Μεγάλη η αξία του δίκταμο, του δημοφιλούς βοτάνου της Κρήτης, που μαζί με το Κρι-κρί αποτελούν προνομιακά δωρήματα της φύσης στο νησί μας. Ο δίκταμος, όπως μας πληροφορούν πολλές πηγές, ήταν γνωστός από την αρχαιότητα ως πανάκεια σε πολλές παθήσεις, καθώς και στην επούλωση τραυμάτων. Το φυτό ήταν αφιερωμένο στη θεά Άρτεμη, γιατί πίστευαν ότι διευκολύνει τον τοκετό, αυτός είναι και ο λόγος που στις αναπαραστάσεις της θεάς συνήθως την απεικόνιζαν στεφανωμένη με κλαδιά δίκταμου. Παλιά ήταν ιδιαίτερα δημοφιλές και ως το βότανο του «έρωτα και της νεότητας» και πίστευαν ότι ενισχύει την ερωτική διέγερση. Στην εποχή του Μεσαίωνα, το δίκταμο έγινε διάσημο χάρη στη χρήση του στο διάσημο χωνευτικό λικέρ Benedictine. Γνωστό για την αιμοστατική του δράση, έχει παρατηρηθεί ότι τα πληγωμένα αγριοκάτσικα της Κρήτης, συχνά τρώνε δίκταμο προκειμένου να θεραπευτούν, ενώ υπάρχουν ιστορικές καταγραφές που αναφέρουν ότι πληγωμένα ελάφια από τοξότες, έτρωγαν δίκταμο και το βέλος υποχωρούσε από τη πληγή!
Το συναντάμε με τις ονομασίες δίκταμο, δίχταμο, αδίχταμο, τίταμο, ατίταμο, γέροντα, ορίγανο, μαλλιαρό, μαλλιαρόχορτο, στομαχόχορτο. Αλλά και «έρωντας»,ονομασία που πήρε επειδή, σύμφωνα με την λαϊκή παράδοση, πρέπει να ‘χει κανείς το πάθος του έρωτα για να το μαζέψει από τους απότομους γκρεμούς των βουνών μας. Γι’ αυτό κι εκείνους που το μάζευαν το βότανο, τους ονόμαζαν «Ερωντάδες».
Η Ελληνική του ονομασία είναι Αμάρακος ο δίκταμνος ή ορίγανον ο δίκταμνος και η επιστημονική του Amaracus dictamnus ή Origanum dictamnus.
Ο δίκταμος και η ιστορική του πορεία ήταν από τα πρώτα ρεπορτάζ της καριέρας μου το 1973.Μπορεί η πληροφορία να σας φέρει χαμόγελο συμπάθειας στα χείλη, αλλά ειλικρινά εκείνα τα χρόνια, χωρίς ίντερνετ και άλλη βοήθεια, μου πήρε και χρόνο και κόπο να γνωρίσω στους πολύ απαιτητικούς, πιστέψτε με, αναγνώστες μου τον δίκταμο. Ούτε για πανελλήνιες να διάβαζα.
Ευτυχώς που ήταν τότε ο Καρυωτάκης διευθυντής Γεωργίας και λόγω συγγένειας – ήταν σύζυγος θείας μου – μου έδωσε και βιβλία να ετοιμάσω το ρεπορτάζ μου. Βιβλία σπάνια και πολύτιμα όπως αποδεικνύεται σήμερα ανατρέχοντας στις σύγχρονες πηγές πληροφόρησης για το φυτό. Κι έγραφα τότε (Φεβρουάριος 1973):
«Η Φυτολογία μας πληροφορεί ότι ο δίκταμος είναι το φυτικόν είδος Origanum Diktamnus L του γένους Origanum L της οικογενείας των χειλανθών. Αυτοφύεται σε ζώνη η οποία αρχίζει λίγα μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θαλάσσης και φθάνει μέχρι ύψους 1500-1600 μ…».
Κι αφού περιέγραφα με φιλότιμες προσπάθειες να με κατανοήσουν οι αναγνώστες μου το φυτό, μάθημα κανονικό σας λέω, είχα και την πρόνοια να εξηγήσω που οφείλεται η ιδιαιτερότητα του δικτάμου.
