Ο Μέγας Βασίλειος στον λόγο του «Πρὸς τοὺς νέους, ὅπως ἂν ἐξ ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων» εξυμνεί και εγκωμιάζει την αρετή έτσι όπως την θεράπευσαν και ύμνησαν οι αρχαίοι Έλληνες σοφοί, θεωρώντας, μάλιστα, ότι η διδασκαλία τους μόνο οφέλη μπορεί να προσφέρει σε κάθε άνθρωπο, αλλά και σε αυτούς τους χριστιανούς νέους που διαμορφώνουν τον χαρακτήρα και την προσωπικότητά τους. Γιατί, λέγει ο Βασίλειος, τόσον η ποίηση τού Ομήρου, όσο και αυτή του Ησιόδου– επιλέγοντας, αρχικά, τα δύο υψηλότερα πνευματικά αναστήματα τού αρχαίου ελληνικού κόσμου- «ἀρετῆς ἐστιν ἔπαινος», αφού μέσα από το έργο τους δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να προτρέπουν «τούς νέους ἐπ᾿ ἀρετήν», για να καταλήξει, στη συνέχεια, σε έναν καθολικό έπαινο των αρχαίων που, «σχεδόν, λέγει, ἅπαντες … μικρὸν ἢ μεῖζον εἰς δύναμιν ἕκαστος ἐν τοῖς ἑαυτῶν συγγράμμασιν ἀρετῆς ἔπαινον διεξῆλθον».
Και μετά από αυτόν τον διθυραμβικό, θα τον ονομάζαμε, ύμνο τής αρετής των αρχαίων Ελλήνων, ο μέγας Πατήρ προχωρεί ακόμα περισσότερο σε μιαν νέα, καινοτόμο και εξαιρετικά προοδευτική για την εποχή του θέση, υποστηρίζοντας ότι ο χριστιανός δεν πρέπει να πτοείται ή να εμποδίζεται στο να παίρνει μαθήματα αρετής απ’ οπουδήποτε κι αν προέρχονται αυτά, ακόμα και από αυτόν τον αρχαίο ελληνικό κόσμο, την θύραθεν ή έξωθεν, όπως ονομαζόταν, τότε, φιλοσοφία. Μας προτρέπει, όμως ότι αυτό πρέπει να γίνεται μετά πολλής προσοχής και διακρίσεως, με τον τρόπον, όπως λέγει χαρακτηριστικά, των μελισσών που με περισσή προσοχή ξεχωρίζουν και επισκέπτονται τα χρήσιμα μόνον από τα άνθη, για να πάρουν το μέλι που χρειάζονται.
Έτσι κι εμείς οι χριστιανοί με οδηγό μας, πάντοτε, τη συγκεκριμένη αρετή τής διάκρισης, της «βασιλίδος» των αρετών, όπως την αποκαλούν «ενί στόματι» όλοι οι Πατέρες τής Εκκλησίας, πρέπει, σαν τις μέλισσες, να ξεχωρίζουμε από τις αρχαίες διδασκαλίες το καλόν από το κακό και «νά ἀντλῶμεν οἱονεί τό εἰς τά ἀρχαῖα ἑλληνικά ἄνθη ὑπάρχον μέλι», που θα μας βοηθήσει- με την παράλληλη, βέβαια, μελέτη και της Αγίας Γραφής και των λοιπών διδαχών τής χριστιανικής πίστης- οι αρχαίοι σοφοί να μας γίνουν οδηγοί και αποτελεσματικοί βοηθοί μας στην καλλιέργεια τής χριστιανικής μας συνείδησης.
Και ως πρώτο παράδειγμα, προς απόδειξη και στερέωση τής θέσης του αυτής, ο θείος Πατέρας αναφέρει τη στιγμή τής συνάντησης τού ναυαγού Οδυσσέα με τη Ναυσικά, όπου, λέγει, γυμνός και ταλαιπωρημένος και με μόνη την εμφάνισή του ο σεμνός βασιλιάς τής Ιθάκης προκαλεί τον απεριόριστο σεβασμό τής βασιλοπούλας, γιατί- όπως λέγει χαρακτηριστικά ο Βασίλειος- αντί άλλου ενδύματος ο ποιητής κατάφερε και τον έντυσε με την αρετή. «ἐπειδήπερ αὐτὸν ἀρετῇ ἀντὶ ἱματίων κεκοσμημένον ἐποίησε». Είναι, λέγει ο Βασίλειος, σαν να βροντοφωνάζει ο Όμηρος, στο σημείο αυτό, ότι: «Ἀρετῆς ὑμῖν ἐπιμελητέον, ὦ ἄνθρωποι, ἣ καὶ ναυαγήσαντι συνεκνήχεται», δηλαδή την αρετή πρέπει, ω άνθρωποι, να φροντίζετε, η οποία και στο ναυάγιο, ακόμα, δεν χάνεται, αλλά ακολουθεί τον ναυαγό, κολυμπώντας μαζί του.
