Κοινή ιστορική πορεία έφερε τόσο κοντά την Κύπρο με την Κρήτη.Μελέτες επιφανών ιστορικών αναφέρονται σε πραγματικά γεγονότα με απόλυτη τεκμηρίωση.Σύμφωνα με τον Αντώνη Κυριάκου Γεωργίου ιστορικό – ερευνητή πάνω από εκατό εθελοντές Κύπριοι συμμετείχαν στην Κρητική Επανάσταση (1821-1829). Μερικοί από αυτούς:
– Πέτρος Γεωργίου Μαλλάριος – πολέμησε στην Κρήτη (Νεόκαστρον – Μυλοπόταμος) όπου και πληγώθηκε το 1824.
– Παντελής Γεωργίου Ορφανός – υπηρέτησε ως αξιωματικός στις μάχες της Κρήτης (Φραγκόκαστρο και αλλού).
– Βασίλειος Ανδρέου – πολέμησε (1826-1828) υπό τον Χατζημιχάλη στην Κρήτη.
– Αγγελής Μιχαήλ – αξιωματικός, στις μάχες της Κρήτης.
Στην Κρητική Επανάσταση των ετών 1866-1869 πάνω από 400 Κύπριοι εθελοντές πολέμησαν κοντά στους ηρωικούς Κρητικούς, αδελφούς τους για την απελευθέρωσή τους και την Ένωσή τους με την Μητέρα Ελλάδα.
Η στρατολόγηση Κυπρίων εθελοντών και η αποστολή τους στην Κρητική Επανάσταση έγινε μυστικά από τους Τούρκους κατακτητές, όπως και ο εθνικός έρανος υπέρ του αγώνα των Κρητών για την ελευθερία. Η προσφορά των Κυπρίων έφτασε στις τέσσερις χιλιάδες τούρκικα γρόσια.
Οι Κύπριοι εθελοντές πολέμησαν υπό τον ταγματάρχη Πεζικού του Ελληνικού Στρατού, Ιωάννη Ζυμβρακάκη, ενάντια στον Οθωμανικό τουρκικό στρατό του Μουσταφά Παρά Κιριτλί.
Συνεχίζουμε την καταγραφή ορισμένων από τους Κυπρίους εθελοντές:
– Βρυωνίδης Παναγιώτης, λοχαγός του Πυροβολικού του Ελληνικού Στρατού, 23 χρόνων, εκ Λεμεσού. Βρήκε ηρωικό θάνατο στη μάχη στο Βαφέ της Κρήτης, στις 12 Οκτωβρίου του 1866.
– Ιωάννης Βαρνάβα, εκ Λεμεσού. Βρήκε ηρωικό θάνατο στη μάχη στο Βαφέ της Κρήτης, στις 12 Οκτωβρίου του 1866.
– Σώζος Λοΐζου, εκ Λεμεσού. Τραυματίστηκε στο χέρι στη μάχη στο Βαφέ της Κρήτης, στις 12 Οκτωβρίου του 1866.
– Δαμιανός Χατζηαντωνίου, Κύπριος εθελοντής. Έπεσε στη μάχη στην επαρχία Μαλεβιζίου Κρήτης, το 1866.
– Αντώνης Βασιλείου, Κύπριος πυροβολητής στον Κρητικό Πόλεμο. Έπεσε στη μάχη στην επαρχία Μαλεβιζίου Κρήτης το (1866-1869).
– Α. Μήτσας, Κύπριος εθελοντής. Πολέμησε στην επαρχία Μαλεβιζίου Κρήτης (1866-1869).
– Γ. Ζήκος, Κύπριος εθελοντής. Πολέμησε στην επαρχία Μαλεβιζίου Κρήτης (1866-1869).
– Φάνης Μιχαλόπουλος, Κύπριος εθελοντής. Πολέμησε στην Κρητική Επανάσταση (1866-1869).
– Μιχαήλ Κωνσταντινίδης, Κύπριος εθελοντής. Πολέμησε στην Κρητική Επανάσταση (1866-1869).
– Μιχαήλ Κωνσταντινίδης, Κύπριος εθελοντής. Πολέμησε στην Κρητική Επανάσταση (1866-1869).
