Ξεφυλλίζοντας την ιστορία του τόπου μας, είναι ν’ απορείς με την πίστη κάποιων ανθρώπων στο μέλλον μιας πόλης στερημένης από κάθε προοπτική ανάπτυξης.
Κι όμως, διαπιστώνεις ότι μόλις δικαιώνεται ο αγώνας της Κρήτης και γίνεται η πολυπόθητη ένωση με τη μητέρα Ελλάδα, δημιουργείται η ανάγκη για ποιότητα ζωής με πρωτοπόρα τα φιλοπρόοδα σωματεία.
Υπήρχε βέβαια ένας σημαντικός πυρήνας, καθώς από το 1878 με το άρθρο 15 της συμβάσεως της Χαλέπας, επετράπη η ίδρυση φιλεκπαιδευτικών συλλόγων στην Κρήτη.
Ο κ. Γιάννης Παπιομύτογλου στις σημαντικές μελέτες του μας ενημερώνει με περιουσία γνώσεων για τα πρώτα εκείνα σωματεία, που έδωσαν πνοή στο πολιτιστικό γίγνεσθαι του τόπου, όπως ο Θεατρικός σύλλογος «Αι Μούσαι» που λειτούργησε την τριετία 1884-1886 και του Φιλεκπαιδευτικού συλλόγου Ρεθύμνου, το Νοέμβριο του 1887 με πρωτοβουλία του νεαρού τότε φιλολόγου Εμμανουήλ Γενεράλι.
Είναι το Λύκειο Ελληνίδων που ξεκινά μια σειρά από πολιτιστικές δράσεις, που δίνουν ένα πρωτοφανή για τα δεδομένα της εποχής χαρακτήρα, στην αισθητική των εκδηλώσεων. Παράδειγμα τα Ανθεστήρια, βασισμένα στις παραδοσιακές ρίζες και σε αναβίωση εορτών της αρχαιότητας.
Κοντά στο Μάη του 1919 οι κυρίες του Λυκείου ετοιμάζουν μια μεγάλη έκπληξη για την πόλη. Αξιοποιώντας το χώρο του γυμναστηρίου, που περιτριγυριζόταν από καταπράσινες και ανθηρές δενδροστοιχίες, πρόσθεσαν δικές τους πινελιές στη διακόσμηση του χώρου και κάλεσαν την τοπική κοινωνία στις 19 Μαΐου να παρακολουθήσει Ανθεστήρια.
Και αναφέρει σχετικά η «Κρητική Επιθεώρηση» για την εκδήλωση αυτή:
«Μετά περισσής μεγαλοπρέπειας διεξήχθη την τελευταίαν Κυριακήν 19 τρέχοντος εορτή των ανθεστηρίων εν τη πόλει μας.
Ο ευρύς χώρος του γυμναστηρίου μας περιτριγυρισμένος από καταπράσινον και ανθηράν δενδροστοιχίαν, ήτις εν συνδυασμώ με τον πλούσιον εσωτερικόν διάκοσμον δια τον οποίον είχον επιμεληθή αι ακούραστοι του Λυκείου μας κυρίαι του προσέδιδον μιαν φαιδράν και εξόχως γοητευτικήν όψιν, υπερπληρώθη απο της 8ης μ.μ. απο τα πλήθη άτινα συνέρρεαν ινα συμμετάσχωσιν εις την πρωτοφανή ταύτην δια την πολιν μας εορτήν.
Εδώ στήλαι δάφνινοι, εκεί αψίδες μεγαλοπρεπείς, σημαίαι Ελληνικαί και φίλων συμμάχων,εις το βάθος δε επιβλητικότατον κενοτάφιον αποτελούσιν μια φαντασμαγορικήν εικόνα εις την οποίαν συνωθούνται τα κύματα του προσερχομένου κόσμου.
Την 5.30μ.μ. η φιλαρμονική μας υπό τη διεύθυνση του κ. Παρίδη σημαίνει την έναρξην της εορτής και υπό τους εναρμονίους ήχους της διακρίνομεν 20 ζεύγη παίδων κρατούντα κλάδους φοίνικος ηνωμένους ανα δύο εις τα άκρα δια κυανολεύκων ταινιών, εις τρόπον ώστε εσχηματίζετο υπό έκαστον ζεύγους μια μικρά αψίς, προχωρούντα δε σιγά σιγά, απετέλεσαν κύκλον εις το μέσον του Γυμναστηρίου.