Πολύτιμα τα βιβλία του γεωπόνου θείου στην περίπτωση αυτή. Δυο ενώσεις λοιπόν που βρίσκονταν στο αιθέριο έλαιο του δικτάμου, εκείνου των βράχων να εξηγούμαστε, είχαν τις πολλαπλές θεραπευτικές ιδιότητες του φυτού που το έκαναν διάσημο διεθνώς.
Ο λόγος που μπαίνω σήμερα στον πειρασμό να κάνω αυτό το αφιέρωμα στον δίκταμο, είναι η διαπίστωση ότι παραμένουν άγνωστες οι πηγές που με είχαν βοηθήσει τόσο στο δημοσίευμα μου τον παλιό εκείνο τον καιρό.
Χαρακτηριστικά για την περίπτωση της διευκόλυνσης του τοκετού και της απόρριψης ξένου σώματος από τον οργανισμό, είναι όσα παραθέτει ο Βιργίλιος στην Αινειάδα του (Αιν.ΙΥ.στ/68-73):«Τότε η Αφροδίτη τρωθείσα από τον αταίριαστον πόνον του υιού της δρέπει από την Ίδην της Κρήτης κλώνον δικτάμου με πολλά φύλλα και κόκκινα άνθη στεφανωμένο. Το φυτό αυτό δεν είναι άγνωστο εις τας άγριας αίγας όταν εις τα νώτα των εισχωρήσουν τα πτερωτά βέλη…».
Για το ίδιο πράγμα γράφει και ο Servius:«Δίκταμον επιτεθέν εις πληγήν εις την οποίαν ευρίσκεται σίδηρος, εκβάλλει τούτον επί τοσούτον ώστε τα ζώα εις την Κρήτην, όταν πληγωθούν τρέχουν προς το φυτόν τούτον, εξ ου αν φάγουν, λέγεται ότι τα βέλη εκτινάσσονται…Το φυτόν τούτον λέγεται ότι όταν φαγωθεί εκβάλλει το δηλητήριον εκ του σώματος …».
Πανάκεια λοιπόν ο δίκταμος που επουλώνει πληγές και θεραπεύει έλκη και κατάγματα των οστών απαλλάσσει από τα δήγματα των ερπετών και δρα θεραπευτικών επ’ αυτών, είναι αντιλυσσικόν, αλλά και φάρμακο των νεύρων.
Για τις ιδιότητες αυτές γράφει ο Δαμοκράτης Βερβίλιος, ιατρός εξ Αθηνών (β ήμισυ 1ου μ.Χ αιώνος): «Των περιβοήτων δ΄εστίν εμπλάστρων μια μόνη τ’ έχουσα κρητικόν το καλούμενον δίκταμον ιάται δε τας των ερπετων ιοβόλων πληγάς των και τα δήγματα πάντων τετραπόδων καν λελυσσήκη τινά τετυλωμένα θ’ έλκη τας τε των νεύρων φθοράς μυών τε και τοις οστέοις επικειμένων χόνδρων εχόντων δια βάθους ήδη φθοράν, τας τε περί μαστούς και τράχηλον και ράχιν έλκη θεραπεύει καν χρόνους πολλούς έχει…».
Ο Γαληνός το σύστηνε ως μέγα φάρμακο για ρευματικάς και αρθριτικάς παθήσεις, χοιράδας, δοθιήνας, συρίγγια, αλλά και κεφαλαλγίας ενώ ο Ορειβάσιος αναφέρει το φυτόν ως το καλύτερο φάρμακο για το στομάχι.
Θα μπορούσε να κάνει εξαίρεση ο Όμηρος; Αν είναι δυνατόν. Αυτός αναφέρει ότι «το με έλκος ετέρσετο, παύσατο δ’ αίμα …».
Κι επειδή απέδειξε ότι ήταν και άριστο αντισηπτικό ονομάστηκε και στομαχόχορτο. Πολύτιμο φυτό ο δίκταμος και φυσικά περιζήτητο πριν ανθίσουν τα παρασκευάσματα της σύγχρονης φαρμακοβιομηχανίας.
Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να γίνει από τα πιο κερδοφόρα επαγγέλματα άλλων εποχών η συλλογή του, από τα απόκρημνα μέρη όπου αναπτυσσόταν.
Κάποτε στη συλλογή του διέπρεπαν οι Σφακιανοί και οι Λασηθιώτες.
Οι «Ερωντάδες» του Κάτω Πόρου
Ο αξέχαστος όμως ευπατρίδης του Ρεθύμνου Γιάννης Χαντουμάκης μας γνώρισε τους «ερωντάδες» του Κάτω Πόρου.
Κι έκτοτε όποτε έβλεπα στην τηλεόραση αθλήματα που προϋποθέτουν αιώρα στο κενό, σκεπτόμουν ότι οι ερωντάδες του Κάτω Πόρου θα ήταν πρωταθλητές αν το έκαναν άθλημα.
Μόνο που αυτοί οι άνθρωποι δεν έβαζαν σε κίνδυνο τη ζωή τους από την επιθυμία να διασκεδάσουν τη ρουτίνα τους, αλλά από την ανάγκη να φέρουν ψωμί στην οικογένεια.
Ήταν οι περίφημοι συλλέκτες του δίκταμου, τότε που το φυτό έφθανε σε μας κατευθείαν από το κατσάβραχο που είχε φυτρώσει. Κι η συλλογή του προϋπόθετε ολόκληρη ιεροτελεστία και τη μοιραία αποδοχή ότι μπορεί να μην επιστρέψει ο συλλέκτης στο σπίτι του.
Ο Ιωάννης Χαντουμάκης μας αναφέρει μια περίφημη ομάδα από τον Κάτω Πόρο που εκτός από συλλογή δικτάμου, είχε και εθελοντική παρουσία σε κάθε θεομηνία. Μια ΕΜΑΚ της εποχής τους δηλαδή.
Αυτοί οι άνθρωποι με ευλυγισία αιλουροειδών, αφάνταστο θάρρος και ταλέντο ακροβατών, από τον Ιούλιο μέχρι τον Σεπτέμβριο, αλώνιζαν όλα τα κακοτράχαλα σημεία του νησιού, κατέβαιναν σε απότομες χαράδρες για να μαζέψουν τον δίκταμο που τους εξασφάλιζε βέβαια αρκετά χρήματα. Προπολεμικά η οκά έφτανε τις 1.500 δραχμές.
Από τους φημισμένους «Ερωντάδες» ήταν ο Στέλιος Σπυριδάκης, ο Κωστής Κωστάκης, ο Κωνσταντίνος Κουτράκης και ο Θεόπιστος Χαντουμάκης. Αυτή την ομάδα την έλεγαν και «Πατούλια».
Για τους κινδύνους που αντιμετώπιζαν είχε πει κάποτε ο Στέλιος Σπυριδάκης:
«Κινδυνεύαμε διαρκώς από κόψιμο του σχοινιού, από πέτρες που έπεφταν, από γλίστρημα και από ένα σωρό άλλα απρόοπτα. Έπρεπε να έχεις γερή καρδιά για να κάνεις αυτή τη δουλειά. Κινδύνευες και από τις αγριομέλισσες. Μόνο να σίμωνες σε ορισμένα γκρεμνά σε «ηλέκτριζε το χάος και σου ρχότανε να γκρεμιστείς…».
Από τις περιοχές που ανθούσε ο δίκταμος σε αφθονία ήταν επίσης οι περιοχές Ανώπολης, Βουβά, Ασή Γωνιά, τα φαράγγια των Βεδέρων και του Πετρέ. Κι όταν τον μάζευαν σου ερχόταν λιποθυμία από την ευωδιά. Ο Στέλιος Σπυριδάκης είχε πει χαρακτηριστικά στον Αντώνη Πλυμάκη ότι χρόνια μετά που είχε σταματήσει τη συλλογή και τα σχοινιά που χρησιμοποιούσε ευώδιαζαν ακόμα.