Αυτή τη μοναδική σοφία των αρχαίων Ελλήνων σοφών ο μέγας παιδαγωγός θέλει να αξιοποιήσει και μεταλαμπαδεύσει στους νέους, κυρίως, ανθρώπους με μια μακρά σειρά λαμπρών παραδειγμάτων και λόγων έμπρακτης άσκησης στην αρετή που προσκομίζει στον λόγο του αυτόν από τους Αρχαίους Έλληνες. Ο Βασίλειος γνωρίζει πολύ καλά τη φυσική και βαθιά ψυχολογική ανάγκη τού ανθρώπου, και ιδιαίτερα του νέου, να προσπαθεί να μιμείται στη ζωή του τα μεγάλα πρότυπα τού πνεύματος, της τέχνης και της αρετής. Γνωρίζει ότι ο άνθρωπος μοιάζει με τη μαγνητική βελόνη, που, από μιαν εσώτερη τής ψυχής του ανάγκη, στρέφεται πάντοτε προς τον πολικό του αστέρα, προς το μεγάλο του αγάπημα που θαυμάζει περισσότερο και προσπαθεί να το βάλει στη ζωή του και να το μιμηθεί. Την ψυχολογική αυτήν ανάγκη τού ανθρώπου ο Μ. Βασίλειος προσπαθεί να εκμεταλλευτεί με τα «Καλά Παραδείγματα». Η ζωή είναι τόσο όμορφη σαν κάνουμε το καλό και το αληθινό! Και τα «Καλά Παραδείγματα» βοηθούν, ακριβώς, τον άνθρωπο προς την κατεύθυνση αυτήν. να «ομορφύνει», γεμίζοντας με αρετές τη ζωή του.
Τα «καλά παραδείγματα» από τον αρχαίο ελληνικό κόσμο που μας προτείνει ο Βασίλειος τα παραθέτει στον Λόγο του σύμφωνα με τη σειρά που ακολουθείται στην Επί του Όρους Ομιλία του Κυρίου (Ματθ., κεφ. ε΄) και με αυτά καταδεικνύει στους νέους το δυνατόν της υπερνίκησης παθών, όπως είναι ο θυμός, η πορνεία, ο όρκος, η υλιστική προσκόλληση στον πλούτο και η ακρόαση αισχρής και άσεμνης μουσικής. Ήρωες στα παραδείγματα αυτά είναι, αντίστοιχα, ο Περικλής, ο Ευκλείδης από τα Μέγαρα και ο φιλόσοφος Σωκράτης (στο θέμα του θυμού), ο Μ. Αλέξανδρος (στην αποφυγή της πορνείας), ο Κλεινίας (στην αποφυγή του όρκου), ο Μ. Αλέξανδρος και ο Πυθαγόρας (στο θέμα του εθισμού του παιδιού στην ακρόαση καλής και ποιοτικής μουσικής) και οι μεγάλοι γλύπτες της αρχαιότητας Πολύκλειτος και Φειδίας (στο θέμα της αποφυγής της υλιστικής προσκόλλησης στον πλούτο).
Με το πλήθος των παραδειγμάτων αλλά και των λοιπών στοιχείων αγωγής που ο Μέγας Παιδαγωγός παραθέτει στον συγκεκριμένο λόγο του μας αποκαλύπτει την αληθινή φύση του ανθρώπου μέσα από τη διασάλευση και διαστροφή των σχέσεών του με τον Θεό (όρκος), με τον συνάνθρωπό του (θυμός, υλιστική προσκόλληση στον πλούτο), τον κόσμο και τον εαυτό του (πορνεία, ακρόαση άσεμνης μουσικής), που οφείλεται αποκλειστικά και μόνο στην προσπάθειά του να αποθεώσει το εγώ του, την ελευθερία του, στηριζόμενος στις ίδιες του τις δυνάμεις και περιφρονώντας κάθε ανθρώπινη αξία. Η λύτρωση έρχεται, τελικά, τη στιγμή που θα βοηθηθεί ο παιδαγωγούμενος να ανακαλύψει και προσεγγίσει την ορθόδοξη θεώρηση της φύσης του και της δημιουργίας ως μιας ενιαίας πραγματικότητας, όπου ο άνθρωπος έχει την εν Χριστώ δυνατότητα να εικονίσει τον Θεό στο πρόσωπό του, που αδιάκοπα μεταμορφώνεται σε «κτίση καινή».
* Ο Κωστής Ηλ. Παπαδάκης είναι φιλόλογος-θεολόγος
www.ret-anadromes.blogspot.com