– Σωτήρης Μαριανθούσης, Κύπριος εθελοντής. Πολέμησε στην Κρητική Επανάσταση (1866-1869).
Ο Σώζων Αντωνίου Λοΐζου, που προαναφέραμε ήταν γιος αγωνιστή του 1821 και πατέρας του Χριστόδουλου Σώζου, δημάρχου Λεμεσού στα 1908-1912, βουλευτή (1901-1911), εθελοντή, κι αυτού, του ελληνικού στρατού στους Βαλκανικούς πολέμους, που σκοτώθηκε πολεμώντας στο Μπιζάνι τον Δεκέμβριο 1912. Ο πρώτος Κύπριος νεκρός στην επανάσταση, στη μάχη του Βαφέ, στις 12 Οκτωβρίου 1866, ήταν ο Ιωάννης (Γιάγκος) Βαρνάβα. Ο πατέρας του, Βαρνάβας Γεωργίου (απεβίωσε το 1888), ξενοδόχος στην Αθήνα, είχε εγκατασταθεί στην Ελλάδα (πρώτα στο Ναύπλιο), το 1833 και μάλιστα διετέλεσε ενοριακός επίτροπος για πολλά χρόνια στον γραφικό ναΐσκο της Ρόμβης, στο κέντρο της Αθήνας. Ο Γιάγκος Βαρνάβας, που είχε σπουδάσει στο Παρίσι, ήταν ένας από τους εθελοντές που σκοτώθηκαν στη μάχη του Βαφέ (εσφάγη, «μεληδόν κατακοπείς»), και ο θάνατός τους, κρίνοντας από τις αναφορές στον τύπο και τη βιβλιογραφία (αποτυπώθηκε η μορφή του και σε λαϊκά διακοσμητικά πιάτα της εποχής), είχε προκαλέσει πανελλήνια συγκίνηση.
Τέσσερις βδομάδες μετά τη μάχη του Βαφέ, πολιορκήθηκε από τους άνδρες του Μουσταφά πασά η Μονή Αρκαδίου, με τελικό αποτέλεσμα την αυτοανατίναξη των τελευταίων πολιορκημένων, στις 9 Νοεμβρίου 1866. Ήταν ένα γεγονός που συγκλόνισε την Ευρώπη, προκάλεσε νέο κύμα φιλελληνισμού και απέκτησε τεράστιες συμβολικές διαστάσεις στον νεοελληνικό αλυτρωτισμό. Είναι ενδεικτικός ο τρόπος που ανήγγειλε τις ειδήσεις για το «νέον Μεσολόγγιον», η μεγάλη αθηναϊκή εφημερίδα «Αιών», τον Νοέμβριο του 1866:
«Ολοκαύτωμα νέον προσηνέχθη εις τον ιερόν βωμόν της ελληνικής ελευθερίας και υπό τας περιστάσεις εκείνας, αίτινες δύνανται να καταστήσωσιν ημάς υπερηφάνους ενώπιον ουχί μόνον του ενεστώτος, αλλ’ ενώπιον πάντων των αιώνων. Ας μη θρηνήσωμεν, ας μη κλαύσωμεν! Λαός, εντός πεντηκονταετίας μόλις, τοσούτους ηρωισμούς αναγράφων, δεν είναι ο εκλεκτός του Κυρίου, Λαός ζων, Λαός μέλλοντος; Ναι! Από τας φλόγας του Αρκαδίου αναπετά ο ελληνικός φοίνιξ, επί των ερειπίων δε της ιεράς μονής και εν μέσω των αιματοφύρτων πτωμάτων των ηρώων προμάχων αυτού, ανεγείρεται το Πανελλήνιον Κράτος».
