Μετά την προχθεσινή αναφορά στην Αλίκη Βουγιουκλάκη και την αποκάλυψη που είχε κάνει η ίδια για τη Ρεθεμνιώτικη καταγωγή της, δεχτήκαμε ερωτήσεις και για άλλους μεγάλους της τέχνης που γεννήθηκαν ή κατάγονται από το Ρέθυμνο.Αμέσως ήρθε στο νου μας, μια από τις σημαντικότερες της υποκριτικής, η Μαρίκα Κοτοπούλη, που έκανε τους θεατρόφιλους του Ρεθύμνου να ζήσουν μοναδικές στιγμές υψηλής τέχνης με την ερμηνεία της το 1953, λίγο πριν από το τέλος της,και όπως θα δούμε παρακάτω τότε αναφέρθηκε και αυτή στην Ρεθεμνιώτικη καταγωγή της.
Η Μαρίκα Κοτοπούλη ήταν από τις κορυφαίες φυσιογνωμίες του νεοελληνικού θεάτρου. Ασχολήθηκε επιτυχημένα με όλα τα είδη του θεατρικού (δράμα, κωμωδία, επιθεώρηση), αν και αυτοδίδακτη. Διέπρεψε, όμως, στην τραγωδία, με τη βαθιά φωνή της, το πάθος και τη λιτότητα στην κίνηση. Ήταν ευφυέστατη και ετοιμόλογη και γενικά μία από τις πιο ενδιαφέρουσες προσωπικότητες της σύγχρονης Ελλάδας.
Γεννήθηκε στην Αθήνα στις 3 Μαΐου 1887, από γονείς ηθοποιούς, τον Δημήτριο Κοτοπούλη (1848-1919) και την Ελένη Κοτοπούλη (1851-1926), το γένος Σιλιβάκου. Είχε τρεις αδερφές, επίσης ηθοποιούς: τις δίδυμες Χρυσούλα Μυράτ ή Χρυσούλα Κοτοπούλη και Φωτεινή Κοτοπούλη – Λούη ή Φωτεινή Λούη και την Πόπη Κοτοπούλη.
Το βάπτισμα του πυρός στο θέατρο το πήρε βρέφος σαράντα ημερών στο έργο «Ο Αμαξηλάτης των Άλπεων», που ανέβασε ο θίασος των γονιών της. Σε ηλικία έξι ετών έπαιξε το ρόλο της μικρής μαθήτριας στην πρώτη ελληνική επιθεώρηση «Λιγ’ απ’ όλα» των Μίκιου Λάμπρου και Λάμπρου Αστέρη. Μέχρι τα δέκα της είχε υποδυθεί το τέκνο του λοχία Γουλιέλμου στους «Δύο Λοχίας» των Ντομπινί, Μποντουέν και Μαγιάρ, το φάντασμα στον σεξπιρικό «Μάκβεθ», την Αδιαφορίδου στο «Παρθεναγωγείον» του Δεληκατερίνη και τον Έρωτα στο έργο του Καλοστύπη «Προμηθεύς εν Ολύμπω».
Από το 1897 έκανε θεατρικές εμφανίσεις με τον θίασο των γονιών της και εκτός Αθηνών.Έπαιξε επί σειρά ετών σπουδαίους ρόλους, όπως την «Ηλέκτρα» του Αισχύλου, την «Ηρώ» του Γκριλπάτσερ, τη Δεισδαιμόνα στον «Οθέλλο» του Σέξπιρ, τη Στρίγκλα στο «Ημέρωμα της Στρίγκλας» του Σέξπιρ, τη Φραγκίσκα στον «Αμαξά Ένσελ» του Χάουπτμαν, την Πορκία στον «Έμπορο της Βενετίας» του Σέξπιρ, τη Φαύστα στην ομώνυμη τραγωδία του Βερναρδάκη και την Αγαθή στον «Νικηφόρο Φωκά» του ιδίου.
Το 1921 τιμήθηκε με τον Χρυσό Σταυρό του Γεωργίου Α’ και το 1923 με το Αριστείο Γραμμάτων και Τεχνών του υπουργείου Παιδείας. Το 1924 παντρεύτηκε τον Αιγυπτιώτη επιχειρηματία Γιώργο Χέλμη (1891-1975), με τον οποίο έζησε για το υπόλοιπο της ζωής της. Το ζευγάρι δεν απέκτησε παιδιά. Το 1926 έκτισε το εξοχικό της στην περιοχή του Ζωγράφου, το οποίο σήμερα στεγάζει του Μουσείο Μαρίκας Κοτοπούλη.
