Ανθεστήρια: Από τις παλιές σημαντικές εκδηλώσεις του Ρεθύμνου

Όπως φαίνεται και στις μελέτες του κ. Γιάννη Παπιομύτογλου, μετά την πολυπόθητη Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, δημιουργήθηκε η ανάγκη για ποιότητα ζωής με πρωτοπόρα τα φιλοπρόοδα σωματεία. Υπήρχε βέβαια ένας σημαντικός πυρήνας, καθώς από το 1878 με το άρθρο 15 της συμβάσεως της Χαλέπας, επετράπη η ίδρυση φιλεκπαιδευτικών συλλόγων στην Κρήτη.

Και τα πρώτα εκείνα σωματεία έδωσαν πνοή στο πολιτιστικό μας γίγνεσθαι, όπως ο Θεατρικός Σύλλογος «Αι Μούσαι», που λειτούργησε την τριετία 1884-1886 και του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Ρεθύμνου, τον Νοέμβριο του 1887 με πρωτοβουλία του νεαρού τότε φιλολόγου Εμμανουήλ Γενεράλι.

Από τη μεγάλη εκείνη δράση που αναδεικνύει το Ρέθυμνο την πρώτη εικοσαετία του περασμένου αιώνα δεν θα μπορούσε να λείψει το Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνου. Και ας ιδρύθηκε το 1917, αργότερα δηλαδή από τα άλλα.

Ιδανικό περιβάλλον για τα «Ανθεστήρια»ήταν ο Δημοτικός Κήπος

Το ιστορικό μας σωματείο ξεκίνησε μια σειρά από πολιτιστικές δράσεις, που έδωσαν ένα πρωτοφανή για τα δεδομένα της εποχής χαρακτήρα, στην αισθητική των εκδηλώσεων. Παράδειγμα τα Ανθεστήρια, βασισμένα στις παραδοσιακές ρίζες και σε αναβίωση εορτών της αρχαιότητας.

Βέβαια θεωρούμε με βάση κάποιες εργασίες έγκριτων συμπολιτών (Μανόλης Κούνουπας) ότι η διοργάνωση αυτή έγινε λίγο πριν από τον πόλεμο.

Όπως διαβάζουμε όμως στην «Κρητική Επιθεώρηση» (Μάιος του 1919) η πρώτη διοργάνωση έγινε τότε με την οργανωτική ευθύνη του Λυκείου. Με αφορμή αυτές τις διαπιστώσεις είδα ξανά το θέμα, και το παραθέτω συμπληρωμένο πια.

Κοντά στο Μάη του 1919 οι κυρίες του Λυκείου ετοίμασαν μια μεγάλη έκπληξη για την πόλη. Αξιοποιώντας το χώρο του γυμναστηρίου, που περιτριγυριζόταν από καταπράσινες και ανθηρές δενδροστοιχίες, πρόσθεσαν δικές τους πινελιές στη διακόσμηση του χώρου και κάλεσαν την τοπική κοινωνία στις 19 Μαΐου να παρακολουθήσει Ανθεστήρια.

Στο ευρύχωρο Γυμναστήριο που είχε ήδη μια δενδροστοιχία, στόλισαν οι κυρίες και δεσποινίδες του Λυκείου των Ελληνίδων τον εσωτερικό χώρο με καλαισθησία και ετοίμασαν ένα εξαιρετικό σκηνικό με σημαίες ελληνικές και συμμαχικές και αψίδες για να ξεκινήσουν οι εκδηλώσεις.

Φαντασμαγορική ήταν η εικόνα κενοταφίου στο βάθος που κέντριζε την προσοχή.

Στις 5.30 η Φιλαρμονική με τον Παρίδη διευθυντή σήμανε την έναρξη της γιορτής και αμέσως εμφανίστηκαν 20 ζευγάρια παιδιών κρατώντας φοινικόκλαδα ενωμένα, ανά δύο στις άκρες, με κυανόλευκες ταινίες, έτσι που να σχηματίζει κάθε ζευγάρι μια αψίδα. Πλησίασαν στη μέση του Γυμναστηρίου και σχημάτισαν στο κέντρο έναν κύκλο.