Ασχέτως με την εξέλιξη της επανάστασης του 1866-1869, ο συμβολισμός του ολοκαυτώματος στο Αρκάδι διατηρήθηκε μέχρι τον 20ό αιώνα και μεταφέρθηκε και στα άλλα αλυτρωτικά κινήματα της νεοελληνικής ιστορίας. Φυσικός διάδοχος, και όχι μόνο σε ζητήματα ρητορικής, στάθηκε ο απελευθερωτικός αγώνας του 1955-1959, με γνωστότερο παράδειγμα την τελευταία μάχη του Γρηγόρη Αυξεντίου, στις 3 Μαρτίου 1956. Και η «διαδοχή», είναι χαρακτηριστικό, ότι έγινε με τον πιο επίσημο τρόπο:
Έτσι δέθηκαν συναισθηματικά οι δυο τόποι
Έτσι δέθηκε η Κρήτη με την Κύπρο και είναι συγκινητικό το ενδιαφέρον του Ρεθύμνου που από την Πρωταπριλιά του 1955 παρακολουθούσε μέσα από τα πρωτοσέλιδα του τοπικού τύπου όσα έφθαναν στα ειδησεογραφικά πρακτορεία.
Πύρινα άρθρα δείχνουν την έγνοια του Ρεθεμνιώτικου λαού για τους Κυπρίους αδελφούς με υπογραφές όπως του Νικολάου Ανδρουλιδάκη, Πολύβιου Τσάκωνα και τόσων άλλων λογίων της εποχής.
Ο άξιος πολιτικός πρώην βουλευτής και υπουργός Γιώργης Περάκης θα αποκαλύψει σε συνεντεύξεις του ότι οι αγχόνες των Καραολή, Δημητρίου και ο επίσης τραγικός θάνατος του Γρηγόρη Αυξεντίου σφυρηλάτησαν το αγωνιστικό φρόνημα στους εφήβους εκείνης της δεκαετίας που πρωταγωνίστησαν αργότερα στον αντιδικτατορικό αγώνα. Μας είχε πει χαρακτηριστικά:
«Στη δεκαετία του ’50 και μετά ήταν αγώνες για τη δημοκρατία, το 114, πάνω απ’ όλα για την Κύπρο. Όταν εξορίστηκε ο Μακάριος στις Σεϋχέλλες, στο Ηράκλειο ξεσηκώθηκε όλη η νεολαία. Έτυχε να είμαι στην πρώτη γραμμή ως μαθητής του Κοραή. Διαλύσαμε το αγγλικό προξενείο, ευτυχώς ο πρόξενος είχε φυγαδευθεί από την ταράτσα. Γράφτηκαν στις εφημερίδες μερικά ονόματα, ανάμεσά τους και το δικό μου. Απειλές για ποινικές διώξεις και αποζημιώσεις. Ευτυχώς τοπικοί παράγοντες σταμάτησαν το πράγμα εκεί.
Αργότερα φοιτητές στην Αθήνα όλη η νεολαία για την Κύπρο. Βρεθήκαμε με τον μακαρίτη φίλο Βαγγέλη Πετρίδη που κρατούσαμε και στο Ηράκλειο μπροστά το πλακάτ στον σύλλογο Κυπρίων Φοιτητών, ως εκπρόσωποι, πρόεδρος και γραμματέας του συλλόγου Κρητών Φοιτητών, σε μια σύσκεψη που ήταν παρών Κύπριος υπουργός, αν θυμάμαι Σπυριδάκης.
Δήλωσα πως Κρήτες φοιτητές είμαστε έτοιμοι σε ό,τι μάς ζητηθεί. Αγχόνες του Καραολή και Δημητρίου δεν μας φόβιζαν, μας ενέπνεαν. Και ήταν πολλοί που θα ρίσκαραν. Αντί για μήνυμα ήρθε σε λίγο είδηση πως ο Μακάριος υπέγραψε τις κατάπτυστες συνθήκες της Ζυρίχης και Λονδίνου και ο Αβέρωφ, υπουργός Εξωτερικών δήλωσε πως ήταν η ευτυχέστερη ημέρα της ζωής του. Και ο Μακάριος αργότερα ότι «εβιάσθη». Οι ηγέτες πεθαίνουν, δεν βιάζονται, σκέφτηκα και είπα.
Στα δημοσιεύματα που διάβαζε σε καθημερινή σχεδόν βάση ο Ρεθύμνιος αναγνώστης καταδικαζόταν η τακτική των Άγγλων να υποβάλλουν σε απάνθρωπα βασανιστήρια τους Κύπριους αγωνιστές και να στέλνουν στην αγχόνη παλλικαρόπουλα.
