Η φωτιά
«Ο Κωνσταντής έσκυψε, άγγιξε με τα τρία του δάχτυλα το χώμα και τα ‘φερε στο κούτελό του. Σταυροκοπήθηκε, άμωσε τον όρκο:
– Μα τον Ιησού Χριστό, τη ζωή μου και τη κατάστασή μου τη χαλαλίζω της πατρίδας».
Μ’ αυτή τη ζωντανή εικόνα ο Παντελής Πρεβελάκης – ο Ρεθεμνιώτης συγγραφέας που παραπάνω από κάθε άλλον εξύμνησε με τη γραφή του τις Κρητικές επαναστάσεις -μας περιγράφει στο βιβλίο του «Ο Κρητικός, Η πρώτη Λευτεριά» το πώς ένας Αμαριώτης αγωνιστής, παίρνει την απόφαση να ζωστεί ξανά τα άρματά του, για τον καινούργιο ξεσηκωμό που ερχόταν, στην επαναστατημένη Κρήτη.
Πραγματικά μας εντυπωσιάζει ο λογοτέχνης με τη γενναιότητα, την αποφασιστικότητα του πολεμιστή!
Ήταν μια απόφαση που την πήρε τόσο γρήγορα και αβίαστα, γιατί στη συνείδησή του, αυτή ήταν κάτι σαν η απόλυτη υποχρέωσή του.
Ήταν η εσωτερική του παρόρμηση που ένοιωθε σαν ύψιστη υποχρέωσή του, να αρματωθεί, να αφήσει την οικογένειά του και να εμπλακεί σε κακουχίες και σκοτωμούς.
Αυτό το εκρηκτικό φέρσιμο των Κρητών κρατούσε από τα πρώτα χρόνια της κατοχής του νησιού από τους Οθωμανούς. Ήταν μια καθαρά αντάρτικη συμπεριφορά πέραν από την επικρατούσα νομιμότητα, που έβαζε σε υψηλό κίνδυνο τη ζωή τους. Η μόνη κινητοποιός τους δύναμη ήταν η αγάπη τους για τον τόπο τους, την οικογένειά τους και τον Χριστό τους, που τόσο αγαπούσαν.
Και ας ήξεραν πως οι πιθανότητες να επιζήσουν ήταν ίσως λιγότερες, αφού γνώριζαν από τους χιλιάδες σκοτωμένους στις παλιότερες εξεγέρσεις.
Και ακόμη γνώριζαν πως δεν είχε περάσει και πολύς καιρός από τον προηγούμενο πόλεμο.
Το χρονικό
Η πρώτη τέτοια εξέγερση έγινε το 1769 αλλά δεν πρόλαβε να εξαπλωθεί σε όλο το νησί γιατί καταπνίγηκε στα Σφακιά από όπου και άρχισε.
Ακολούθησαν οι εξεγέρσεις του 1821, του ’23, του ’28, του ’29, του ’32, του ’41, του ’58, του ’66, του ’78, του ’89, του ’95, του ’97 και τέλος του 1905 στη Θέρισο όπου όμως τότε αντίπαλος δεν ήταν οι Οθωμανικές δυνάμεις αλλά η αυθαίρετη διοίκηση του Πρίγκιπα Αρμοστή.
Δεν γνωρίζουμε να υπήρξε άλλο παράδειγμα Εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα με τόσο πείσμα και τόση πίστη στο σκοπό του.
Σπουδαίοι Εθνικοαπελευθερωτικοί Αγώνες πέραν του Ελληνικού Έθνους αναφέρονται στην ιστορία, ως ο αγώνας των Κορσικανών εναντίον των Γάλλων κατακτητών, καθώς και των Βαλκανικών λαών και κυρίως των Σέρβων κατά των Οθωμανών επίσης.
Αλλά και αυτοί (οι αγώνες) των Σέρβων πατριωτών διήρκεσαν 13 χρόνια στο σύνολό τους και όχι παραπάνω από ένα αιώνα που διήρκεσαν οι αγώνες των Κρητών.
Ωστόσο οι εξεγέρσεις αυτές των Κρητών δεν είχαν προηγούμενο ως προς το πείσμα και το πάθος των αγωνιστών. Οι Κρήτες, σαν λαός χαρακτηρίζονται από την προσήλωσή τους στα ιδανικά της Ανεξαρτησίας και της Ελευθερίας.
Η πολύχρονη Τουρκική κατοχή λοιπόν δεν τους άφηνε περιθώρια για να διατηρούν την αξιοπρέπειά τους πέραν της κατάκτησης της Ελευθερίας τους.