Ακολούθησαν 30 νεαρά κορίτσια με αρχαιοελληνική περιβολή και χρυσές ταινίες στα μαλλιά, που με επιβλητικό βάδισμα πέρασαν από τον κύκλο των παιδιών και πήραν θέση κάτω από τα κλαδιά των φοινίκων που κρατούσαν. Όταν ολοκληρώθηκε η παρέλαση αυτή μια μια κοπέλα πλησίαζε το κενοτάφιο, και γονατίζοντας άφηνε κάτω το στεφάνι με λευκά λουλούδια που κρατούσε. Μόλις τέλειωσαν όλες οι κοπέλες πήραν σειρά τα παιδιά, που με την ίδια διαδικασία άφησαν στο κενοτάφιο τα στεφάνια με τους φοίνικες.

Ακολούθησε μικρό διάλειμμα για να προσφερθούν στο κοινό τσιγάρα, γλυκά και άνθη και ακολούθησε νέα ζωντανή εικόνα με κορίτσια που φορούσαν λευκές χλαμύδες και οδηγούσαν μικρά παιδιά μέσα σε τρίτροχα στολισμένα με λουλούδια. Τα χειροκροτήματα ενθουσιασμού δεν σταματούσαν κι έγιναν δυνατότερα όταν η φιλαρμονική παιάνισε το εμβατήριο του Βενιζέλου.

Κι ενώ παιάνιζε η Φιλαρμονική φάνηκε ένα κοριτσάκι η δις Ξηρουγάκη, όπως αναφέρει η εφημερίδα, κρατώντας κι αυτό στεφάνι αναπαριστώντας τη δόξα πλησίασε κοπέλες που ήταν παρατεταγμένες σε τρεις γραμμές αμφιθεατρικά κρατώντας κάθε μια κι ένα ψηφίο της αλφαβήτου. Όλες μαζί αποτέλεσαν συνολικά τις λέξεις: «Τιμή και δόξα εις τον στρατόν».

Ακολούθησε καλλιτεχνικό πρόγραμμα με χορούς. Χορεύτηκαν καλαματιανός και φυσικά κρητικοί χοροί από τις κοπέλες, αλλά και τράτα που ενθουσίασε το κοινό με τους σχηματισμούς της.

Και η γιορτή έκλεισε με τον Εθνικό Ύμνο.

Από την επιτυχία της εκδήλωσης πλέον ικανοποιημένη ήταν η ιδρύτρια του Λυκείου, Καλλιρρόη Παρρέν, που έβλεπε στο Ρέθυμνο, τη γενέτειρά της να αναδεικνύονται οι στόχοι του φορέα που ίδρυσε με τόσο μεράκι και προοπτική.

Ανθεστήρια πανελλαδικής προβολής

Πέρασαν τα χρόνια και μια εποχή εκεί στο μεσοπόλεμο έρχονται και πάλι στην επικαιρότητα τα Ανθεστήρια για καθαρά φιλανθρωπικό σκοπό. Ήταν ιδέα αυτή τη φορά, ποιας άλλης; Της Λέλας Κούνουπα, που ο φωτεινός της νους εύρισκε πάντα λύσεις σε προβλήματα αναξιοπαθούντων συνανθρώπων μας.

Η Λέλα Κούνουπα αναβίωσε τη διοργάνωση 1937 και 1938

Η Λέλα Κούνουπα ζούσε για τους άλλους, παρά το γεγονός ότι ήταν μια ιδανική σύζυγος και μια υποδειγματική μητέρα.

Πολλά έχουν ειπωθεί κατά καιρούς για τη σημαντική αυτή γυναίκα. Αυτό που ελάχιστα έχει αναφερθεί, είναι πως δική της ήταν η πρωτοβουλία για την οργάνωση Ανθεστηρίων στο Ρέθυμνο, που άφησαν εποχή και μάλιστα αναφέρθηκαν σ’ αυτά κι εφημερίδες των Αθηνών.