Μεγάλες προσωπικότητες της Κύπρου είχαν να θυμούνται πολλά από το Ρέθυμνο Όπως η αξέχαστη Κλαίρη Αγγελίδου.
Μας έλεγε χαρακτηριστικά ότι είχε έρθει με συναγωνιστές της το 1954 για να προσκυνήσουν στο Αρκάδι γιατί τους ενέπνεε ο χώρος και η ιστορία του Εδώ άρχισαν τις επαφές για τον αγώνα τους και εδώ ξεκίνησε η εκπαίδευση από τους Μπαντουβάδες.
Η θρυλική επίσκεψη Γρίβα
Κι όταν έρχεται να επισκεφθεί το νησί ο Γεώργιος Γρίβας για να παρακολουθήσει τις εκδηλώσεις στο Αρκάδι, η πόλη του Ρεθύμνου ξεσηκώνεται από άκρη σε άκρη.
Διαβάζουμε σε πρωτοσέλιδο του «Βήματος» της Κυριακής 8 Νοεμβρίου 1959 ένα μακροσκελέστατο αλλά γεμάτο πατριωτικό ενθουσιασμό ποίημα του Χριστόφορου Σταυρουλάκη που αποτυπώνει και τα αισθήματα κάθε Κρητικού αγωνιστή.
Χίλια καλώς εκόπιασες ήρωα Γριβογιώργη
τση Κύπρος πρωταγωνιστή στρατιώτη του Αη Γιώργη
Πάνω τση Κύπρου τα ιερά χώματα τα αγιασμένα
εσύ πρωτοξεκίνησες καινούργιο εικοσιένα
Και τα γαλάζια φλάμπουρα έστησες στσι Τρωάδες
Κρήτη και Κύπρος δίδυμες τση δόξας αδερφάδες
Κι ανάστησες του Διγενή τον θρύλο στον αγώνα
παλεύοντας το χάροντα στα μαρμαρένια αλώνια
Κι τίμησες τον τόπο σου και δόξασες τη χώρα
Τση λευτεριάς ξετρέχοντας να φέρεις τα άγια δώρα
Καλώς μας ήλθες Διγενή τση ΕΟΚΑΣ αντρειωμένε
σεμνέ κι άξιε πολέμαρχε δαφνοστεφανωμένε
Πάνω στα στήθια τα πλατιά η Κρήτη σε αγκαλιάζει
και τα Αρκαδιού προσκυνητή άξιο σε λογαριάζει
Λάμψες και φλόγες να λουστείς να γράψεις τ’ όνομά σου
Κυπριώτη που τα δόξασες περίσσια τα άρματά σου
Στεφάνι δάφνης πράσινης του γέρο Ψηλορείτη
πλέκει και στεφανώνει Σε με δόξα η μάνα Κρήτη…
Και δίπλα ακριβώς με τη φωτογραφία του Γρίβα δεσπόζει ένα εξαιρετικό άρθρο του Ιωάννη Προκοπάκη με τίτλο «Ο Διγενής ο πρώτος ξένος μας».
Εκτός από το Χριστόφορο Σταυρουλάκη ποίημα για τον επίσημο επισκέπτη μας δημοσιεύει στην «Κρητική Επιθεώρηση» και ο Δ .Γ Δεμερτζής την ίδια ημερομηνία.
Ο Γρίβας έγινε δεκτός με κάθε επισημότητα στην πόλη μας. Τιμητικά τον συνόδευαν ο ταξίαρχος εν τιμητική αποστρατεία Στυλιανός Καλλονάς με τον συνταγματάρχη ε.α Ζαχαράκη.
Ο μεγάλος αγωνιστής της ΕΟΚΑ ήρθε προερχόμενος από Χανιά όπου κατέθεσε στεφάνι στον τάφο του Ελευθερίου Βενιζέλου. Και φθάνοντας στο Ρέθυμνο έστειλε κι ένα θερμότατο χαιρετισμό.
Από τις επισκέψεις όμως που σημάδεψαν τα τοπικά χρονικά ήταν αυτές του Εθνάρχου Μακαρίου.