Το τάμα
Όλα αυτά τα χρόνια επικράτησε στο νησί ένας ιδιότυπος κώδικας κοινωνικών αξιών, όπου αξιοσέβαστος και επαινετός ήταν εκείνος που είχε τη μεγαλύτερη προσφορά στους αγώνες αυτούς.
Οι οικογένειες με τους περισσότερος πολεμιστές και σκοτωμένους στους αλλεπάλληλους ξεσηκωμούς ήταν εκείνες που όλοι εσέβονταν και ετιμούσαν.
Όλες οι μανάδες ήθελαν να δουν τους γιούς τους, με τα ντουφέκια τους αλλά και συγχρόνως προσεύχονταν στη Παναγιά να τους γυρίσει ζωντανούς.
«Η παπαδιά η Νταουράκαινα, στον Οψιγιά, κοίταζε μια τα παιδιά της και μια τη κορυφή του Ψηλορείτη, που ‘τανε τυλιμένη στα σύννεφα:
– Τίμιέ μου σταυρέ! -μουρμούριζε και σταυροκοπιόταν- γλύτωσέ μου τα και σε τούτο το σεφέρι και να ‘νέβω ξυπόλυτη το βουνό σου να σε προσκυνήσω».
Έτσι περιγράφει ο μεγάλος Πρεβελάκης το τάμα της μάνας. Ήταν τόσος ο πόθος των υπόδουλων Κρητών να δουν τον τόπο τους Ελεύθερο, που άλλη έγνοια δεν είχαν.
Το αντάρτικο
Από τα ιστορικά αρχεία που σώζονται διαπιστώνουμε ότι το σύστημα των επαναστατημένων ομάδων, ήταν τόσο καλά οργανωμένο ωσάν να ήταν σώμα τακτικού στρατού με απόλυτη ιεραρχική δομή.
Υπήρχαν οι Γενικοί Αρχηγοί των επαρχιών, καθώς και οι Αρχηγοί των περιοχών των επαρχιών που ήταν, ή Ανατολικό και Δυτικό τμήμα ή Πάνω και Κάτω.
Το σώμα συμπλήρωναν οι Οπλαρχηγοί των χωριών, οι Πεντακοσσίαρχοι ομάδας χωριών, και τέλος οι ένοπλοι αγωνιστές, καθώς και οι άοπλοι αγωνιστές, αφού οι νεότεροι ήταν παιδιά από τα 16 τους χρόνια και πάνω.
Στην εξέγερση του 1866 οι Γενικοί Αρχηγοί των επαρχιών κατήρτισαν καταλόγους ανά χωριό. Παίρνοντας ένα παράδειγμα από ένα χωριό του Αγίου Βασιλείου, τα Σελλιά, καταγράφονται ονομαστικά 100 ένοπλοι αγωνιστές και 42 άοπλοι, που αναφέρονται σε 41 διαφορετικά επώνυμα.
Εκτιμούμε λοιπόν ότι στους αγώνες αυτούς η συμμετοχή των οικογενειών ήταν καθολική μιας και η ανεξαρτησία των υπόδουλων ήταν υπόθεση ζυμωμένη με την ίδια τους την ψυχή.
Μερικές φορές ακόμη και Μωαμεθανοί που προέρχονταν από εξισλαμισμένους Κρήτες, που είχαν αλλαξοπιστήσει γιατί δεν άντεχαν την αφόρητη καταπίεση που με κάποια αφορμή τους εξασκούσαν οι Τούρκοι, απαρνιόταν την ισλαμική πίστη και συμμετείχαν στο πλευρό των επαναστατών.
Τρανταχτό τέτοιο παράδειγμα αποτελεί η οικογένεια των Κουρμούληδων της Μεσσαράς από το χωριό Κουσέ, όπου ο αρχηγός της οικογένειας ο Χουσεΐν Αγάς μετονομάστηκε σε Καπετάν Μιχάλη Κουρμούλη και με μια επαναστατική ομάδα 60 ανδρών από την οικογένειά του συμμετείχε στην εξέγερση του 1821.
Αγωνιστές και οικογένειες
Η ανεξαρτησία λοιπόν της Κρήτης ήρθε μετά από αγώνες 130 περίπου χρόνων, όπου συμμετείχαν όλες οι οικογένειες του νησιού, και όλες είχαν τους ήρωές τους ζωντανούς ή σκοτωμένους.
Ανατρέχοντας στα ιστορικά αρχεία για την περίοδο των Κρητικών αγώνων του Ρεθύμνου, βρίσκομε στους αγωνιστές την πλειονότητα των οικογενειών που υπάρχουν και σήμερα.
