Σε μια εποχή που στερεύει η εντιμότητα αξίζει να θυμάται καθένας μας τους ανθρώπους που κράτησαν μοναδικό τους βιος την αξιοπρέπειά τους.
Αναφερθήκαμε σε εκτενή μας αφιερώματα σε ανάργυρους γιατρούς. Κι ήταν τόσο όλοι αυτοί. Κάναμε ιδιαίτερη μνεία και στον Δικηγορικό σύλλογο Ρεθύμνου που από τον περασμένο αιώνα στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων και ήταν κοντά σε κάθε συμπολίτη που αντιμετώπιζε πρόβλημα στις αστικές υποθέσεις του. Στο πρώτο διάστημα μάλιστα της κήρυξης του πολέμου οι δικηγόροι μας με βάρδιες εξυπηρετούσαν τις οικογένειες των φαντάρων, προκειμένου να εξασφαλίζουν όσα τους παρείχε η πολιτεία, αλλά οι περισσότεροι αγράμματοι δεν ήξεραν πώς να κινηθούν.
Κάναμε αναφορά και στον Μητροπολίτη Κρήτης τον μεγάλο αγωνιστή Βασίλειο Μαρκάκη που τον έθαψαν με τα χιλιομπαλωμένα ράσα του αφού δεν είχε καλύτερα.
Δεν μπορεί να αγνοηθεί επίσης η μεγάλη προσφορά του Εμμανουήλ Καούνη που έχοντας το πάθος της προστασίας της αρχαιολογικής μας κληρονομιάς έκανε με δικά του έξοδα ανασκαφές και φρόντιζε τα ευρήματα να φθάνουν σε κάποιο μουσείο.
Με την κήρυξη του πολέμου βρέθηκε να έχει στην κατοχή του, ευρήματα αμύθητης αξίας. Τα μετέφερε αρχικά στο χωριό του, το Βυζάρι, και τα φύλαξε ως κόρην οφθαλμού μέχρι την απελευθέρωση. Καταλαβαίνοντας το τέλος του φώναξε τον γιο του Λεωνίδα και τον όρκισε να παραδώσει όλο εκείνο το θησαυρό στη αρχαιολογική υπηρεσία μόλις καταλάγιαζε η λαίλαπα του πολέμου. Όπως κι έγινε. Όλα τα ευρήματα εκείνα παραδόθηκαν αρμοδίως. Και το «ευχαριστώ» είναι να μην ξέρουμε που είναι η φωτογραφία αυτού του μεγάλου δωρητή που πάλαι ποτέ δέσποζε στο Αρχαιολογικό μουσείο όταν αυτό στεγαζόταν στη Λότζια.
Δεν μπορώ να μην αναφέρω με την ευκαιρία τον αξέχαστο Χριστόφορο Σταυρουλάκη. Όταν ξεκίνησε να μου διδάσκει την τοπική ιστορία από το κρεββάτι που τον είχαν καθηλώσει τα προβλήματα της ηλικίας του, εκεί στο σπίτι του δίπλα από το Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνου, ετοιμάζοντάς του ένα ζεστό είχα την ευκαιρία να κοιτάζω γύρω μου και να απολαμβάνω ένα πλούτο λαογραφικού υλικού. Πόσα κειμήλια δεν ήταν εκεί συσσωρευμένα;
«Αυτά όλα θα πάνε στο μουσείο που ετοιμάζει η Φαλή μου» μου έλεγε και το εννοούσε όπως αποδείχτηκε αργότερα.
Και δεν μπορώ να μην τον θυμηθώ όταν διαβάζω στο αστυνομικό δελτίο για περιπτώσεις αρχαιοκαπηλίας. Είναι πως το αντιλαμβάνεται κανείς το ανάστημα του πατριωτισμού του.
Είναι πολλοί εκείνοι οι Ρεθεμνιώτες που έγραψαν ιστορία με την εντιμότητά τους. Ανάμεσα σε κείνους που στάθηκαν πάνω από τα οικονομικά συμφέροντα ήταν και ο Ελευθέριος Νικ. Σκανδάλης που σε βαθιά γεράματα διάβηκε πρόσφατα την Αχερουσία.
Ο αξέχαστος αυτός Ρεθύμνιος ενώ διαχειρίστηκε δισεκατομμύρια δολάρια, σε θέσεις κλειδιά που τον είχαν τοποθετήσει, πέρασε τη δύση της ζωής του με μια σύνταξη του…ΙΚΑ Γιατί σαν ειλικρινής χριστιανός ήξερε πάντα να κάνει τον απόλυτο διαχωρισμό έχοντας κάνει στάση ζωής τη ρήση του Ευαγγελίου «ου δύνασθε Θεώ δουλεύειν και μαμωνά».