Ήταν άνοιξη του 1937 και το Ρέθυμνο σε μια από τις χειρότερες εποχές του. Νέκρα στην αγορά, ελλείψει χρημάτων, μεγάλη φτώχεια στα σπίτια, καμιά διέξοδος στο αδιέξοδο.

Από τότε που με την αναχώρηση των Ρώσων σταμάτησε η μοναδική ευκαιρία με τα συσσίτιά τους, να εξασφαλίζεται τουλάχιστον λίγο φαγητό, ο κόσμος υπέφερε.

Εκεί που όλα στέναζαν στον αστερισμό της απόγνωσης έρχεται η Λέλα Κούνουπα να δημιουργήσει το σύλλογο Κυριών με μοναδικό σκοπό την ανάπτυξη φιλανθρωπικού έργου. Με πρόεδρο τον εκάστοτε Επίσκοπο, το σωματείο αυτό στέγνωσε πολλά δάκρια, χόρτασε αρκετά παιδιά, έδωσε στη χαμοζωή ελπίδα.

Έδωσε παράλληλα και πνοή στην πολιτιστική ζωή του τόπου, αφού για να προσφέρει φιλανθρωπικό έργο χρειαζόταν χρήματα και μοναδική πηγή εσόδων είχε μουσικά και θεατρικά απογεύματα, χοροεσπερίδες και άλλες εκδηλώσεις που δικαιολογούσαν κάποια εισιτήριο εισόδου.

Άνοιξη του 1937 η Λέλα νοιώθει για πρώτη φορά βαθειά προβληματισμένη. Η περίφημη εκείνη αισιοδοξία της είχε αρχίσει να κλονίζεται. Οι ανάγκες γύρω της πολλές και το ταμείο του συλλόγου άδειο. Οι απόκριες που προσφέρονταν για χοροεσπερίδα είχαν περάσει, τα απογευματινά τσάγια είχαν κουράσει πια, οπότε δεν υπήρχε περίπτωση να βρεθούν χρήματα.

Μια από τις μέρες της μεγάλης περισυλλογής, περνώντας από τον «Κήπο» που ήταν στις δόξες του, θυμήθηκε πως ήταν άνοιξη και μάλιστα πλησίαζε ο Μάης, που οι αρχαίοι γιόρταζαν ξεχωριστά με εκείνη την τριήμερη γιορτή των Ανθέων, τα περίφημα Ανθεστήρια…

Τα Ανθεστήρια ναι… Ορίστε μια εκδήλωση που θα μπορούσε να αναβιώσει και να έχει μεγάλο ενδιαφέρον.

Κάλεσε αμέσως διοικητικό συμβούλιο και πρότεινε τη διοργάνωση Ανθεστηρίων. Οι κυρίες, Αρσακειάδες οι περισσότερες γνωρίζοντας για την πανάρχαια αυτή γιορτή ενθουσιάστηκαν. Προϋπήρχε και η εμπειρία από τις πρώτες διοργανώσεις του Λυκείου των Ελληνίδων. Κι ήταν σχεδόν βέβαιη η επιτυχία. Άξιζε τον κόπο λοιπόν να δοκιμάσουν.

Αυτό που εντυπωσίαζε σε κάθε διοργάνωση ήταν οι άψογοι σχηματισμοί

Κι αμέσως μπήκε μπροστά ο σχεδιασμός για να ξεκινήσουν οι προετοιμασίες.