Ο Αρχιεπίσκοπος Κύπρου Μακάριος, ο αρχηγός του κυπριακού αγώνα, ήταν ο επίσημος ομιλητής στο μνημόσυνο στη Μονή Αρκαδίου, τόσο τον Νοέμβριο του 1955, λίγους μήνες μετά την έναρξη του αγώνα της ΕΟΚΑ, όσο και στους λαμπρούς εορτασμούς της εκατονταετίας του ολοκαυτώματος, το 1966, ως πρόεδρος πια, της Κυπριακής Δημοκρατίας. Ήταν δύο επισκέψεις που έδωσαν την ευκαιρία στους Κρητικούς να εκφράσουν την αγάπη τους για την Κύπρο, αλλά και στον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο να διατυπώσει τον θαυμασμό των αγωνιζόμενων Κυπρίων προς τους προηγηθέντες αγώνες των Κρητών.
Είχε πει χαρακτηριστικά:
«Ευρίσκομαι επί της υψηλοτέρας κορυφής του ελληνικού πατριωτισμού και της ελληνικής αυτοθυσίας» τόνισε ο Αρχιεπίσκοπος Κύπρου στην ιστορική μονή, τον Νοέμβριο του 1955, και συνέχισε: «Η ηρωική παράδοσις του Αρκαδίου αναζή εις την Κύπρον. Από τα κόκκαλα των Ελλήνων τα ιερά αναπηδά ακόμη μίαν φοράν η ελευθερία και με αγώνας και θυσίας προσπαθεί ν’ αγκαλιάση το αλύτρωτον εκείνο τμήμα της μεγάλης πατρίδος».
Η αγάπη του Ευάγγελου Βαλαρή για τους Κυπρίους
Πέρα όμως από θερμά καλωσορίσματα και παιάνες οι Ρεθεμνιώτες δείχνουν και περισσότερο έμπρακτα την αγωνία τους για την Κύπρο και τον αγώνα της.
Το 1962 ο τοπικός τύπος αναφέρεται αναλυτικά σε μια εκδήλωση που οργάνωσε ο Μπάμπης Πραματευτάκης στο Μόναχο, τότε που υπηρετούσε στην Ραδιοφωνία της Βαυαρίας ως υπεύθυνος του ελληνικού προγράμματος με τον Παύλο Μπακογιάννη.
Ήταν μια μεγάλη συναυλία με συμφωνική ορχήστρα, τα έσοδα από την οποία διατέθηκαν εξ ολοκλήρου, για τις ανάγκες της Κύπρου.
Ένας ακόμα Ρεθεμνιώτης έδειξε έμπρακτα την αγάπη του για τους Κυπρίους. Ήταν ο Ευάγγελος Βαλαρής.
Ο επιφανής αυτός συμπολίτης μας γεννήθηκε στις 15 Ιουνίου του 1900.
Ήταν το πρώτο παιδί μιας από τις παλιότερες οικογένειες του Ρεθύμνου. Μα δεν ήταν μόνο ο κληρονόμος ενός ονόματος.
Αναδείχθηκε ο ίδιος σε μια προσωπικότητα όχι κοινή και συνηθισμένη.
Σα νέος διακρίθηκε για το ήθος, τη συνέπεια για τη μελετηρότητά του.
Μετά τις γυμνασιακές του σπουδές στο Ρέθυμνο σπούδασε πολιτικός μηχανικός στο Μετσόβειο Πολυτεχνείο στην Αθήνα. Και μόλις πήρε το δίπλωμά του διορίστηκε στο υπουργείο Δημοσίων Έργων. Καθώς δεν δημιούργησε οικογένεια, αφιέρωσε πραγματικά τη ζωή του στα δημόσια έργα. Σ’ όλη τη μακρόχρονη σταδιοδρομία του σαν μηχανικού, νομομηχανικού και τέλος Επιθεωρητού Δημοσίων Έργων, υπήρξε υπόδειγμα ευσυνείδητου υπαλλήλου, αφοσιωμένου στο καθήκον του που με το εξαίρετο ήθος την ακεραιότητα του χαρακτήρος του και την άρτια επιστημονική του κατάρτιση και ικανότητα πρόσφερε πολύτιμες υπηρεσίες στην πολιτεία. Το υπουργείο συχνά τον χρησιμοποιούσε για να αναθέσει εκτός της έδρας του παραλαβές μεγάλων έργων σε διάφορες περιοχές της χώρας, που παρουσιάζουν ιδιαίτερη δυσκολία εξαιτίας της απεριόριστης εμπιστοσύνης με την οποία τον περιέβαλλε.