Ο Ελευθέριος Σκανδάλης γεννήθηκε στο Ατσιπόπουλο το 1929. Μετά τις εγκύκλιες σπουδές του στον τόπο του συνέχισε στο οικονομικό πανεπιστήμιο Αθηνών (ΑΣΟΕΕ τότε) και πήρε το πτυχίο του το 1956. Η δίψα του για γνώση δεν τον άφησε να πάρει ανάσα. Και το 1968 ανακηρύσσεται διδάκτωρ από το ίδιο πανεπιστήμιο.
Ο ίδιος όμως συνήθιζε να λέει ότι το πρώτο του πανεπιστήμιο υπήρξε το καφενείο του πατέρα του, αφού εκεί συναντούσε δασκάλους, πολέμαρχους, καπεταναίους, επιστήμονες αλλά και απλούς ανθρώπους του χωριού.
Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο αντιστράτηγος ε.α κ. Νίκος Σαμψών, προλογίζοντας το βιβλίο, «Μέσα σ’ αυτό το «ανοικτό πανεπιστήμιο» ο δρ. Σκανδάλης, διδάχθηκε το μέτρο της σοφίας, του ήθους και της αρετής και διαμορφώθηκαν ο χαρακτήρας του και η ηθική, εθνική και πατριωτική προσωπικότητά του.
Επίσης η μητέρα του Σοφία Ελευθερίου Χαλκιαδάκη, μια πραγματική αρχόντισσα, επηρέασε βαθιά τον χαρακτήρα του με την απεριόριστη αγάπη και τη φιλοσοφημένη σκέψη της. Είχε αποκτήσει σπάνια για την εποχή της καλλιέργεια χάρις σε μια φίλη της δασκάλα την Ελένη Μπαμπαδάκη. Αυτή την έφερε κοντά στο συγγραφικό έργο των Ουγκώ, Τολστόι, Ντοστογιέφσκυ που την ενθουσίασαν. Κι αργότερα μιλούσε γι’ αυτούς στα παιδιά της αναφέροντας ιστορίες που είχε διαβάσει. Ήταν μια σημαντική για την εποχή της γυναίκα.Ο Νικόλας Ασκούτσης μάλιστα, νονός του αδελφού του Γιώργου, έλεγε «Ο Λευτέρης με την καλή μάνα».
Από το δημοτικό σχολείο ο Σκανδάλης έδειξε την έφεσή του για τη μάθηση που από πολύ ενωρίς είχε διαγνώσει η μητέρα του. Ο κ. Γεώργιος Περπιράκης αναφέρει γι’ αυτήν ότι λίγες στιγμές πριν φύγει από τη ζωή κάλεσε τον άνδρα της και του είπε «Νικολή, εγώ φεύγω και θέλω να ξέρεις την τελευταία μου επιθυμία. Το Λευτέρη να προχωρήσεις στα γράμματα». Και ο πατέρας του τήρησε αυτήν την επιθυμία της γυναίκας του. Η υπέροχη αυτή γυναίκα πέθανε στις 8 Φεβρουαρίου 1949 σε ηλικία 55 χρόνων, από τη στενοχώρια της για τον πρώτο της γιο Γεώργιο που είχε στρατευθεί κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου και πολεμούσε με τον Εθνικό Στρατό στον Γράμμο.
Μεγάλωσε σε μια δεμένη οικογένεια
Αξιόλογος ήταν και ο πατέρας του που τον είχε γαλουχήσει με τα ιδεώδη της φυλής φορτίζοντας το πατριωτικό του αίσθημα.
Για την ιστορία αξίζει να σημειώσουμε ότι αυτός ήταν γιος του Γεωργίου Σκανδάλη, που σκοτώθηκε στη επανάσταση του 1896 αφήνοντάς πίσω του έξι παιδιά. Ο Γεώργιος πολέμησε στο μέτωπο της Μικράς Ασίας ως πυροβολητής ορειβατικού πυροβολικού. Πολέμησε σκληρά και στην κατάρρευση του μετώπου είχε την ατυχία να συλληφθεί αιχμάλωτος και να σταλεί στη Γερμανία από τους Τούρκους ως δώρο άμισθης εργασίας. Έμεινε εκεί κάπου τρία χρόνια.