Το αρχαίο πρότυπο είχε τη δική του υφή. Ως γνωστόν κάθε χρόνο στις αρχές του Μάρτη οι αρχαίοι Έλληνες γιόρταζαν την αναγέννηση της φύσης προς τιμήν του Λιμναίου Διονύσου και του Χθόνιου Ερμή, κάνοντας ταυτόχρονα ανάκληση στις ψυχές των νεκρών. Οι αρχαίοι Έλληνες την αφιέρωναν στον Διόνυσο και γινόταν τον μήνα Ανθεστηριώνα. Η γιορτή διαρκούσε τρεις ημέρες και συμβόλιζε την αναγέννηση της φύσης και το ξύπνημα των νεκρών. Ήταν ένα μεγάλο συμπόσιο στο οποίο τηρούνταν παλιά παραδοσιακά έθιμα, επικρατούσε εύθυμη ατμόσφαιρα, ενώ στο γλέντι συμμετείχαν και παιδιά. Όπως και στο Πάσχα των ορθόδοξων χριστιανών, τα Ανθεστήρια κινούνταν ανάμεσα σε δύο άκρα: Την άκρατη χαρά για τη ζωή και τη βαθιά θλίψη για τον θάνατο. Ήταν μια γιορτή αφιερωμένη στη φύση, στα λουλούδια και στο κρασί, μια ευκαιρία για γλέντι και για να πάρουν δώρα τα μικρά παιδιά. Συγχρόνως, οι αρχαίοι Αθηναίοι πίστευαν ότι τις πρώτες μέρες των Ανθεστηρίων τα πνεύματα των νεκρών επέστρεφαν και κυκλοφορούσαν μέσα στην πόλη και με το τέλος των εορτασμών έπρεπε να τα απωθήσουν πάλι στον Κάτω Κόσμο.

Για πότε οργανώθηκαν όλα αυτά τα θαυμάσια που απόλαυσε η τοπική κοινωνία στις 9 Μαΐου 1937, οι κυρίες το ήξεραν, που δούλεψαν όλες με πολύ κέφι. Στις πρακτικές εργασίες δυσκολεύτηκαν, αλλά είχαν ευτυχώς τη βοήθεια ενός σπουδαίου ανθρώπου, ενός θρύλου του λαϊκού αθλητισμού, του Δημήτρη Φρυγανάκη που εκτιμώντας τη βοήθεια των «Κυριών της Τιμής» στον προσφυγικό κόσμο του Ρεθύμνου, ήταν πάντα κοντά στο σωματείο, για να προσφέρει χειρωνακτική εργασία όπου χρειαζόταν.

Ο Δημήτρης Φρυγανάκης ήταν κι αυτός ένας από τους ανθρώπους που έκαναν περήφανη την προσφυγιά.

Ο σύλλογος Κυριών του έδινε πάντα αφορμή να προσφέρει τη βοήθειά του. Όπως έκανε και στα Ανθεστήρια. Ο υπέροχος εκείνος άνθρωπος εντελώς μόνος, απάλλασσε τις Κυρίες από κάθε χειρονακτική εργασία που απαιτούσε μυϊκή δύναμη. Είχε και μια έμφυτη αισθητική, που του επέτρεπε να φέρνει σε πέρας την αποστολή του, βάζοντας και τη δική του πινελιά στο αποτέλεσμα. Κι ήταν δίκαιη η αναγνώριση του πολύτιμου έργου του, από τον σύλλογο Κυριών, που σε τέτοιες περιπτώσεις τον θεωρούσε ευεργέτη.

Η πρώτη διοργάνωση

Τι έγινε αλήθεια στην πρώτη διοργάνωση; Στις 5:00 το απόγευμα εκείνη την Κυριακή του Θωμά, 9 Μαΐου 1937, όλοι έσπευσαν να μη χάσουν το πρωτότυπο θέαμα με εισιτήριο 20 δραχμές για τους μεγάλους και 15 για τα παιδιά.

Το θέαμα που ακολούθησε έμεινε αξέχαστο. Πόση προσοχή στη λεπτομέρεια, πόσο προσεγμένη η κίνηση, πόσο περιποιημένα τα ρούχα και πόσο φροντισμένα τα λουλουδένια στεφάνια.