Ένας από τους πολλούς σταθμούς της θεατρικής της σταδιοδρομίας, υπήρξε η παράσταση της «Εκάβης» του Ευριπίδη, που δόθηκε στο Παναθηναϊκό Στάδιο στις 18 Σεπτεμβρίου 1927, σε σκηνοθεσία Φώτου Πολίτη, ο οποίος έγραψε τότε: «Η παράσταση της Εκάβης, οφείλεται αποκλειστικά στο μεγάλο ενθουσιασμό της Μαρίκας Κοτοπούλη και στη θερμή αγάπη της για την αρχαία τραγωδία. Μία τόσο εξαιρετική καλλιτέχνις δεν είναι δυνατό, παρά να νοιώθη βαθειά, πως τελικός προορισμός της είναι να ζωντανεύη τις αρχαίες ηρωίδες».
Κατά τη διάρκεια της Κατοχής απείχε συνειδητά από τις θεατρικές παραστάσεις και βοήθησε αρκετούς αριστερούς συναδέλφους της, που διώκονταν για την αντιστασιακή τους δράση. Η ίδια ανήκε στη Δεξιά και υποστήριζε τον θεσμό της βασιλείας.
Αν και δε διακρινόταν για την εξωτερική της εμφάνιση, κατάφερνε να κερδίσει τον θαυμασμό με τη γοητεία, την ευφυΐα και το πάθος της για την υποκριτική και το θέατρο. Η προσωπική της ζωή ήταν θυελλώδης, ενώ φήμες ήθελαν να έχει σχέσεις και με γυναίκες.
Η σχέση της με τον πολιτικό και στοχαστή Ίωνα Δραγούμη αποτέλεσε σκάνδαλο για την εποχή, αφού συζούσαν χωρίς να είναι παντρεμένοι. Τέσσερα χρόνια μετά τη δολοφονία του συντρόφου της το 1920, η Μαρίκα παντρεύτηκε τον Γιώργο Χέλμη, το 1924, ο οποίος ανέλαβε τη διεύθυνση του θεάτρου της.
Χαρακτηριστική είναι η συνάντηση που είχε η ίδια με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, τότε πρωθυπουργό και πολιτικό αντίπαλο του Ίωνα Δραγούμη. Σύμφωνα με δημοσίευμα της εποχής, ο Βενιζέλος την επισκέφθηκε στο θέατρο «Ομόνοια» και αφού συνομίλησαν για ώρα η ηθοποιός φώναξε στον ανιψιό της Δημήτρη Μυράτ: «Μήτσο, τρέξε να με γλυτώσεις. Γιατί λίγα λεπτά ακόμη αν μείνει ο πρόεδρος στο καμαρίνι μου, θα γίνω Βενιζελική». Στο άκουσμα αυτής της φράσης, ο πρωθυπουργός «έσπευσε ν’ απομακρυνθή γελών», σύμφωνα με την εφημερίδα «Το Βήμα».
Σαν άτομο η μεγάλη ηθοποιός είχε τις συμπάθειες, τις αδυναμίες της, τις λόξες της, το σπινθηρίζον πείσμα και την δηκτική γλώσσα της. Όλες όμως τις αδυναμίες της, τις περιέβαλε με κάποιο καλλιτεχνικό επίστρωμα, εξωραϊσμένο από την ευφυΐα και την ανοιχτή καρδιά. Δεν χάριζε κάστανα ούτε και στον ίδιο τον εαυτό της»…
Με τον θίασο της στο Ρέθυμνο το 1953
Θα ερχόταν λοιπόν στην πόλη μας η Μαρίκα Κοτοπούλη για να παρουσιάσει στο θέατρο «Ολυμπία» τρία έργα, το «Μις Μέιμπλ» του Ρόμπερτ Σέριφ, «Σκιά» του Ντάριο Νικοντέμι και την ελληνική κωμωδία των Αλέκου Σακελλάριου και Χρήστου Γιαννακόπουλου «Θανασάκης ο πολιτευόμενος».Στο θίασο της Μαρίκας Κοτοπούλη συμμετείχαν μεταξύ άλλων ο Παντελής Ζερβός και η Βούλα Ζουμπουλάκη.