Σαν προϊστάμενος ο ίδιος υπήρξε αυστηρός αλλά δίκαιος, και γι’ αυτό αγαπητός στους συνεργάτες του μια παρουσία που τους πρόσφερε τη σιγουριά της σωστής καθοδήγησης και της συναδελφικής κατανόησης και υποστήριξης.
Ξεχωριστή αναφορά υπάρχει με έγγραφα όπου πολιτικές και στρατιωτικές αρχές του εκφράζουν ευαρέσκεια και επαίνους. Κι ο άνθρωπος που ποτέ δεν επεδίωξε μεγαλεία και τιμητικές διακρίσεις, τιμήθηκε με προσωπικό Βασιλικό Διάταγμα την 16 η Απριλίου 1945 όπου αναγνωριζόταν ότι «υπηρέτησε αδιαλείπτως τον Εθνικό αγώνα καθ’ όλη τη διάρκειά του προσφέρων πολύτιμους υπηρεσίας της ειδικότητός του.
Όλα αυτά μια και μόνη συνέπεια είχαν στη ζωή του την ολοένα και μεγαλύτερη προσήλωση στο καθήκον του τις συνεχώς και μεγαλύτερες απαιτήσεις από τον εαυτό του σαν εργάτης του κοινωνικού συνόλου.
Παράλληλα η ιδιωτική ζωή του υπήρξε απλή, αθόρυβη, αξιοπρεπής, αψεγάδιαστη.
Αληθινά κοινωνικός με την έννοια της αδιάλειπτης προσφοράς στην κοινωνία ήταν ευγενικός και καλός προς όλους.
Χωρίς ποτέ να ζητήσει τίποτε για τον εαυτό του περιόριζε ακόμα και τις βιοτικές ανάγκες του στο ελάχιστο ακολουθώντας ένα τρόπο ζωής σχεδόν ασκητικό.
Πέθανε στις 18 Οκτωβρίου του 1979 και με έκπληξη το Ρέθυμνο πληροφορήθηκε από τον τοπικό τύπο ότι ο αξέχαστος συμπολίτης κληροδότησε στον Πρέσβη της Κύπρου στην Αθήνα 600 χρυσές λίρες σαν συμβολή του στην αντιμετώπιση στεγαστικών Κυπρίων προσφύγων ή αν δεν υπήρχαν πια κατά τον θάνατό του τέτοιες ανάγκες, για τη παιδεία Κυπρίων Ελληνοπαίδων μας.
Και να φανταστεί κανείς ότι αυτή η κληρονομιά ήταν οι απολαβές από έναν δημοσιοϋπαλληλικό μισθό που ο Ευάγγελος Βαλαρής ζώντας με άκρα λιτότητα είχε καταφέρει να συγκεντρώσει το ποσόν της.
Είναι πολλά αυτά που μπορεί να αναφέρει κανείς σε αφιέρωμα που τιμά την έναρξη του Κυπριακού Αγώνα την Πρωταπριλιά του 1955.
Θα έχουμε την ευκαιρία σε μελλοντικά αφιερώματα να αναφέρουμε περισσότερα.
Πηγές:
Πέτρου Παπαπολύβιου: Η συμβολή των Κυπρίων στις Κρητικές Επαναστάσεις.
Εφημερίδα Φιλελεύθερος.
Βήμα Ρεθύμνης.
Κρητική Επιθεώρηση.
Αντώνη Κυριάκου Γεωργίου Η συμμετοχή των Κυπρίων στην Ελληνική Επανάσταση στην Κρήτη.
-Ελληνικό Προξενείο Κύπρου, έτος 1866.
– Γενικά Αρχεία του Κράτους.
-Αρχείο της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρίας της Ελλάδος στην Αθήνα.
– Αρχεία Χειρογράφων, Εθνική Βιβλιοθήκη Αθήνας.
– Εθνική Βιβλιοθήκη Αθηνών.
– Αρχείο Αγωνιστών Αθηνών.
– Εθνικό Ιστορικό Μουσείο Αθηνών.