Οι «ιέρειες της Ανοίξεως» με στολισμένα τα κεφάλια από λουλούδια και με κάνιστρα επίσης γεμάτα λουλούδια ήταν μια εξαιρετικά εντυπωσιακή εικόνα. Η πομπή πρόβαλε στο ξέφωτο και προχώρησε με αργές, ρυθμικές κινήσεις στο βωμό της θυσίας, για να καλωσορίσει της λουλουδοφορτωμένη θεά μέσα στο αρχαϊκό της άρμα. Με τις γύρω της ολόλευκες πεταλούδες, χαριτωμένα ζωντανά λουλούδια, γιόρταζαν μαζί.

Πρωτοσέλιδο στην «Ακρόπολη» των Αθηνών έγιναν εκείνα τα Ανθεστήρια

Οι κινήσεις ήταν παραστατικές αργές και εναρμονίζονταν με τους ήχους μιας ανάλαφρης μουσικής. Μια χορωδία, από καλλίφωνα παιδιά, ευχήθηκε στη θεά το «καλώς όρισε», ενώ το χαριτωμένο σύνολο των ιερειών της άνοιξης αποχωρούσε στο βάθος του πευκόφυτου δρόμου με κορυφαίες του χορού τις δεσποινίδες Ελ. Κανάρη, Αδριανή Κούνουπα, και με οδηγούς, τις πεταλούδες Ελενίτσα Σαουνάτσου, Σία Σφηνιά, Σακέ Βαρτανιάν, Ιωάννα Στραπατσάκη, Μαρία Σηφάκη και, Αλεξάνδρα Αθανασιάδου.

Ακολούθησε μια συμβολική αναπαράσταση με τη θαυμαστή αλληγορία του μύθου της Περσεφόνης.

Μας περιγράφει σκηνή-σκηνή την υπέροχη εκδήλωση ο αξέχαστος Μανόλης Κούνουπας γιος της εμπνεύστριας της γιορτής:

«Στην εν λόγω παράσταση του Δημοτικού κήπου (πρώτη σκηνή) εμφανίζονται οι Ωκεανίδες, προστάτιδες των υδάτων, να χορεύουν και να τέρπουν χαρούμενες την Περσεφόνη. (Ελενίτσα Στραπατσάκη). Έξαφνα εμφανίζεται ο Θεός του ερέβους Πλούτων (Ευαγγελία Δρανδάκη), την αρπάζει βίαια για να τη μεταφέρει στα σκοτεινά του δώματα, στο βασίλειο του Άδη.

Δεύτερη σκηνή: Η θεά Δήμητρα ντυμένη σε κατάμαυρα κρέπια, περιφέρεται ολοφυρόμενη από εδώ και από εκεί και ξεφωνίζει τρελή από τον πόνο για τη χαμένη μονάκριβη κόρη της. Τρέχει αλόγιστα και μετά από μεγάλη κόπωση φτάνει σ’ ένα πηγάδι κοντά στην Ελευσίνα, από το οποίο παίρνουν νερό, εκείνη την ώρα, οι θυγατέρες του βασιλιά Κελεού. Χωρίς να τη γνωρίζουν της συμπαραστέκονται, τη φροντίζουν, την παρηγορούν και τη φιλοξενούν στο παλάτι του πατέρα τους.

Σκηνή τρίτη: Εμφανίζεται ο Ερμής, ο κατ’ εξοχήν ακμαίος και ευκίνητος θεός, ο οποίος αναλαμβάνει να εκτελέσει δύσκολη αποστολή μετά από επιτακτική διαταγή του Διός στον Πλούτωνα, να ελευθερώσει την Περσεφόνη και να την επιστρέψει στη δυστυχισμένη μητέρα της. Ο Ερμής συνοδεύεται και περιβάλλεται από τις Αύρες, οι οποίες σιγοτραγουδούν και καλούν την Περσεφόνη, να επιστρέψει στη Γη. Εκείνη πλησιάζει χαμογελαστή και χαρούμενη. Τα λουλούδια και όλη η γη γιορτάζει το θρίαμβο της Περσεφόνης. Ερμής: η Σοφία Βενεράκη, Κορυφαίες Αύρες: η Αδριανή Κούνουπα και η Ελευθερία Κανάρη. Οδηγοί: η Μαρία Κανάρη και η Ελευθερία Τζανιδάκη. Ακολουθεί το χορωδιακό «Ύμνος στην άνοιξη» συνθέτης: ο Δημ. Δαφέρμος και μέλη της χορωδίας: ο Ν. Αληθινός, ο Ανδρέας Κούνουπας, οι αδελφοί Κανάρη, ο Γ. Μαραγκουδάκης και οι δεσποινίδες Αντιγόνη Βαρούχα, Φωφώ Ζαμπετάκη, Αυγή και Ζίτσα Σαουνάτσου.