Ο θίασος έμεινε δυο μέρες στην πόλη μας και παρουσίασε με μεγάλη επιτυχία τα έργα αυτά.Συγκεκριμένα το Σάββατο 28 Φεβρουαρίου 1953, παρουσίασε 7.00-9.30 την ελληνική κωμωδία και 10.00-12.00 τη «Μις Μέιμπλ».
Την Κυριακή 1 Μαρτίου οι παραστάσεις ξεκίνησαν στις 4.00 το απόγευμα με το έργο «Μις Μέιμπλ» ακολούθησε 7.00-9.30 «Θανασάκης ο πολιτευόμενος» και 10.00-12.00 η «Σκιά».
Οι κριτικές που γράφτηκαν ήταν κάτι περισσότερο από θριαμβικές.Και κανένας δεν βρέθηκε να διαφωνήσει. Το Ρεθεμνιώτικο κοινό, καθόλου εκδηλωτικό κατά γενική ομολογία, βλέποντας τη Μαρίκα Κοτοπούλη και σαν «Μις Μέιμπλ» στο ομώνυμο έργο και στο μοιραίο ρόλο της Μπέρτας στη «Σκιά» ενθουσιάστηκε τόσο που υποχρέωσε με το παρατεταμένο χειροκρότημά του την μεγάλη ηθοποιό να βγει στη σκηνή τέσσερις φορές. Κάτι μοναδικό στα χρονικά του τόπου.
Η μεγάλη αποκάλυψη
Δυο από τους κορυφαίους της πνευματικής ζωής του τόπου ο Πολύβιος Τσάκωνας και ο Γιάννης Δαλέντζας επισκέφθηκαν την Μαρίκα Κοτοπούλη στο καμαρίνι της για να τη συγχαρούν με τη διττή τους ιδιότητα, τη δημοσιογραφική και ως εκπρόσωποι της Πνευματικής Εστίας.
Εκείνη παρά την μεγάλη της κούραση και λόγω ηλικίας τους δέχτηκε με μεγάλη χαρά.
Άκουσε με προσοχή όσα θερμά λόγια, σαν να ανέβλυζαν από την ψυχή τους, της είπαν για την ερμηνεία της και σε μια συναισθηματική έκρηξη έκανε τη μεγάλη αποκάλυψη.
Αγαπητοί μου Ρεθεμνιώτες τους είπε «Κατάφερα να φτάσω εκεί που έφτασα γιατί έχω μια φλέβα Ρεθεμνιώτικη. Η γιαγιά μου ήταν Ρεθεμνιωτοπούλα».
Συγκλονίστηκαν οι επισκέπτες της από την αποκάλυψη αυτή. Αισθάνθηκαν μεγάλη περηφάνια. Και το δήλωσαν για να τους απαντήσει με το αμίμητο χιούμορ της.
«Παρακαλώ κύριοι μη με ανεβάζετε τόσο ψηλά γιατί ζαλίζομαι».
«Δεν νοιώθομε τόσο στιβαρά και πελώρια τα πνευματικά μας χέρια για να σας σηκώσουμε» της απάντησε ο Γιάννης Δαλέντζας «Εκεί πάνω, πρόσθεσε, ανεβήκατε μόνοι σας και θα μας επιτρέψετε να πούμε πως η ζάλη δεν είναι από το ύψος αλλά από την ευτυχία που νοιώθετε για τη χαρά που σκορπίσατε με την Τέχνη σας στο λαό μας».
Ένα χρόνο μετά την επίσκεψή της στο Ρέθυμνο η Μαρίκα Κοτοπούλη πέθανε ξαφνικά από καρδιακή ανακοπή στην Αθήνα. Ήταν 67 ετών.
Όσο κι αν αναζητήσαμε περισσότερα στοιχεία για τη Ρεθεμνιώτικη καταγωγή της μεγάλης ηθοποιού στάθηκε αδύνατον να μάθουμε κάτι περισσότερο. Όπως προαναφέραμε οι γονείς της ήταν ηθοποιοί σε μπουλούκι. Με το επώνυμο που βλέπουμε στο γένος της Κοτοπούλη εντοπίσαμε κάποιους στην Εύβοια που μας είπαν πως δεν είχαν καμιά σχέση.