Έπονται κατόπιν 30 νεανίδαι αι οποίαι με βάδισμα ήρεμον και με ομοιόμορφον κατά το μάλλον και ήττον κόμμωσιν και αμφίεσιν, εστολισμένην δ’εχούσαι την κόμην με χρυσάς ταινίας και κρατουσαι λευκάς στεφάνους ανα χείρας παρελαύνουν προ του κύκλου των παίδων, και ίστανται υπό τους κλάδους των φοινικών ου ούτοι εκράτουν.
Προρευομένων είτα των νεανίδων των δ’ εφήβων ακολουθούντων κατά ζεύγη, προσέρχονται μια- μια κατά σειράν προς το κενοτάφιον και γονυκλινείς καταθέτουσι τους λευκούς στεφάνους των επ’ αυτού. όταν δε ήλθεν η σειρά των παίδων, γονυκλινείς και αυτοί ανα δύο καταθέτουσιν ευλαβώς τους κλάδους φοίνικος επι του ιερού συμβόλου.
Μετά μικρόν διάλειμμα κατά τον οποίον φιλοφρόνως δεσποινίδες προσέφεραν σιγαρέτα γλυκά και άνθη. Αι νεανίδες της εορτής με λευκάς χλαμίδας ενδεδυμέναι κρατούσαι δε κάνιστρα με άνθη παρελαύνουσι κυκλικώς, έπονται δε οι οδηγούντες μικροτέρους συναδέλφους των εντός ανθοστόλιστων τριτρόχων.
Υπό ζωηρά χειροκροτήματα ήδη και ενθουσιώδεις επευφημίας όλων παιανιζούσης δε της φιλαρμονικής το εμβατήριον του Εθνεγέρτου μας, απολαμβάνομεν εν ωραίον σύμπλεγμα εις το άνω μέρος του οποίου διακρίνομεν τη μικράν Δίδα Ξηρουγάκη κρατούσαν ανα χείρας στεφάνους και αναπαριστώσαν την δόξαν, κάτωθι δε παρατεταγμένας εις τρεις γραμμάς αμφιθεατρικώς 24 άλλας νεανίδας εκάστη των οποίων εκράτει εν ψηφίον, ατινα εν συνόλω απετέλουν τας λέξεις «Τιμή και δόξα εις τον στρατόν».
Κατόπιν εχορεύθησαν με εξαιρετικήν επιτυχίαν ο Καλαματιανός και οι Κρητικοί χοροί από τας νεανίδας.
Ιδιαιτέρως μας ήρεσεν η τράτα η οποία εχορεύθη αρκετά εύμορφα και με πολύ γούστο προκαλέσασα ζωηρά χειροκροτήματα.
Το φινάλε στην ωραία αυτή γιορτή ήτο ο Εθνικός ύμνος τον οποίο επαιάνιζεν η φιλαρμονική απερχομένου ήδη του πλήθους με τας άριστας των εντυπώσεων.
Συγχαίρομεν ειλικρινώς την Διεύθυνσιν του Λυκείου και τας διδασκαλίσσας εις ας οφείλεται η τόσον επιτυχής διεξαγωγή της εορτής ταύτης. ιδιαίτέρως δε και τον κ. Παρίδην ο οποίος κατήρτησε την φιλαρμονικήν απο την οποίαν πολλά καλά είδομεν και έχομεν να ελπίσωμεν».
Από την επιτυχία της εκδήλωσης πλέον ικανοποιημένη ήταν η ιδρύτρια του Λυκείου Καλλιρρόη Παρρέν που έβλεπε στο Ρέθυμνο, τη γενέτειρα της να αναδεικνύονται οι στόχοι του φορέα που ίδρυσε με τόσο μεράκι και προοπτική.
Ανθεστήρια πανελλαδικής προβολής
Πέρασαν τα χρόνια και μια εποχή εκεί στο μεσοπόλεμο έρχονται και πάλι στην επικαιρότητα τα Ανθεστήρια για καθαρά φιλανθρωπικό σκοπό. Ήταν ιδέα αυτή τη φορά, ποιάς άλλης; Της Λέλας Κούνουπα που ο φωτεινός της νους εύρισκε πάντα λύσεις σε προβλήματα αναξιοπαθούντων συνανθρώπων μας.
