλλά και αλλού, όπως στην ιστορική καταγραφή ,όταν ένα ιστορικό συμβάν, κοινωνικού, πολιτικού ,τοπικού – καμιά φορά και παρασκηνιακού – χαρακτήρα, παρουσιάζεται με τον κατάλληλο τρόπο. Ο «κατάλληλος τρόπος» έχει σχέση με τη συγγραφική ευχέρεια, την τεκμηρίωση, τη γλωσσική δεξιότητα,το ύφος, κ.λπ. Είναι οι «σταγόνες ιστορίας», όπως έχουν χαρακτηριστεί, που σύντομα και περιεκτικά αναδεικνύουν ή φωτίζουν στιγμές ή περιστάσεις «υποφωτισμένες» ή αγνοημένες από την επίσημη ιστορία, καθώς, όπως είναι φυσικό, αυτή έχει ευρεία γενικευτική οπτική.
Η μικροϊστορική επισκόπηση έχει το δικό της ενδιαφέρον και την ξεχωριστή σημασία της, όταν αναφέρεται στην τοπική ιστορία, όταν προβάλλει παράπλευρα ιστορικά γεγονότα, ιδιαίτερες τοπικές συνθήκες, δράσεις ατομικές ή συλλογικές, συμβάλλοντας έτσι στη γενικότερη ιστορική σύνθεση μιας περιόδου ή μιας εποχής.
Το πρόσφατα εκδοθέν βιβλίο του Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου «Ρεθυμνιακά – Μικρά κείμενα για το Ρέθυμνο και τους ανθρώπους του» έχει αυτά τα χαρακτηριστικά. Περιλαμβάνει 40 κείμενα συνοδευόμενα από υποστηρικτικές φωτογραφίες, που αναφέρονται στην περίοδο από τα μέσα περίπου του 19ου αιώνα μέχρι αυτήν του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και αφορούν το Ρέθυμνο, αλλά έμμεσα και την υπόλοιπη Κρήτη. Το συγγραφικό αποτέλεσμα προέκυψε από συστηματική έρευνα αρχειακού υλικού που βρίσκεται στη Δημόσια Βιβλιοθήκη του Ρεθύμνου, από το αρχείο του Ρωσικού Υποπροξενείου Ρεθύμνης, τα αρχεία Χατζηγρηγοράκη, Νενεδάκη, Κοκονά, από πηγές όπως η «Επίσημος Εφημερίς της Κρητικής Πολιτείας» και από τότε εκδιδόμενες εφημερίδες στο Ρέθυμνο, στην Κρήτη και στην Ελλάδα. Η ερευνητική επιμέλεια του Γιάννη Παπιομύτογλου, η γνωστή από την πολύχρονη αποδοτικότατη ιστοριοδιφική του ενασχόληση, είναι εμφανής σε κάθε κείμενο.
Σύμφωνα με το περιεχόμενό τους, τα κείμενα μπορούν να διακριθούν στις θεματικές ενότητες: Κρητική Πολιτεία – Διοίκηση, Η Ρωσική παρουσία στο Ρέθυμνο, Ελευθέριος Βενιζέλος, Πολιτισμός – Ψυχαγωγία, Αρκάδι, Δημόσιοι χώροι – Κτήρια, Πρόσωπα, Καθημερινότητα.