Από τη στιγμή όμως που το δήλωσε η ίδια η μεγάλη τραγωδός γιατί να το αμφισβητήσουμε;
Η μεγάλη καλλιτέχνις και αγωνίστρια Καλή Καλό
Μια άλλη σπουδαία καλλιτέχνις, (είχε θεωρηθεί και σύμβολο της σαγηνευτικής γυναικείας ομορφιάς) ήταν η Καλλιόπη Δαμβέργη, γνωστή με το καλλιτεχνικό ψευδώνυμο Καλή Καλό, που ανατράφηκε στο θεατρικό σανίδι της Κοτοπούλη, όπου εμφανιζόταν η μητέρα της.
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Η Καλλιόπη γεννήθηκε στην Αθήνα στις 20 Δεκεμβρίου του 1926 αλλά όλη η καταγωγή της είναι από το Ρέθυμνο. Μητέρα της ήταν η Χρύσα, κόρη του στρατηγού Γ. Καλοχριστιανάκη, υπασπιστή του Βενιζέλου, επίσης ηθοποιός και μια χειραφετημένη για την εποχή γυναίκα. Πατέρας της ήταν ο Νίκος Δαμβέργης, της οικογένειας των φαρμακοβιομηχάνων. Θα μιλήσουμε και γι’ αυτούς σε επόμενο αφιέρωμα.
Το πάθος της μητέρας για το θέατρο δεν την εμπόδισε, ενώ ήταν έγκυος στην Καλή, να το σκάσει από το σπίτι και να ακολουθήσει το θίασο Κοτοπούλη.
Ο Χέλμης με την Κοτοπούλη τη συνόδευαν μάλιστα όταν ήρθε η ώρα να φέρει το παιδί της στον κόσμο. Αφού λοιπόν γεννήθηκε στο περιβάλλον του θεάτρου ήταν φυσικό να πάρει το «βάπτισμα του πυρός» σε ηλικία μόλις τριών ετών, στη «Δασκαλίτσα» του Ντάριο Νικκοντέμι μετά από απόφαση της Μαρίκας Κοτοπούλη. Ο πρώτος πραγματικός της ρόλος όμως ήταν σε ηλικία 5 ετών, ειδικά γραμμένος για αυτή από τον Σπύρο Μελά στο έργο του «Ο μπαμπάς εκπαιδεύεται», όπου σημείωσε εξαιρετική επιτυχία παίζοντας δίπλα στον Βασίλη Λογοθετίδη και στο ζεύγος Μουσούρην στο θέατρο «Αλίκη». Τόση ήταν η επιτυχία, ώστε ο Αττίκ έστειλε τον διευθυντή της «Μάντρας» του, Χρ. Δημητρόπουλο, να ζητήσει από τη μητέρα της συνεργασία. Και όταν αυτή έδωσε τη συγκατάθεσή της, εκείνος έγραψε της «Μπέμπας» τραγούδια και παρλάτες, τη δίδαξε ηθοποιία, της έδωσε το ψευδώνυμο «Καλή Καλό» και την εμφάνισε σε παραστάσεις του. Κι εκείνη παρουσίαζε τον καλύτερο εαυτό της, ενώ επιζητούσε τη μόρφωση. Ήταν τόση η δίψα της για μάθηση, ώστε στα 12-13 χρόνια της μιλούσε και ξένες γλώσσες.
Παράλληλα, μαθήτευε επί πολλά χρόνια στη σχολή κλασικού μπαλέτου του Βασιλικού (σήμερα Εθνικού) Θεάτρου και άλλες. Σχηματιζόταν έτσι μια εικόνα της ως παιδιού-θαύματος, κάτι σαν τη Σίρλεϊ Τεμπλ της Ελλάδας, ωστόσο το διαζύγιο της μητέρας της και ο πόλεμος με την Κατοχή διέκοψαν αυτή την εξέλιξη, καθώς μητέρα και κόρη άρχισαν να περιοδεύουν με «μπουλούκια» στην επαρχία για την επιβίωσή τους.