Από τη γλαφυρή πένα εξάλλου του Αντωνίου Πλυμάκη, μαθαίνουμε πως η μεγάλη τιμή που προσφερόταν προπολεμικά για τον άγριο δίκταμο παρότρυνε πολλούς χωρικούς, να ασχοληθούν συστηματικά με τη συλλογή του και να φθάνουν μέχρι τα πλέον απόκρημνα σημεία φαραγγιών και γκρεμνών για να μαζέψουν όσο το δυνατόν περισσότερο. Τα έσοδα τα μοιράζονταν ακριβοδίκαια. Οι συλλέκτες που λειτουργούσαν αυτόνομα ήξεραν πιθαμή προς πιθαμή τα απόκρημνα εκείνα σημεία και μπορούσαν να προφυλάξουν τον εαυτό τους. Συστηματικότερα όμως εργάζονταν οι ομάδες από δύο έως οκτώ άτομα. Αυτοί ήταν οι λεγόμενοι «Ερωντάδες». Όπως προαναφέραμε, Έρωντας ήταν μια από τις ονομασίες του Δίκταμου.
Στον Κάτω Πόρο και στην Αργυρούπολη τους έλεγαν Αττιτανολόγους. Αλλού πάλι τους έλεγαν «Βοτανολόγους» ή Μαζωχτάδες.
Ο κ. Πλυμάκης μας δίνει και την περιγραφή της συλλογής του δίκταμου.Ολόκληρη διαδικασία.
Για να εξασφαλίσουν μεγαλύτερη ποσότητα δένονταν με σχοινιά και κατέβαιναν στις χαράδρες. Αυτοδίδακτοι στην τεχνική της αναρρίχησης χρησιμοποιούσαν τα σχοινιά και τις προεξοχές και κοιλότητες των κατακόρυφων βράχων έτσι που να αισθάνεσαι δέος όπως τους έβλεπες να αιωρούνται στο χάος.
Αν καμιά μεγάλη φούντα δεν την έφθαναν χρησιμοποιούσαν την τεχνική του εκκρεμούς. Καταλαβαίνετε πόση δεξιοτεχνία απαιτούσε να δώσουν κίνηση στο σώμα τους δεξιά κι αριστερά μέχρι να φθάσουν στη μεγαλύτερη απόσταση από το κατακόρυφο σημείο και ν’ αρπάξουν μέσα σε κλάσματα δευτερολέπτων την πολυπόθητη φούντα. Κάποιοι βέβαια πλήρωναν με τη ζωή τους την τόλμη τους αυτή ή στην καλύτερη περίπτωση έμεναν ανάπηροι.
Η ομάδα του Κάτω Πόρου ήταν από τις πιο γνωστές και τολμηρές με πεδίο δράσης ολόκληρο το νησί.
Μια τραγική ιστορία
Μια τραγική ιστορία μας αφηγείται ο κ. Πλυμάκης που έχει μεγάλο ενδιαφέρον:
Στα 1930, ο καλύτερος συλλέκτης στην περιοχή του Κουρταλιώτικου φαραγγιού, ένας Καλημεράκης από το Νησί, χωριό κοντά στο Μούντρος, σκοτώθηκε από γκρέμισμα και η κηδεία έγινε με πάνδημη συμμετοχή όλων των γύρω χωριών.
Ο άτυχος νέος που ήταν και μοναχογιός, συνήθιζε να σκαρφαλώνει στα γκρεμνά για το δίκταμο χωρίς σκοινί.
Σε μια του εξόρμηση είχε στην πλάτη και το βουργιάλι του με ένα φλασκί νερό και τα στιβάνια του. Σε μια στιγμή ενώ έσκυψε να δει στο γκρεμνό γύρισε το βουργιάλι και τον χτύπησε στο κεφάλι. Ζαλίστηκε κι έπεσε στο κενό. Μέρες έψαχναν για να τον βρουν χωρίς αποτέλεσμα. Μέχρι που κάποιος υπέδειξε ένα σημείο που έβλεπε να ανάβει ένα περίεργο φως. Εκεί βρήκαν τον άτυχο «Έρωντα» και τον έθαψαν, γιατί πώς να το μεταφέρουν από το αφιλόξενο εκείνο γκρεμνό στο χωριό;
Και διασώστες
Αναφέραμε παραπάνω για τον ρόλο των δικταμοσυλλεκτών σε ρόλο διασωστών. Πράγματι. Αρκετοί ήταν οι βοσκοί που κατέφευγαν στις ομάδες για να ζητήσουν συνδρομή όταν κάποιο από τα αιγοπρόβατα έπεφτε στον γκρεμνό.