Σκηνή τέταρτη: Ο Ερμής παραδίδει την Περσεφόνη φορτωμένη με λουλούδια στη μητέρα της θεά Δήμητρα. Οι ιέρειες της ανοίξεως, μετά από κινήσεις εντυπωσιακές και χορούς θεαματικούς, χαιρετίζουν τη θεά του πρασίνου και των λουλουδιών και της προσφέρουν θυσίαν δι ενός ύμνου προς αυτήν και στον ζωοδότην Ήλιον.

Το μουσικό μέρος ανέλαβαν ευγενώς προσφερθέντες η Ασπασούλα Μαγριπλή, και οι Δημ. Δαφέρμος και Γ. Σταυρουλάκης.

Το πρόγραμμα της ανοιξιάτικης γιορτής έκλεισε με ένα θεατρικό σκετσάκι στο τελευταίο μέρος, που μετέφερε τους θεατές στη σύγχρονη εποχή με κατανοητούς συμβολισμούς και αληθοφανείς και πειστικές αναπαραστάσεις.

Μέσα σ’ ένα περιβόλι με ζωντανά λουλούδια μιλούν με αγάπη γύρω από τον περιβολάρη τους. Ο περιβολάρης όμως είναι θλιμμένος, γιατί είναι πάμπτωχος και δεν έχει να συντηρήσει την οικογένειά του, αλλά και δε θέλει να πουλήσει τα λουλούδια του.

Μια κοπέλα πλούσιας οικογένειας παρουσιάζεται και θέλει να αγοράσει όλα τα λουλούδια, εκείνα όμως δε θέλουν ν’ αφήσουν τον περιβολάρη. Στο τέλος η κοπέλα αγοράζει όλα τα λουλούδια και παίρνει μαζί της και τον περιβολάρη να τα περιποιείται. Η εορτή τελείωσε μ’ ένα ευχαριστήριο ύμνο από τη χορωδία προς τα λουλούδια».

Η παράσταση αυτή των «Ανθεστηρίων» υπήρξε όντως ένας αδιαμφισβήτητος θρίαμβος, ο οποίος προσέδωσε στην πόλη μιαν επάξια αίγλη. Από την επόμενη ημέρα όλες οι εφημερίδες της Κρήτης ανέφεραν τη γιορτή στο Ρέθυμνο με εγκωμιαστικά δημοσιεύματα και τιμητικά σχόλια και όχι μόνο της Κρήτης αλλά και πολλές των Αθηνών. Ιδιαίτερα εντυπωσιακή ήταν η ανταπόκριση του Κ. Κυριακάκη στην εφημερίδα «Ακρόπολις» των Αθηνών.

Λίγες μέρες μετά το θρίαμβο της πρώτης εκείνης εκδήλωσης ανακοινώθηκε η καθιέρωσή της.

Κι επαναλήφθηκε τον επόμενο χρόνο. Η επιτυχία ήταν επίσης μεγάλη.

Αυτά ήταν τα Ανθεστήρια. Μια εκδήλωση που προκάλεσε πανελλήνιο ενδιαφέρον. Μια ακόμα προσφορά της Λέλας Κούνουπα στην πόλη που αγάπησε με τόσο πάθος.