Σ’ αυτό το γεμάτο ακούσματα κι εμπειρίες κλίμα μεγάλωσε ο Ελευθέριος περνώντας παιδικά χρόνια σε μια δεμένη κι αγαπημένη οικογένεια. Η αγάπη του στα γράμματα δεν τον εγκατέλειψε ούτε με το πηγαινέλα στο χωριό αφού έπρεπε να πάει στο γυμνάσιο στην πόλη ούτε με την υποχρεωτική εργασία στο καφενείο απόγευμα-βράδυ. Εκεί πραγματικά μαρτυρούσε μέχρι να τελειώσει τη μελέτη του.
Πώς να διαβάσει και πώς να λύσει μια άσκηση όταν έπρεπε να διακόπτει συνεχώς για να εξυπηρετήσει τους πελάτες του καφενείου. Κι όμως κατάφερε να κάνει τις ζηλευτές σπουδές που προαναφέραμε.
Τέλειωνε το δημοτικό όταν κατελήφθη η χώρα μας από τους Γερμανούς. Η επίταξη και του καφενείου έγινε αφορμή να περάσει ο Ελευθέριος τραγικές μέρες.
Ποτέ δεν ξέχασε την πρώτη μέρα που τον πήραν αγγαρεία οι Γερμανοί να κουβαλάει άμμο από τα ποτάμια μέσα στη βροχή για τη συντήρηση του κεντρικού οδικού άξονα της Κρήτης. Γύρισε στο σπίτι κι έτρεμε. Η καημένη η μάνα δεν ήξερε πώς να τον βοηθήσει. Ζέσταινε νερό να ανακουφίσει τα βασανισμένα και παγωμένα του χεράκια.
Είχε όμως κι άλλη μια ευκαιρία να αντιληφθεί πόσο …πολιτισμένος λαός μας είχε κατακτήσει. Μια μέρα εκεί στην αγγαρεία πέρασε ένα αυτοκίνητο με διακριτικά που προκάλεσαν το ενδιαφέρον του παιδιού. Από το αυτοκίνητο κατέβηκε ένας Γερμανός με πολιτική περιβολή. Βλέποντας τον πιτσιρίκο να έχει σταματήσει το φτυάρι και να τον παρατηρεί τον πλησίασε και τον χαστούκισε με δύναμη. Έδειξε την «ανωτερότητά» του σε ένα παιδάκι με κοντά παντελόνια. Έτσι πέρασαν τα χρόνια τέλειωσαν και οι σπουδές.
Στο μεταξύ η κατάρτισή του Ελευθερίου, τον είχε βοηθήσει να αποκτήσει αρκετές εμπειρίες πολύτιμες για τη μετέπειτα καριέρα του. Το 1956 απεστάλη με δυο ακόμα νέους επιστήμονες, κατόπιν διαγωνισμού στις έξι χώρες της Ευρωπαϊκής Κοινοπραξίας Άνθρακα και Χάλυβα. Ήταν ο πρώτος πυρήνας της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Εκεί κατάφερε να μελετήσει προβλήματα οργάνωσης, διοίκησης και παραγωγικότητας των επιχειρήσεων και να ενημερωθεί για τις πρώτες προσπάθειες ευρωπαϊκής ενοποίησης. Αυτή ήταν η πρώτη ελληνική αποστολή.
Τι να πούμε για τις επιστημονικές του διακρίσεις. Με πρώτα βραβεία τιμήθηκαν μελέτες του από τον Οργανισμό Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας (ΟΕΟΣ) επί θέματος παραγωγικότητας (1956), από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης σε διαγωνισμό προκηρυχθέντα από την Εμπορική Τράπεζα, για την οικονομία της Βορείου Ελλάδος (1960) και από την Τράπεζα της Ελλάδος σε διαγωνισμό για την Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (1963).
Και αρθρογράφος
Άνθρωπος με άποψη ο Σκανδάλης από νωρίς αισθάνθηκε την ανάγκη να εκφράζεται δημόσια. Δεν είχε πάρει ακόμα το πτυχίο του και δημοσίευσε στον «Οικονομικό Ταχυδρόμο» του συγκροτήματος Λαμπράκη επιστολή του που αντέκρουε τις απόψεις του γνωστού τότε οικονομολόγου Δαμαλά.
Για να καταλάβουμε τη σημαντικότητα της δημοσίευσης αυτής θα πρέπει να τονίσουμε ότι μέχρι και τη δεκαετία του 80 δεν ήταν εύκολο να αρθρογραφήσεις αν δεν διέκρινε το γραπτό σου πέρα από καλή διατύπωση και γνώση. Αν η τεκμηρίωση δεν έπειθε το χειρόγραφο πήγαινε αμέσως στο καλάθι.