Στις περισσότερες περιπτώσεις δίδονται στην αρχή γενικά ιστορικά στοιχεία της εποχής και ακολουθεί η αναφορά στο εστιαζόμενο τοπικό γεγονός, ενώ ταυτόχρονα παραθέτονται πληροφορίες για πρόσωπα και γεγονότα, άγνωστες στους πολλούς, αλιευμένες από τις αρχειακές πηγές. Προβάλλονται αλληλοεπιδρώντα, ο δημόσιος βίος ως φόντο και η ιδιωτική καθημερινότητα ως προσκήνιο, με το τότε τοπικό παρασκήνιο και τα «μικρά» γεγονότα να λειτουργούν σαν «ψηφίδες» για τον σχηματισμό του ευρύτερου ιστορικού ψηφιδωτού. Περιγράφονται «στιγμές» από τη ζωή της πόλης, όχι από τις καθοριστικές για την ιστορική πορεία της, αλλά από εκείνες που σχετίστηκαν με μεγάλα γεγονότα ή ήταν συνέπειες τους. Υπάρχουν κείμενα που αποδίδουν την ταραγμένη ατμόσφαιρα των χρόνων 1889-1898, με την έξαρση της βίας ανάμεσα σε χριστιανούς και μουσουλμάνους και τις δύσκολες συνθήκες για τον πληθυσμό (πείνα, διανομή τροφίμων, κ.λπ.), άλλα που αναφέρονται σε οργανωτικά ζητήματα της δημόσιας ζωής, στις καθημερινές ανάγκες της πόλης και των ανθρώπων της και άλλα για την πορεία προς τον εκσυγχρονισμό και την εξέλιξή της (Ονοματοθεσία των οδών, ίδρυση της Ταχυδρομικής Υπηρεσίας).
Στα κείμενα για τον Ελευθέριο Βενιζέλο υπάρχει ποικιλία περιεχομένου. Γίνεται λόγος για ιστορικά γεγονότα σχετικά με τον απελευθερωτικό αγώνα της Κρήτης, αλλά και για ανθρώπινες μικρότητες μεταξύ των Κρητικών, η αποχή του από τις οποίες προβάλλει το πολιτικό μέγεθος και την πνευματική του ποιότητα. Αλλού, με αφορμή μια επίσκεψή του στο Ρέθυμνο το 1907, αποδίδεται το τοπικό πολιτικό κλίμα της εποχής, με την επικρατούσα φιλοβενιζελική πλειοψηφία αλλά και με τις αντιδράσεις της μειοψηφίας, ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η αναφορά στις τότε εκδιδόμενες τοπικές εφημερίδες με κριτήριο την τοποθέτησή τους απέναντι σε εκείνον.
Σχετικά με το Αρκάδι, υπάρχουν στο βιβλίο δημοσιεύματα σε εφημερίδες των τελευταίων μηνών του 1866, της Αθήνας, άλλων ελληνικών πόλεων αλλά και ευρωπαϊκών, από τα οποία αναδεικνύεται η απήχηση της αρκαδικής θυσίας και γεγονότα σχετικά με κλίμα συμπαράστασης που δημιουργήθηκε.
Οι ειδήσεις σε εφημερίδες και πάλι για την πολιτιστική και την ψυχαγωγική δραστηριότητα στο τότε Ρέθυμνο, δίνουν την ευκαιρία στον συγγραφέα αναφερθεί στην αξιοσημείωτη θεατρική κίνηση στη πόλη και στα εδώ πρώτα βήματα του κινηματογράφου. Γίνεται λόγος για τα σωματεία, τα Διοικητικά τους Συμβούλια, ενώ εκτενές και λεπτομερές είναι το θεατρικό ρεπορτάζ μέσα από τις τοπικές εφημερίδες. Με τις αναφορές σε συνήθειες και ήθη (εορταστικά πρωτόκολλα, προγράμματα εκδηλώσεων, κ.λπ.), σε ψυχαγωγικές διεξόδους, σε αθλητικά δρώμενα, σε ονόματα ανθρώπων που συμμετείχαν σε ποικίλες δραστηριότητες, σε κτήρια και άλλους χώρους εκδηλώσεων αναδεικνύεται η πνευματική και μια πλευρά της κοινωνικής ζωής της πόλης, η ατμόσφαιρα μιας εποχής εκατό και παραπάνω χρόνια από σήμερα.
Η Ρωσική στρατιωτική παρουσία και διοίκηση στο Ρέθυμνο παρουσιάζεται μέσα από αναφορές στις εκσυγχρονιστικές πρωτοβουλίες που αυτή προώθησε, στην υποστηρικτική και ανθρωπιστική στάση της απέναντι στον χριστιανικό πληθυσμό, στην προσωπικότητα και στις σχέσεις που ανέπτυξε ο διοικητής Θεόδωρος ντε Χιοστάκ. Παράλληλη είναι η μνημόνευση διοικητικών θεσμών και υπηρεσιών που προϋπήρχαν ή αναπτύχτηκαν. (Δημογεροντία, Υγειονομική Υπηρεσία, κ.λπ.).
