Είναι μια σειρά από χρονογραφήματα του Ιωάννη Δετοράκη στην εφημερίδα Πολιτεία, του Νίκου Ανδρουλιδάκη (1949), που μας δίνουν ανάγλυφη την κοινωνική ζωή του Ρεθύμνου, μέσα από τη θεατρική δράση, στην οποία λάμβανε μέρος ενεργά ο πολυγραφότατος χρονογράφος.
Αφορμή του έδινε συνήθως μια επέτειος αλλά και κάθε επίσκεψη επιφανούς της εποχής. Και η επίσκεψη του Φωτιάδη Πασά δεν θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση αν κρίνουμε από το χρονογράφημα που δημοσιεύτηκε στην Πολιτεία (2 Μαίου 1949).
Ποιος ήταν όμως ο Φωτιάδης Πασάς;Όλες οι γραφές που τον αφορούν συμφωνούν πως ήταν ένας σημαντικός άνθρωπος με την κουλτούρα του Φαναριώτη που στήριξε την Κρήτη σε πολύ δύσκολη εποχή.
Κυπριακής καταγωγής ο σημαντικός αυτός αξιωματούχος του Οθωμανικού κράτους κατά τον 19ο αιώνα, ήταν ο μεγαλύτερος αδελφός του λογίου και δασκάλου Κωνσταντίνου Φωτιάδη, γιος του άρχοντος μεγάλου ποστέλνικου Αλεξάνδρου Φωτιάδη και εγγονός του λογίου και σχολάρχη της Μεγάλης του Γένους Σχολής Φωτίου του Κυπρίου.
Ο Ιωάννης Φωτιάδης είχε αναλάβει σημαντικά αξιώματα του Οθωμανικού κράτους και διετέλεσε πρώτα πρέσβης της Υψηλής Πύλης στην Αθήνα και αργότερα γενικός διοικητής της Κρήτης.
Είχε τον τίτλο του Βαλή και το σουλτανικό φιρμάνι του διορισμού του που διαβάστηκε στα Χανιά κατά την τοποθέτησή του (ενθρόνιση την χαρακτηρίζει ο Δετοράκης) αναφέρει επί λέξει: «Περινούστατε βεζύρη μου εκ των μεγιστάνων του κράτους μου Ιωάννη Φωτιάδη Πασά Επαυξήσει Κύριος το κλέος σου».
Δεν θα πρέπει να απορήσετε για την τοποθέτηση αυτή γιατί με τον χάρτη της Χαλέπας μπορούσε να ανατεθεί σε Χριστιανό τέτοια αρμοδιότητα.
Ο Χάρτης της Χαλέπας ήταν ένα πολύ σημαντικό βήμα για τη λύση του Κρητικού Ζητήματος, αφού έτσι δημιουργήθηκε ένα καθεστώς ημιαυτόνομης επαρχίας με ιδιαίτερα προνόμια. Ο Αλέξανδρος Καραθεοδωρής ήταν ο πρώτος διοικητής, ο οποίος άσκησε την εξουσία του για λίγους μήνες. Αυτόν διαδέχθηκε ο Ιωάννης Φωτιάδης, άνθρωπος μορφωμένος, με ευρεία διοικητική πείρα που διοίκησε την Κρήτη ως το 1885, με δικαιοσύνη και φρόνηση. Υποστήριξε την παιδεία και προώθησε λύσεις για σημαντικά προβλήματα Επί των ημερών του αναγνωρίστηκε επίσημη γλώσσα η Ελληνική και σ’ αυτή ήταν γραμμένη η εφημερίδα Κρήτη με τη μετάφραση των νόμων στην πίσω σελίδα στα Τούρκικα.
Ο Φωτιάδης κατάφερε επί της θητείας του να λυθεί το μεγάλο ζήτημα του Βακουφικού που απασχολούσε και ταλαιπωρούσε τους Χριστιανούς.
Σύμφωνα πάντα με τον Ιωάννη Δετοράκη η διευθέτηση αυτού του τόσο σοβαρού ζητήματος, είχε γιορταστεί στο Ρέθυμνο με τη φωταγώγηση της πόλης, με χρωματιστά καντήλια στα κέντρα και στα καταστήματα.
Η ωραιότερη φωταγώγηση, πάντως, έγινε στο κατάστημα Δετοράκι, όπου λειτούργησε αργότερα το ζαχαροπλαστείο Γρηγοριάδη στη σημερινή οδό Αρκαδίου. Την επιμέλεια είχε ο συγγενής του ιδιοκτήτη Ι. Φουρναράκης ένας γνήσιος καλλιτέχνης.
Έπαιζε βιολί και τραγουδούσε. Σε κάθε αποκριάτικο χορό δε, ήταν ο διευθύνων με παραγγέλματα τις καντρίλιες. Δυο ακόμα που είχαν τον ρόλο αυτό ήταν (για την ιστορία το αναφέρουμε) ο Χαρίλαος Ασκούτσης και ο γιατρός Ιωάννης Δάνδολος. Ήταν όμως κι ένας υπέροχος ιεροψάλτης και «ράγιζε» καρδιές όταν έψαλε τους κανόνες του Μεγάλη Σαββάτου.