Η Λέλα Κούνουπα ζούσε για τους άλλους, παρά το γεγονός ότι ήταν μια ιδανική σύζυγος και μια υποδειγματική μητέρα.
Πολλά έχουν ειπωθεί κατά καιρούς για τη σημαντική αυτή γυναίκα. Αυτό που ελάχιστα έχει αναφερθεί, είναι πως δική της ήταν η πρωτοβουλία για την οργάνωση Ανθεστηρίων στο Ρέθυμνο, που άφησαν εποχή και μάλιστα αναφέρθηκαν σ’ αυτά κι εφημερίδες των Αθηνών.
Ήταν άνοιξη του 1937 και το Ρέθυμνο σε μια από τις χειρότερες εποχές του. Νέκρα στην αγορά, ελλείψει χρημάτων, μεγάλη φτώχεια στα σπίτια, καμιά διέξοδος στο αδιέξοδο.
Από τότε που με την αναχώρηση των Ρώσων σταμάτησε η μοναδική ευκαιρία με τα συσσίτιά τους, να εξασφαλίζεται τουλάχιστον λίγο φαγητό, ο κόσμος υπέφερε.
Εκεί που όλα στέναζαν στον αστερισμό της απόγνωσης έρχεται η Λέλα Κούνουπα να δημιουργήσει το σύλλογο Κυριών με μοναδικό σκοπό την ανάπτυξη φιλανθρωπικού έργου. Με πρόεδρο τον εκάστοτε Επίσκοπο, το σωματείο αυτό στέγνωσε πολλά δάκρια, χόρτασε αρκετά παιδιά, έδωσε στη χαμοζωή ελπίδα.
Έδωσε παράλληλα και πνοή στην πολιτιστική ζωή του τόπου, αφού για να προσφέρει φιλανθρωπικό έργο χρειαζόταν χρήματα και μοναδική πηγή εσόδων είχε μουσικά και θεατρικά απογεύματα, χοροεσπερίδες και άλλες εκδηλώσεις που δικαιολογούσαν κάποια εισιτήριο εισόδου.
Άνοιξη του 1937 η Λέλα νοιώθει για πρώτη φορά βαθειά προβληματισμένη. Η περίφημη εκείνη αισιοδοξία της είχε αρχίσει να κλονίζεται. Οι ανάγκες γύρω της πολλές και το ταμείο του συλλόγου άδειο. Οι απόκριες που προσφέρονταν για χοροεσπερίδα είχαν περάσει, τα απογευματινά τσάγια είχαν κουράσει πια, οπότε δεν υπήρχε περίπτωση να βρεθούν χρήματα.
Μια από τις μέρες της μεγάλης περισυλλογής, περνώντας από τον «Κήπο» που ήταν στις δόξες του, θυμήθηκε πως ήταν άνοιξη και μάλιστα πλησίαζε ο Μάης, που οι αρχαίοι γιόρταζαν ξεχωριστά με εκείνη την τριήμερη γιορτή των Ανθέων, τα περίφημα Ανθεστήρια…
Τα Ανθεστήρια ναι …Ορίστε μια εκδήλωση που θα μπορούσε να αναβιώσει και να έχει μεγάλο ενδιαφέρον.
Κάλεσε αμέσως διοικητικό συμβούλιο και πρότεινε τη διοργάνωση Ανθεστηρίων. Οι κυρίες, Αρσακειάδες οι περισσότερες γνωρίζοντας για την πανάρχαια αυτή γιορτή ενθουσιάστηκαν. Προϋπήρχε και η εμπειρία από τις πρώτες διοργανώσεις του Λυκείου των Ελληνίδων. Κι ήταν σχεδόν βέβαιη η επιτυχία. Άξιζε τον κόπο λοιπόν να δοκιμάσουν.
Κι αμέσως μπήκε μπροστά ο σχεδιασμός για να ξεκινήσουν οι προετοιμασίες.