Τα κείμενα της θεματικής ενότητας «Δημόσιοι χώροι – Κτήρια» είναι από τα πιο ενδιαφέροντα του βιβλίου, καθώς κάνουν λόγο για σημεία του Ρεθύμνου και για κτήρια, για τοπόσημα που συνδέονται με την ιστορία της πόλης ή για πρόσωπα επιφανή που άφησαν σημαντικά ίχνη. Με την παράθεση των φωτογραφιών γίνονται ενθυμήματα του τόπου, ανασυστήνουν στη μνήμη εικόνες παρελθοντικές, που πέραν της αναπολητική λειτουργίας τους, αποτελούν στοιχεία αδιάψευστα της οικιστικής εξέλιξης του τόπου. Οι περιγραφές του Γιάννη Παπιομύτογλου με την έμφαση στη λεπτομέρεια, την ανάδειξη των ιστορικών δεδομένων και την τεκμηρίωση των στοιχείων είναι χαρακτηριστικές του ερευνητικού του ζήλου. Οι πληροφορίες για την Αίθουσα των Τριών Ιεραρχών, για το Παλαιό Παρθεναγωγείο, για τη Μεσσαμπελίτισσα, για τον Μασταμπά, για την παλιά Καμάρα του Πλατανέ, για την κερκίδα της Σοχώρας, για τη διάνοιξη του Αμαριώτικου δρόμου και για την Καμάρα του Σίμα είναι πολύτιμες από ιστορική, πραγματολογική και πολιτιστική άποψη.
Κάποια άλλα είναι αφιερωμένα σε πρόσωπα του Ρεθύμνου, που διακρίθηκαν ή που είχαν συμμετοχή σε ξεχωριστές δράσεις. Πρόσωπα όπως ο Μανουήλ Βερνάρδος, ο Γεώργιος Χατζηγρηγόρης και ο Ευάγγελος Παχλάς έρχονται στο προσκήνιο, συνδέοντας το προσωπικό, την ατομική δράση, με τη δημόσια ζωή.
Συχνή είναι η αναφορά του συγγραφέα στις πηγές. Τα ερευνώμενα, με τη διεξοδική ανίχνευση, με τις υποσημειώσεις και τις παραπομπές συσχετίζονται συχνά με το παρόν, γεφυρώνοντας έτσι εποχές και περιστάσεις. Η αναδίφηση στις παλαιές τοπικές εφημερίδες προσφέρει πληθώρα πληροφοριών.
Ως προς την επεξεργασία του υλικού και τη συγγραφική κατάθεσή του, ευδιάκριτα στο πόνημα του Γιάννη Παπιομύτογλου είναι η επιμελής μελέτη, ο ερευνητικός έλεγχος των πηγών και η τεκμηριωμένη επιχειρηματολογία που οδηγεί σε βάσιμα συμπεράσματα, τα οποία υποστηρίζονται από το πλούσιο συνοδευτικό οπτικό υλικό (φωτογραφίες, σκίτσα, σχεδιαγράμματα).
Πρόκειται για ένα βιβλίο που εμπλουτίζει την τοπική ρεθεμνιώτικη βιβλιογραφία με στοιχεία που συμβάλλουν στην ευρύτερη ιστορική σύνθεση μιας εποχής, που δημιουργεί ερεθίσματα για περαιτέρω ερευνητικές προσπάθειες, αλλά και που διεγείρει τη μνήμη και την αναπόληση, με επιπλέον γνώρισμα το ιδιαίτερο ήθος που χαρακτηρίζει τον δημιουργό του ως άνθρωπο και ως συγγραφέα.
Πρόσθετο στοιχείο, η εξαιρετική αισθητική και εκδοτική ποιότητα του βιβλίου, αποτέλεσμα της επιμέλειάς του από την κ. Αγγελική Βλαχοπούλου.
* Ο Γιώργης Εμμ. Μαυροτσουπάκης είναι φιλόλογος