Κάποτε μέλη μιας ομάδας κλήθηκαν να ανασύρουν από ένα φοβερό γκρεμό τα οστά πατέρα και των δυο του αγοριών που είχαν σκοτώσει αντάρτες στη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής και τους είχαν πετάξει εκεί.
Κάποιοι άλλοι πάλι από τους τολμηρούς αυτούς αναρριχητές, χρησίμευσαν και για την κατασκευή βασικών έργων υποδομής.
Πάνω από τον κόλπο της Αγίας Γαλήνης υπήρχε ένας κάθετος λόφος που την προφύλασσε από τους ισχυρούς, άγριους και δυνατούς ανέμους. Δημιουργούσε όμως και τον κίνδυνο κατολισθήσεων. Η παρέμβαση με τα συνήθη μέσα δεν ήταν εύκολη επειδή ο λοφίσκος ύψους 20-30 μ. ήταν ακριβώς κάθετος.
Η Νομαρχία Ρεθύμνου λοιπόν προκήρυξε διαγωνισμό το 1975 -76 για την ασφαλή προφύλαξη του πρανούς του λόφου με αγκυρωμένο χοντρό συρματόπλεγμα για να σταματήσουν τα προβλήματα από τις κατολισθήσεις που είχαν στοιχίσει τη ζωή μιας νεαρής τουρίστριας αλλά και τον τραυματισμό κατοίκων της περιοχής.
Η προκήρυξη άφησε αδιάφορους τους μηχανικούς που δεν θα έβαζαν σε κίνδυνο τη ζωή των εργατών τους για κανένα λόγο. Την έκπληξη έκανε ο Νικόλαος Εμμ. Κανδυλάκης, από την Αργυρούπολη με απλή λογική. Σκέφτηκε πως αυτό που δεν μπορεί να κάνει ο απλός εργάτης χωρίς να διακινδυνεύσει θα το έφερνε σε πέρας με επιτυχία η ομάδα από τον Κάτω Πόρο που μάζευε δίκταμο. Εμπειρία υπήρχε από τις αναρριχήσεις γιατί να μην αναλάμβανε αυτή την υψηλή αποστολή; Και το αποτέλεσμα τον δικαίωσε. Η ομάδα δούλεψε με κέφι και ένα σημαντικό έργο για την ασφάλεια των διερχόμενων από την Αγία Γαλήνη ολοκληρώθηκε με επιτυχία.
Το έργο ανέλαβαν να φέρουν εις πέρας ο Κωστάρας Κωνσταντίνος Κουτράκης, ο Ιωάννης Κωστάκης από την Καλή Συκιά, ο Στυλιανός Σπυριδάκης και ο Μπιστίκος Χαντουμάκης.
Κατέβαιναν με σχοινιά, άνοιγαν βαθιές τρύπες με κομπρεσέρ στον σκληρό βράχο, έμπηγαν χοντρά ατσάλινα σίδερα κι έδεναν και στερέωναν το χοντρό αγκυρωμένο συρματόπλεγμα. Ο Νίκος Κανδηλάκης εκτός από γενναία αμοιβή τους είχε εξασφαλίσει ξενοδοχείο για ύπνο και φαγητό μέχρι που τέλειωσαν το έργο με απόλυτη επιτυχία.
Οι ριψοκίνδυνοι συλλέκτες είχαν να λένε για την περίοδο που δούλεψαν στο έργο. Οι φιλόξενοι Αγιο Γαληνιώτες έκαναν τα πάντα για να προσφέρουν άνετη διαμονή στους εργάτες αναγνωρίζοντας τη μεγάλη τους προσφορά. Γιατί έβαζαν σε κίνδυνο τη ζωή τους για να τελειώσουν το έργο.