Το αρχαίο πρότυπο είχε τη δική του υφή. Ως γνωστόν κάθε χρόνο στις αρχές του Μάρτη οι αρχαίοι Έλληνες γιόρταζαν την αναγέννηση της φύσης προς τιμήν του Λιμναίου Διονύσου και του Χθόνιου Ερμή, κάνοντας ταυτόχρονα ανάκληση στις ψυχές των νεκρών. Οι αρχαίοι Έλληνες την αφιέρωναν στον Διόνυσο και γινόταν τον μήνα Ανθεστηριώνα. Η γιορτή διαρκούσε τρεις ημέρες και συμβόλιζε την αναγέννηση της φύσης και το ξύπνημα των νεκρών. Ήταν ένα μεγάλο συμπόσιο στο οποίο τηρούνταν παλιά παραδοσιακά έθιμα, επικρατούσε εύθυμη ατμόσφαιρα, ενώ στο γλέντι συμμετείχαν και παιδιά. Όπως και στο Πάσχα των ορθόδοξων χριστιανών, τα Ανθεστήρια κινούνταν ανάμεσα σε δύο άκρα: Την άκρατη χαρά για τη ζωή και τη βαθιά θλίψη για τον θάνατο. Ήταν μια γιορτή αφιερωμένη στη φύση, στα λουλούδια και στο κρασί, μια ευκαιρία για γλέντι και για να πάρουν δώρα τα μικρά παιδιά. Συγχρόνως, οι αρχαίοι Αθηναίοι πίστευαν ότι τις πρώτες μέρες των Ανθεστηρίων τα πνεύματα των νεκρών επέστρεφαν και κυκλοφορούσαν μέσα στην πόλη και με το τέλος των εορτασμών έπρεπε να τα απωθήσουν πάλι στον Κάτω Κόσμο.
Η μεγάλη προσφορά του Δημήτρη Φρυγανάκη
Για πότε οργανώθηκαν όλα αυτά τα θαυμάσια που απόλαυσε η τοπική κοινωνία στις 9 Μαΐου 1937, οι κυρίες το ήξεραν, που δούλεψαν όλες με πολύ κέφι. Στις πρακτικές εργασίες δυσκολεύτηκαν, αλλά είχαν ευτυχώς τη βοήθεια ενός σπουδαίου ανθρώπου, ενός θρύλου του λαϊκού αθλητισμού, του Δημήτρη Φρυγανάκη που εκτιμώντας τη βοήθεια των «Κυριών της Τιμής» στον προσφυγικό κόσμο του Ρεθύμνου, ήταν πάντα κοντά στο σωματείο, για να προσφέρει χειρωνακτική εργασία όπου χρειαζόταν.
Ο Δημήτρης Φρυγανάκης ήταν κι αυτός ένας από τους ανθρώπους που έκαναν περήφανη την προσφυγιά.
Ο σύλλογος Κυριών του έδινε πάντα αφορμή να προσφέρει τη βοήθειά του. Όπως έκανε και στα Ανθεστήρια. Ο υπέροχος εκείνος άνθρωπος εντελώς μόνος, απάλλασσε τις Κυρίες από κάθε χειρονακτική εργασία που απαιτούσε μυϊκή δύναμη. Είχε και μια έμφυτη αισθητική, που του επέτρεπε να φέρνει σε πέρας την αποστολή του, βάζοντας και τη δική του πινελιά στο αποτέλεσμα. Κι ήταν δίκαιη η αναγνώριση του πολύτιμου έργου του, από τον σύλλογο Κυριών, που σε τέτοιες περιπτώσεις τον θεωρούσε ευεργέτη.
Η πρώτη διοργάνωση
Τι έγινε αλήθεια στην πρώτη διοργάνωση;Στις 5 το απόγευμα εκείνη την Κυριακή του Θωμά, 9 Μαΐου 1937, όλοι έσπευσαν να μη χάσουν το πρωτότυπο θέαμα με εισιτήριο 20 δραχμές για τους μεγάλους και 15 για τα παιδιά.
Το θέαμα που ακολούθησε έμεινε αξέχαστο. Πόση προσοχή στη λεπτομέρεια, πόσο προσεγμένη η κίνηση, πόσο περιποιημένα τα ρούχα και πόσο φροντισμένα τα λουλουδένια στεφάνια.