Στα χρόνια της Κατοχής η Καλή έγινε Αετόπουλο. Το ’40-’41 της έβαζαν στα καλτσάκια τις προκηρύξεις κι έτρεχε να τις μοιράσει στα σπίτια. Στα 15 της ήξερε να δουλεύει πολύγραφο με μελάνι! Τότε γνώρισε τον Ρεθεμνιώτη ήρωα Γιώργο Μαμαλάκη και ο έρωτάς τους ήταν αμοιβαίος. Η μητέρα, όμως, της Καλής δεν ενέκρινε το γάμο επειδή η κόρη της ήταν ανήλικη. Αυτό δεν εμπόδισε το ζευγάρι να κλεφτεί. Ο Γιώργος την πήγε σε μια θεία του στη Νέα Σμύρνη, μέχρι να βγουν οι άδειες γάμου. Πώς να γίνει όμως ο γάμος χωρίς τη συγκατάθεση γονέα; Ο Γιώργος δεν το έβαλε κάτω. Πήγε και βρήκε τον Δαμβέργη, πατέρα της Καλής στο Φάληρο που ζούσε και τον πήγε αμέσως στο Ληξιαρχείο να υπογράψει. Έτσι η 15χρονη κατάφερε να παντρευτεί τον 20χρονο καλό της που ήταν ενεργό μέλος της Αντίστασης στην ομάδα της Λέλας Καραγιάννη.
Δυστυχώς, όμως, ενώ η Καλή ήταν έγκυος στην κόρη της, ο Γιώργος σκοτώθηκε από τους Γερμανούς σε μια επικίνδυνη αποστολή στο Ελληνικό, λίγες μέρες πριν από το χάραμα της λευτεριάς.
Η μεταπολεμική ένταξη της Καλής στο ΚΚΕ οδήγησε στη σύλληψή της το 1947 από το θέατρο, ενώ εμφανιζόταν στην επιθεώρηση «Το παρδαλό κατσίκι», και στον εκτοπισμό της επί εξάμηνο στην Ικαρία.
Μετά την επιστροφή από την εξορία, που συμπίπτει με την ενηλικίωσή της, η Καλή Καλό δημιούργησε τον δικό της θίασο (1950) και ερμήνευσε ρόλους σε όλα τα είδη του θεάτρου, δηλαδή βαριετέ,επιθεώρηση,οπερέτα, ελεύθερο θέατρο, και πρόζα. Συνεργάστηκε μεταξύ άλλων με τους Μινωτή, Κυβέλη, Μιράντα Μυράτ, Κατράκη, Τραϊφόρο, Χριστόφορο Νέζερ, Αυλωνίτη, Μαυρέα, Κοκκίνη, Σταυρίδη, Καλουτά, Ρένα Ντορ και Ρένα Βλαχοπούλου. Επίσης πρωταγωνίστησε στο Εθνικό Θέατρο και στο ΚΘΒΕ, παίζοντας έργα των Μπρεχτ, Πιραντέλλο και άλλων. Το γεγονός ωστόσο ότι δεν την ενδιέφερε ο κινηματογράφος, κι έτσι έπαιξε μόνο σε τέσσερις κινηματογραφικές ταινίες, συνετέλεσε στο να είναι σχεδόν άγνωστη στις νεότερες γενεές. Στο τέλος της σταδιοδρομίας της εμφανίσθηκε και σε λίγες τηλεοπτικές σειρές.
Εκτός από τη θεατρική της σταδιοδρομία, η Καλό συνέχισε μόνη της να μαθαίνει ξένες γλώσσες και ακολούθησε πανεπιστημιακές σπουδές στην παιδοψυχολογία στη Λωζάνη, και πιο συγκεκριμένα στα συστήματα των Μοντεσσόρι, Ντεκρολύ και Πεσταλότσι. Είναι, μάλιστα, δημιουργός των «Πρότυπων Εκπαιδευτηρίων Καλής Δαμβέργη».
Το 1998 η Καλή Καλό δημοσίευσε την αυτοβιογραφία της, με τον τίτλο «Όσα δεν πήρε ο άνεμος» και υπότιτλο «Η αυτοβιογραφία μιας θεατρίνας» (εκδ. Άγρα, 275 σελ.). Το βιβλίο αναμνήσεων με τίτλο «Περίπατος ψυχής στην Αθήνα του κάποτε… του τώρα… του τότε…» (Εκδ. Οίκος Α.Α. Λιβάνη, 95 σελ.) κυκλοφόρησε το 2011.
