Πριν από λίγες ημέρες, και συγκεκριμένα στις 30 Ιανουαρίου, ήταν η επέτειος των 100 χρόνων από την υπογραφή της Σύμβασης Ανταλλαγής Πληθυσμών στη Λοζάνη, που αποτέλεσε τμήμα της σημαντικής ομώνυμης συνθήκης που υπογράφηκε στις 24 Ιουλίου 1923, καθορίζοντας επί το πλείστον (εκτός από τα Δωδεκάνησα που θα ενσωματωθούν στην Ελλάδα μετά τον Β’ΠΠ) τα σύνορα της σημερινής ελληνικής επικράτειας. Πέρα από το ενδιαφέρον της στήλης για ιστορικά ζητήματα, αφορμή για τη σημερινή παρέμβαση αποτέλεσε μια συζήτηση με τον εκδότη των «Ρ.Ν.» Μανόλη Χαλκιαδάκη, που μόλις είχε επισκεφτεί την μεγάλη έκθεση «Μικρά Ασία: Λάμψη – Καταστροφή – Ξεριζωμός – Δημιουργία» του Μουσείου Μπενάκη και του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών (Πειραιώς 138, έως 12 Φεβρουαρίου, 2023). Μια έκθεση που περιποιείται τη μνήμη και ζωντανεύει με εξαιρετικό τρόπο την ιστορία του Μικρασιατικού Ελληνισμού, πριν κατά τη διάρκεια και μετά τον διωγμό, με πάνω από 1.000 εκθέματα και πάνω από 500 φωτογραφίες, καθώς και με μαρτυρίες, που πλαισιώνονται από κείμενα έγκριτων επιστημόνων και ειδικών.
Η δημιουργική και λειτουργική περιποίηση, λοιπόν, της ιστορικής μνήμης, όπως γίνεται στην προαναφερθείσα έκθεση, και όχι η εργαλειοποίησή της, είναι κάτι που οφείλει να απασχολεί όλους όσοι ασχολούνται με τη δημόσια προβολή της ιστορίας και την πολιτιστική κληρονομιά. Πόσο μάλιστα όταν αναφερόμαστε σε ένα τόπο όπως η Κρήτη, που στο ζήτημα της ανταλλαγή των πληθυσμών, έχει διαδραματίσει σημαντικό ρόλο. Αφενός γιατί ο κρητικός Ελευθέριος Βενιζέλος ήταν ο επικεφαλής της ελληνικής αντιπροσωπείας στη Λοζάνη, ενώ το 1930 ως πρωθυπουργός θα υπογράψει το ελληνοτουρκικό σύμφωνο φιλίας που οριστικοποιεί το καθεστώς ανταλλαγή και αφετέρου γιατί από τη μια πλευρά αναχώρησαν από την Κρήτη για την Τουρκία συνολικά 23.821 Κρητικοί Μουσουλμάνοι, και από την άλλη, σύμφωνα με την απογραφή του 1928 στο νησί ζούσαν 32.671 Χριστιανοί Μικρασιάτες πρόσφυγες, ποσοστό 8,5% επί του συνολικού πληθυσμού, αριθμοί που μαρτυρούν την αλλαγή που συντελέστηκε.
Αυτό ίσως που χρήζει ιδιαίτερης υπόμνησης είναι ότι οι εκδηλώσεις μνήμης πρέπει να είναι ποιοτικές, ολιστικά διαδραστικές και να αφορούν και στους δύο πληθυσμούς. Μπορεί να πέρασε ένας αιώνας και η Συνθήκη της Λοζάνης με το ελληνοτουρκικό σύμφωνα φιλίας να ομοιογενοποίησαν εθνικά τις δύο χώρες, Ελλάδα και Τουρκία, ωστόσο, η ιστορική αναπαράσταση του παρελθόντος προϋποθέτει την όσο το δυνατό πληρέστερη εικόνα. Δεν μπορούμε λόγου χάρη να μην γνωρίζουμε ότι το 1900 οι Μουσουλμάνοι αποτελούσαν ακόμη την πλειονότητα στην πόλη του Ρεθύμνου ή ότι σε μια απογραφή του Νοεμβρίου 1923 οι Έλληνες πρόσφυγες που έφτασαν και εγκαταστάθηκαν αρχικά στο Ρέθυμνο 2.445 ψυχές, 1.089 άνδρες και 1.356 γυναίκες, με τη συντριπτική πλειοψηφία της μουσουλμανική κοινότητας να έχει αποχωρήσει. Στοιχεία που ακόμα και στην αποσπασματικότητά τους λόγω οικονομίας χώρου, καταδεικνύουν, πέρα από την ανθρώπινη τραγωδία του εκπατρισμού εκατέρωθεν, τις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτισμικές επιπτώσεις που είχε αυτό το γεγονός και έχουν καταγραφεί στη συλλογική μνήμη, της πόλης, του νησιού και της χώρας, έχοντας επηρεάσει βαθύτατα την κουλτούρα μας…
* Ο Δημήτρης Στεμπίλης είναι δημοσιογράφος-ιστορικός