Μέχρι που ο Εύοσμος στην Επισκοπή ανέδειξε και αξιοποίησε τα αρωματικά φυτά, και ο κ. Χάρης Στρατιδάκης με τον κ. Νίκο Γαβαλά και άλλους φωτισμένους εκπαιδευτικούς έκαναν προγράμματα για το φυσικό πλούτο του νησιού μας, που άνοιξε νέους ορίζοντες, στην καλλιέργεια των βοτάνων αυτών, η ομάδα κυρίως του Κάτω Πόρου είχε αναλάβει τον σημαντικό αυτό ρόλο της συλλογής δικτάμου.
Θυμάμαι με πόση χαρά ο αξέχαστος Βασίλης Χαριτάκης, την δεκαετία του ’70 μου ανακοίνωσε ότι είχε κινηματογραφήσει τη συλλογή δίκταμου στον Κάτω Πόρο. Κανένας δεν ξέρει τι να απέγινε το ντοκουμέντο αυτό. Είναι σωστό να διαφυλάσσονται τα οικογενειακά κειμήλια αλλά αυτά τα τόσο σπουδαία που ανήκουν στις επόμενες γενιές θα πρέπει να βρίσκουν τη σωστή τους θέση, εκεί που θα μπορούν να θυμίζουν ένα παρελθόν κι ένα επάγγελμα από τα πιο ριψοκίνδυνα, που εξασφάλιζε όμως κάποτε καρβέλι κι όχι απλά ξεροκόμματο στην οικογένεια.
Μια εμπνευσμένη πρωτοβουλία της Παγκρητίου
Κι ήρθε στιγμή που ο δίκταμος κινδύνεψε να εξαφανιστεί και υποχρεώθηκε το κράτος – κάπου στη δεκαετία του 60 – να λάβει μέριμνα. Απαγόρευσε τη βοσκή αιγών στις περιοχές που υπήρχε δίκταμο, γιατί ευκίνητες καθώς είναι έφθαναν με άνεση στα απόκρημνα εκείνα σημεία και δεν άφηναν κλωνί, ενώ απαγόρευσαν τη συλλογή για μερικά χρόνια προκειμένου να σώσουν το πολύτιμο αυτό φυτό. Τότε άρχισε να ενισχύεται η καλλιέργεια του δίκταμου με τους σύγχρονους τρόπους.
Κι άρχισε ο δίκταμος να ευωδιάζει σε γλάστρες και αυλές αρχικά και σε κατάλληλους αγρούς αργότερα.
Τότε η Παγκρήτιος είχε την φαεινή ιδέα να οργανώνει αρχές της δεκαετίας του ’70 στην Αθήνα ένα απογευματινό με δίκταμο και το επανέλαβε στον αποκριάτικο χορό της με μεγάλη επιτυχία.
Η κίνηση αυτή είχε την επιτυχία που γνωρίζουμε σήμερα. Ο δίκταμος πλέον δεσπόζει στα ράφια των σούπερ μάρκετ και εξακολουθεί να θεωρείται ένα πολύτιμο φυτό. Ίσως δεν έχει όλες τις ιδιότητες του αυτοφυούς αλλά και ο δίκταμος που μάθαμε να καλλιεργούμε κάνει μια χαρά τη δουλειά του. Ιδιαίτερα τις εποχές που οι ιώσεις και οι γριππούλες θέλουν οπωσδήποτε το ζεστό τους.
Πήγες
Ιωάννη Α.Χαντουμάκη: «Ιστορικά και Πολιτιστικά στοιχεία των χωριών Κάτω Πόρος, Αρτός και Νησί.
Εύας Λαδιά: «Δίκταμος: Ένα πολύτιμο φυτό» (Κρητική Επιθεώρηση Φεβρουάριος 1973).
Αντωνίου Γ. Πλυμάκη: «Μαζωχτάδες-Ερωντάδες-Αττιτανολόγοι».