Εμφανίζονταν βέβαια και οικογένειες που δεν υπάρχουν πια, είτε γιατί ξεκληρίστηκαν από εκείνα τα χρόνια από τους σκοτωμούς, είτε γιατί μετοίκησαν σε άλλες ελεύθερες περιοχές όπως στη Μάνη, στα Ιόνια νησιά ή στη Σύρο και τη Μήλο, είτε γιατί τέλος έπαψαν να υπάρχουν κατά τη φυσιολογική χρονική διαδρομή λόγω έλλειψης ανδρών απογόνων.
Είναι φανερό λοιπόν πως δεν υπήρξε οικογένεια χριστιανών που να μην είχε συμμετοχή στους αγώνες.
Δυστυχώς οι πληροφορίες αυτές σε εμάς τους σημερινούς κατοίκους του Ρεθύμνου δεν μας είναι γνωστές και ελάχιστοι από εμάς γνωρίζουμε ποιοι πρόγονοί μας ήταν αυτοί οι πολεμιστές.
Ο κύριος λόγος είναι ότι αφενός το ότι οι αγωνιστές αυτοί δεν καταγράφηκαν σε επίσημα έγγραφα της διοίκησης μιας και δεν υπήρχε Ελληνικό Χριστιανικό κράτος στην Κρήτη αυτή την περίοδο, αλλά και αφετέρου οι πολεμιστές αυτοί ήταν αντάρτες, δηλαδή μη νόμιμοι και εχθροί της τότε Τουρκικής διοίκησης.
Ένας επιπλέον λόγος ήταν το ότι η μεγάλη πλειονότητα των αγωνιστών αυτών και των οικογενειών τους ήταν αναλφάβητοι, και επομένως δεν γνώριζαν γραφή για να κρατήσουν κάποια οικογενειακά τεκμήρια.
Η συλλογική μας μνήμη
Φτάνουμε όμως στη σημερινή εποχή και όλοι μας γνωρίζουμε κάποια λίγα πράγματα για τους αγώνες αυτούς των Κρητών, και κυρίως για το Αρκάδι, το σπήλαιο του Μελιδονίου, και το σπήλαιο της Μιλάτου.
Ελάχιστοι όμως από εμάς ή και κανείς μας δεν γνωρίζει ποιοι προπαππούδες μας ή αδελφοί και εξάδελφοί τους πολέμησαν και σε ποιες εξεγέρσεις.
Έτσι τους αγώνες αυτούς που στη πραγματικότητα ήταν Τιτανομαχίες, τους θεωρούμε σαν κάτι που δεν μας αφορά προσωπικά και άμεσα.
Θεωρούμε ότι αυτό είναι υπόθεση μόνο για τους δασκάλους και τους μαθητές των δημοτικών σχολείων.
Όμως η πραγματικότητα είναι εντελώς διαφορετική, αφού οι ήρωες αυτοί ήταν στενοί συγγενείς μας, παππούδες των πατεράδων και των μανάδων μας που εμείς όμως δεν μπορούμε να τους συσχετίσουμε στη συνείδησή μας, αφού αγνοούμε την ύπαρξή τους και τη δράση τους.
Αυτά τα γεγονότα απουσιάζουν από τη συλλογική μνήμη και των γονιών μας και φυσικά και την δική μας, δημιουργώντας ελλείψεις και κενά στη δόμηση του επίπεδου συνειδητοποίησης των ηθικών μας αξιών για την ελευθερία, την ανεξαρτησία, τον αλτρουισμό αλλά και την ευγενή άμιλλα.
Ωστόσο κληρονομήσαμε πολλά θετικά χαρακτηριστικά και συνήθειες ικανές ώστε να θεωρούμε τους εαυτούς μας πολύ τυχερούς, που είχαμε αυτούς τους γεννήτορες!
Η αφοσίωσή μας στους δημοκρατικούς θεσμούς, το ότι δεν ανεχόμαστε την αδικία και το ότι αντιδρούμε άμεσα σ’ αυτήν, η τόλμη μας να εκφράζουμε τη γνώμη μας, η διεκδίκηση της αξίας που μας αναλογεί, αλλά και η παρόρμησή μας να αλληλοϋποστηριζόμαστε όταν μέλη του κοινωνικού μας χώρου απειλούνται, είναι χαρακτηριστικά και αξίες που σίγουρα τα οφείλουμε σ’ αυτούς τους γεννήτορές μας αγωνιστές!
Ας μοιραστούμε λοιπόν αυτές τις σκέψεις γιατί σίγουρα είναι «αδερφικό» αυτό που μας ενώνει!
* Ο Γιώργος Ουρανός είναι γεωλόγος
ouranosgeo@gmail.com