Οι «ιέρειες της Ανοίξεως» με στολισμένα τα κεφάλια από λουλούδια και με κάνιστρα επίσης γεμάτα λουλούδια ήταν μια εξαιρετικά εντυπωσιακή εικόνα. Η πομπή πρόβαλε στο ξέφωτο και προχώρησε με αργές, ρυθμικές κινήσεις στο βωμό της θυσίας, για να καλωσορίσει της λουλουδοφορτωμένη θεά μέσα στο αρχαϊκό της άρμα. Με τις γύρω της ολόλευκες πεταλούδες, χαριτωμένα ζωντανά λουλούδια, γιόρταζαν μαζί.
Οι κινήσεις ήταν παραστατικές αργές και εναρμονίζονταν με τους ήχους μιας ανάλαφρης μουσικής. Μια χορωδία, από καλλίφωνα παιδιά, ευχήθηκε στη θεά το «καλώς όρισε», ενώ το χαριτωμένο σύνολο των ιερειών της άνοιξης αποχωρούσε στο βάθος του πευκόφυτου δρόμου με κορυφαίες του χορού τις δεσποινίδες Ελ. Κανάρη, Αδριανή Κούνουπα, και με οδηγούς, τις πεταλούδες Ελενίτσα Σαουνάτσου, Σία Σφηνιά, Σακέ Βαρτανιάν, Ιωάννα Στραπατσάκη, Μαρία Σηφάκη και, Αλεξάνδρα Αθανασιάδου.
Ακολούθησε μια συμβολική αναπαράσταση με τη θαυμαστή αλληγορία του μύθου της Περσεφόνης.
Μας περιγράφει σκηνή-σκηνή την υπέροχη εκδήλωση ο αξέχαστος Μανόλης Κούνουπας γιος της εμπνεύστριας της γιορτής:
«Στην εν λόγω παράσταση του Δημοτικού κήπου (πρώτη σκηνή) εμφανίζονται οι Ωκεανίδες, προστάτιδες των υδάτων, να χορεύουν και να τέρπουν χαρούμενες την Περσεφόνη. (Ελενίτσα Στραπάτσάκη). Έξαφνα εμφανίζεται ο Θεός του ερέβους Πλούτων (Ευαγγελία Δρανδάκη), την αρπάζει βίαια για να τη μεταφέρει στα σκοτεινά του δώματα, στο βασίλειο του Άδη.
Δεύτερη σκηνή: Η θεά Δήμητρα ντυμένη σε κατάμαυρα κρέπια, περιφέρεται ολοφυρόμενη από εδώ και από εκεί και ξεφωνίζει τρελή από τον πόνο για τη χαμένη μονάκριβη κόρη της. Τρέχει αλόγιστα και μετά από μεγάλη κόπωση φτάνει σ’ ένα πηγάδι κοντά στην Ελευσίνα, από το οποίο παίρνουν νερό, εκείνη την ώρα, οι θυγατέρες του βασιλιά Κελεού. Χωρίς να τη γνωρίζουν της συμπαραστέκονται, τη φροντίζουν, την παρηγορούν και τη φιλοξενούν στο παλάτι του πατέρα τους.
Σκηνή τρίτη: εμφανίζεται ο Ερμής, ο κατ’ εξοχήν ακμαίος και ευκίνητος θεός, ο οποίος αναλαμβάνει να εκτελέσει δύσκολη αποστολή μετά από επιτακτική διαταγή του Διός στον Πλούτωνα, να ελευθερώσει την Περσεφόνη και να την επιστρέψει στη δυστυχισμένη μητέρα της. Ο Ερμής συνοδεύεται και περιβάλλεται από τις Αύρες, οι οποίες σιγοτραγουδούν και καλούν την Περσεφόνη, να επιστρέψει στη Γη. Εκείνη πλησιάζει χαμογελαστή και χαρούμενη. Τα λουλούδια και όλη η γη γιορτάζει το θρίαμβο της Περσεφόνης. Ερμής: η Σοφία Βενεράκη, Κορυφαίες Αύρες: η Αδριανή Κούνουπα και η Ελευθερία Κανάρη. Οδηγοί: η Μαρία Κανάρη κα η Ελευθερία Τζανιδάκη. Ακολουθεί το χορωδιακό «Ύμνος στην άνοιξη» συνθέτης: ο Δημ. Δαφέρμος και μέλη της χορωδίας: ο Ν. Αληθινός, ο Ανδρέας Κούνουπας, οι αδελφοί Κανάρη, ο Γ. Μαραγκουδάκης και οι δεσποινίδες Αντιγόνη Βαρούχα, Φωφώ Ζαμπετάκη, Αυγή και Ζίτσα Σαουνάτσου.