Ζωή αδιάκοπου αγώνα
Από το γάμο της με το Μαμαλάκη η Καλή απέκτησε μια κόρη την Γιούλη.Αργότερα παντρεύτηκε τον Δημήτρη Βαλμά, τον οποίο είχε γνωρίσει σε περιοδεία στη Σύρο, και με τον οποίο έζησαν στη Θεσσαλονίκη (το εκεί «Στρατιωτικό Θέατρο» τώρα φέρει το όνομά της). Τέλος, από το 1959 έως το 1979 ήταν παντρεμένη με τον πλοίαρχο Κώστα Καρανικόλα, με τον οποίο απέκτησε έναν γιο, τον Χρήστο. Αλλά σε ηλικία 13 ετών ο Χρήστος τραυματίσθηκε σοβαρά από έκρηξη σε πείραμα χημείας και, παρά το ότι η μητέρα του ξόδεψε όλη της την περιουσία για να θεραπευθεί, απεβίωσε το 1988, σε ηλικία 27 ετών. Για χρόνια μετά την απώλεια του γιου της, η ηθοποιός είχε αποτραβηχτεί στην Αστυπάλαια.Ήταν μια δοκιμασία που δεν έχει ξεπεράσει ποτέ.
Η Καλή Καλό που είχε το προνόμιο να τη «χορέψουν» νήπιο στα γόνατά τους ο Κώστας Βάρναλης, ο Γιώργος Παππάς, η Λιλή Ιακωβίδου, ο Αιμίλιος Βεάκης, ο Μενέλαος Λουντέμης, ο Παντελής Χόρν κ.ά., να διατηρήσει στενή γνωριμία με το Γιάννη Ρίτσο που κράτησε μέχρι το θάνατο του μεγάλου ποιητή αποτελεί αναμφισβήτητα μια ζωντανή ιστορία του σύγχρονου ελληνικού θεάτρου.
Ζει απομονωμένη αλλά πάντα έτοιμη να πάρει θέση σε ζητήματα πολιτικής. Επιμένει να δηλώνει κομμουνίστρια και όχι αριστερή, έχοντας άποψη επί παντός επιστητού. Και σε όλη της τη ζωή δεν έπαψε να απαιτεί και να επιβάλει το σεβασμό όπου χρειαζόταν να το κάνει.
Δεν δίστασε μάλιστα υπερασπιζόμενη την τιμή της να χαστουκίσει κάποτε τη Ρένα Βλαχοπούλου, στο θέατρο, όταν την άκουσε να υπαινίσσεται κάτι που την αδικούσε και μάλιστα μπροστά στην κορούλα της.
Αυτά και πολλά άλλα είχε αφηγηθεί, η σημαντική αυτή γυναίκα και στον Αντώνη Μποσκοΐτη στο LIFO (24-8-2017) σε μια συνέντευξη ποταμό που δεν χορταίνεις να διαβάζεις. Γιατί εκτός των άλλων στις απαντήσεις της η Καλή διατυπώνει και αξιοπρόσεκτη πολιτική σκέψη.
Αυτή είναι η Καλή Καλό,ηθοποιός θεάτρου (από 1933) χορεύτρια, ηθοποιός ταινιών (1954-2001), ηθοποιός τηλεόρασης (από 1994), αυτοβιογράφος, χορογράφος, θεατρική παραγωγός, Αγωνίστρια – Ασυμβίβαστη – Αξιοπρεπής. Ένας ζωντανός θρύλος του ελληνικού θεάτρου. Μια συνειδητή ιδεολόγος με ταυτότητα. Μια γυναίκα που αντιπροσωπεύει επάξια το Ρέθυμνο και τις αξίες του ακόμα και τώρα που πλησιάζει στον αιώνα της ζωής της.
Πηγές:
«Κρητική Επιθεώρηση» και «Βήμα» Ρεθύμνου Μάρτιος 1953
Εφημερίδα «Βήμα» Αθηνών (Οκτώβριος 1954)
Θεατρικά Λεξικά
Βικιπαίδεια
Συνεντεύξεις στο διαδίκτυο