Η επιστολή αυτή όμως άνοιξε στο δρα Σκανδάλη νέους δρόμους. Για πολλά χρόνια συνεργαζόταν με το ένθετο οικονομικό τεύχος της εφημερίδας Βήμα. Ο Οικονομικός Ταχυδρόμος επίσης αναδείκνυε τις απόψεις του κι έτσι έγινε γνωστός και από τη δημοσιογραφική αυτή παρουσία του.
«Στην πολυκύμαντη ζωή του, γράφει ο κ. Γεώργιος Περπιράκης, για τον επιφανή ομοχώριό του, διέγραψε μια λαμπρή και αξιοζήλευτη πορεία. Διετέλεσε πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος σε μεγάλες κρατικές και ιδιωτικές επιχειρήσεις, στον ΕΟΜΜΧ, στα Ελληνικά Πετρέλαια, στη ΣΕΚΕ, στην Καπνεμπορική κ.ά. (ο ίδιος τα αναφέρει στο βιβλίο). Από τις θέσεις αυτές είχε την ευκαιρία να έλθει σε επαφή και να γνωριστεί με πρωθυπουργούς, τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, τον Γεώργιο Παπανδρέου, τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη, με υπουργούς, Τον Γιάννη Παλαιοκρασά, τον Γιάννη Κεφαλογιάννη, τον Παύλο Βαρδινογιάννη, τον Βασίλη Κοντογιανόπουλο κ.ά. Και όπως γράφει δεν είχε τις καλύτερες εντυπώσεις γι’ αυτούς. Γνωρίστηκε ακόμη με εξέχουσες προσωπικότητες, τον Στρατή Ανδρεάδη, τον Ξενοφώντα Ζολώτα, αλλά και με αξιωματούχους άλλων κρατών, Ρωσίας, Ιράν, Ιράκ. Διαχειρίστηκε πάνω από 40 δισ. δολάρια συνολικά από τις επιχειρήσεις από τις οποίες πέρασε. Και έφυγε άμεμπτος και πεντακάθαρος. Ποιος άλλος θα έβαζε την κόρη του να εργαστεί αμισθί για τρία χρόνια στη Δημόσια Επιχείρηση Πετρελαίων; Και αυτό γιατί αυτός ήταν πρόεδρος και δεν ήθελε να τον κατηγορήσει κάποιος ότι εκμεταλλεύτηκε τη θέση του προς ίδιον όφελος. Δεν καρπώθηκε τίποτε για προσωπικό του όφελος, όπως έπραξαν άλλοι… Και ζει σήμερα με μια κουτσουρεμένη σύνταξη του ΙΚΑ».
Κι όμως ο δρ. Σκανδάλης που εργάστηκε μέχρι τα 81 χρόνια του, ποτέ δεν ένιωθε …τύψη για την αδιαφορία που έδειξε στο «μέλι που έρρεε από τα δάχτυλά του».
Ήταν και παρέμεινε μέχρι τον θάνατό του η προσωποποίηση της εντιμότητας. Η κορυφή της ανθρωπιάς. Το απαύγασμα της ηθικής.
Ο «ηθικός αυτουργός»
Για τη συγγραφή του βιβλίου του τον επηρέασε σημαντικά ο αντιστράτηγος ε.α κ. Σαμψών που αναφέρει σχετικά:
«Χαίρομαι ιδιαίτερα που η προσπάθειά μου να τον πείσω για τη συγγραφή του βιβλίου είχε αποτέλεσμα. Ζυμωμένος με όλες τις οικογενειακές εμπειρίες διέγραψε μια λαμπρή πορεία στη ζωή που άξιζε να μοιραστεί μαζί μας. Αυτό όμως που ήθελα κυρίως να αναδειχθεί μέσα από τις σελίδες του βιβλίου ήταν η εντιμότητα και η ακεραιότητα του χαρακτήρα του, που έμειναν αναλλοίωτες παρότι διαχειρίστηκε εκατομμύρια δολάρια και είχε μεγάλα περιθώρια προσωπικής εκμετάλλευσης των θέσεών του. Διερωτώμαι αν υπάρχει κάποιος, που γνώρισε έναν διευθυντή μεγάλης κρατικής εταιρίας, ο οποίος διόρισε το καθ’ όλα καταρτισμένο παιδί του αμισθί για τρία χρόνια. Εγώ έχω γνωρίσει ένα και λέγεται Ελευθέριος Σκανδάλης.