Σκηνή τέταρτη: ο Ερμής παραδίδει την Περσεφόνη φορτωμένη με λουλούδια στη μητέρα της θεά Δήμητρα. Οι ιέρειες της ανοίξεως, μετά από κινήσεις εντυπωσιακές και χορούς θεαματικούς, χαιρετίζουν τη θεά του πρασίνου και των λουλουδιών και της προσφέρουν θυσίαν δι ενός ύμνου προς αυτήν και στον ζωοδότην Ήλιον.
Το μουσικό μέρος ανέλαβαν ευγενώς προσφερθέντες η Ασπασούλα Μαγριπλή, και οι Δημ. Δαφέρμος και Γ. Σταυρουλάκης.
Το πρόγραμμα της ανοιξιάτικης γιορτής έκλεισε με ένα θεατρικό σκετσάκι στο τελευταίο μέρος, που μετέφερε τους θεατές στη σύγχρονη εποχή με κατανοητούς συμβολισμούς και αληθοφανείς και πειστικές αναπαραστάσεις.
Μέσα σ ‘ένα περιβόλι με ζωντανά λουλούδια μιλούν με αγάπη γύρω από τον περιβολάρη τους. Ο περιβολάρης όμως είναι θλιμμένος, γιατί είναι πάμπτωχος και δεν έχει να συντηρήσει την οικογένειά του, αλλά και δε θέλει να πουλήσει τα λουλούδια του.
Μια κοπέλα πλούσιας οικογένειας παρουσιάζεται και θέλει να αγοράσει όλα τα λουλούδια, εκείνα όμως δε θέλουν ν’ αφήσουν τον περιβολάρη. Στο τέλος η κοπέλα αγοράζει όλα τα λουλούδια και παίρνει μαζί της και τον περιβολάρη να τα περιποιείται. Η εορτή τελείωσε μ’ ένα ευχαριστήριο ύμνο από τη χορωδία προς τα λουλούδια».
Η παράσταση αυτή των «Ανθεστηρίων» υπήρξε όντως ένας αδιαμφισβήτητος θρίαμβος, ο οποίος προσέδωσε στην πόλη μιαν επάξια αίγλη. Από την επόμενη ημέρα όλες οι εφημερίδες της Κρήτης ανέφεραν τη γιορτή στο Ρέθυμνο με εγκωμιαστικά δημοσιεύματα και τιμητικά σχόλια και όχι μόνο της Κρήτης αλλά και πολλές των Αθηνών. Ιδιαίτερα εντυπωσιακή ήταν η ανταπόκριση του Κ. Κυριακάκη στην εφημερίδα «Ακρόπολις» των Αθηνών
Λίγες μέρες μετά το θρίαμβο της πρώτης εκείνης εκδήλωσης ανακοινώθηκε η καθιέρωσή της.
Κι επαναλήφθηκε τον επόμενο χρόνο. Η επιτυχία ήταν επίσης μεγάλη.
Αυτά ήταν τα Ανθεστήρια. Μια εκδήλωση που προκάλεσε πανελλήνιο ενδιαφέρον. Μια ακόμα προσφορά της Λέλας Κούνουπα στην πόλη που αγάπησε με τόσο πάθος.
Πηγές
Ρέθυμνο 1900-1950: Επιμέλεια Κωστής Ηλ. Παπαδάκης.
Πολιτιστικό Ρέθυμνο: Ανθεστήρια.
Μανόλη Κούνουπα: Ανθεστήρια.
Νίκου Δερεδάκη: Ανθεστήρια.
Εύας Λαδιά: Λέλα Κούνουπα.
Εύας Λαδιά: Δημήτρης Φρυγανάκης Απόστολος του ωραίου του μεγάλου και τ’ αληθινού.
Εφημερίς Ακρόπολις Αθηνών (Μάιος 1937).
Εφημερίς Κρητική Επιθεώρησις (Μάιος 1919).
Φωτογραφίες από αρχεία Μανόλη Κούνουπα – Νίκου Δερεδάκη – Αθηνάς Πετρακάκη.