Γι’ αυτό του είχα προτείνει ως τίτλο του βιβλίου του «Ο δρόμος της αρετής». Ήταν ο δρόμος που ακολούθησε στη ζωή του. Καθόλου εύκολος, αλλά μονόδρομος για τον Ελευθέριο Σκανδάλη. Εκείνος επέλεξε να αποφύγει τον τιμητικό αυτό χαρακτηρισμό και έτσι το βιβλίο τιτλοφορείται «Το πέρασμα μου από τη ζωή», αφήνοντας τον αναγνώστη να βγάλει αβίαστα τα δικά του συμπεράσματα.
Είναι πιστεύω θαύμα, που ο Ελευθέριος Σκανδάλης στα 90 χρόνια του είχε την πνευματική διαύγεια και την υπομονή να γράψει 450 χειρόγραφες σελίδες και να κάνει παρεμβάσεις στα ψηφιοποιημένα κείμενα. Αποδείχθηκε ότι εξακολουθεί να διαθέτει μεγάλα αποθέματα ψυχικής δύναμης και δημιουργική σκέψη.
Ο ίδιος, κάνοντας αυτοκριτική, γράφει: «Γεγονός είναι ότι στην κρίση που ζούμε σήμερα στη χώρα μας, οι αδίστακτοι γίνονται πλούσιοι και οι έντιμοι γίνονται φτωχοί. Ε, κάτι μένει και σε μας που μας κάνει υπερήφανους, κι ας είμαστε φτωχοί! Αισθάνομαι πραγματικά υπερήφανος, που σήμερα εις τας δυσμάς του βίου μου είμαι φτωχότερος, φτωχός. Τα πλούτη δεν μαγνήτισαν τη ζωή μου, για να με υποδουλώσουν. Είμαι ελεύθερος και έτοιμος να παραδοθώ καθαρός στην επόμενη …ζωή».
Ένας ευτυχισμένος άνθρωπος
Ανέκαθεν ο Ελευθέριος Σκανδάλης ένοιωθε προνομιούχος εκτιμώντας τις πραγματικές αξίες του ανθρώπου όπως η δημιουργία μιας καλής οικογένειας.
Γνωρίστηκε με τη σύζυγό του Ανθούλα όταν εργάζονταν και οι δυο στα περιοδικά του «Συναγερμού» του Παπάγου. Όμορφη, έξυπνη, χαριτωμένη, μορφωμένη, ήταν η τέλεια γυναίκα γι’ αυτόν. Και η ίδια όμως δεν έμεινε ασυγκίνητη από τον χαρισματικό της συνάδελφο που ήταν όμως κι ένας πολύ όμορφος και ερωτεύσιμος άνδρας.
Ταιριαστό ζευγάρι ένωσε τη ζωή του το 1958 στον Άγιο Γεώργιο της Κυψέλης με κουμπάρο τον Παύλο Βαρδινογιάννη. Η Σοφία ήρθε να ολοκληρώσει την ευτυχία του ζευγαριού.
Έζησε γαλήνια τα τελευταία χρόνια της ζωής του με με μοναδική στενοχώρια την κρίση που πέρασε η χώρα μας και που ως έμπειρος οικονομολόγος θεωρούσε πως δεν ήταν ούτε μόνο οικονομική ούτε …τυχαία.
Ο ίδιος μιλούσε και στο βιβλίο του με ευγνωμοσύνη για όσα έζησε Έχει όμως κι ένα…παραπονάκι. Μεγαλύτερη εκτίμηση απόλαυσε από τους ξένους, ιδιαίτερα τους Πέρσες, παρά από τους συμπατριώτες του.
Έτσι είναι όμως Το «ουδείς προφήτης στον τόπο του» δεν θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση για τον Ελευθέριο Σκανδάλη. Ένα πρότυπο ανθρώπου που έκανε περήφανο τον τόπο του στα πέρατα της γης.
Πηγές
Δρ Ελευθερίου Νικ. Σκανδάλη: «Το πέρασμά μου από τη ζωή».
Πρόλογος του αντιστράτηγου ε.α. Νικολάου Σαμψών στο παραπάνω βιβλίο.
Γεωργίου Περπιράκη: Δρ Ελευθέριος Νικ. Σκανδάλης: Tο πέρασμά μου από τη ζωή.
Εύας Λαδιά: «Ελευθέριος Σκανδάλης: Μια συνείδηση πάμφωτη σαν καλοκαίρι».