Ας έρθουμε όμως στην επίσκεψη του Φωτιάδη στο Ρέθυμνο. Έφθασε με το ιστορικό πλοίο Αρκάδι για το οποίο έχουν γίνει αρκετές αναφορές σε δημοσιεύματα. Ήταν το περίφημο πλοίο που είχαν καταλάβει οι Τούρκοι όταν μετέφερε πολεμοφόδια στην επανάσταση του 1866.
Ο Φωτιάδης δεν είχε παραλείψει να επισκεφθεί και την Εκκλησία ρίχνοντας μάλιστα στο δίσκο και μια χρυσή λίρα.Τον πασά συνόδευε και μια μπάντα οι μουσικοί της οποίας έφεραν εντυπωσιακές στολές.
Προς τιμήν του δόθηκε και μια παράσταση με το έργο «Μαξιμιλιανός» που είχε γίνει η μεγάλη επιτυχία του ερασιτεχνικού θιάσου «Αι Μούσαι».
Περισσότερα για τον σύλλογο και τις δράσεις του αναφέρει ο κ. Γιάννης Παπιομύτογλου σε μια εξαιρετική, όπως όλες άλλωστε οι εργασίες του, μελέτη με τίτλο «Το θέατρο στο Ρέθυμνο τη 12ετια 1884-1895».
Πως έγινε επιτυχία ο «Μαξιμιλιανός»
Μια και το έφερε η ροή των γεγονότων, για την παράσταση με το έργο «Μαξιμιλιανός», ο Ιωάννης Δετοράκης, σε άλλο φύλλο της εφημερίδας Πολιτεία (25 Απριλίου 1949) μας αναφέρει τα εξής ενδιαφέροντα που αξίζει να παραθέσουμε με την ευκαιρία.
Βρισκόμαστε στα 1881. Οι «Μουσαι» έχουν ήδη αναλάβει δράση και ο πρώτος εκείνος ερασιτεχνικός θίασος, ετοιμάζεται να παρουσιάσει στην αίθουσα των Τριών Ιεραρχών παράσταση.
Ήταν το Σπίτι Πολιτισμού της εποχής ο χώρος που ήταν κοντά στον Μητροπολιτικό ναό και φιλοξενούσε εκτός από τις σχολικές γιορτές, διαλέξεις και άλλες πνευματικές εκδηλώσεις αλλά και τις πρώτες παραστάσεις του ερασιτεχνικού θιάσου.
Σκηνικά είχε αναλάβει κάποιος Χαράλαμπος Ν Δρανδάκης, που φαίνεται ότι έκανε εμπόριο για τα προς το ζειν στο Πάνορμο, αλλά διακρινόταν για το ταλέντο του στη ζωγραφική. Πάνω στην πρώτη αυτή αυλαία είχε ζωγραφίσει μια Ακρόπολη των Αθηνών φαντασμαγορική. Σε μια επόμενη αυλαία ο επίσης σπουδαίος Γ. Γαληνός είχε ζωγραφίσει το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου. (περισσότερα και ενδιαφέροντα αναφέρει στην εργασία του ο κ. Γιάννης Παπιομύτογλου).
Η πρώτη αυτή αυλαία, μας ενημερώνει ο Ιωάννης Δετοράκης, κινδύνεψε να πέσει θύμα της τουρκικής μανίας μετά την αποτυχημένη επανάσταση του 1886 όταν ο Κούρτης πασάς του Ρεθύμνου, την έψαχνε για να την κατάσχει, αλλά είχε μεριμνήσει να την κρύψει ο Κωνσταντίνος Εμμ. Πετυχάκης, στο Αγγλικό Τηλεγραφείο που θεωρείτο βασική στέγη.
Ο Πετυχάκης, ήταν ο πρόεδρος του Φιλεκπαιδευτικού συλλόγου, πνευματικής οργανώσεως που ανέπτυξε λαμπρή δράση για πολλά χρόνια. Ως πρώτο έργο ο Δετοράκης θυμάται το «Θείος Δάκτυλος» και μετά το «Μαξιμιλιανός».
Για να μη φεύγει ο κόσμος βαλαντωμένος μετά από το δράμα υπήρχε εναλλακτικό έργο κωμωδία. Έτσι για το «Θείο Δάκτυλο» είχε προβλεφθεί το «Κόκκινο Παντελόνι» και για το «Μαξιμιλιανός» το «Αγαθόπουλο».
Τους βασικούς ρόλους ερμήνευσαν ο δικηγόρος Μίνως Πετυχάκης, μετέπειτα αρχηγός του Βενιζελικού κόμματος, ο έμπορος Κοσμάς Σωτήρχος, ο δικηγόρος Γ.Ν Καφάτος, (με πηγαία κωμική φλέβα) ο Νικόλαος Καφάτος, συμβολαιογράφος και πατέρας του εκδότη του Βήματος ο έμπορος Νικόλαος Πετυχάκης ο Ιωάννης Καλομενόπουλος με το ανεξάντλητο χιούμορ, ο Χαρίλαος Πετυχάκης αδελφός του δημάρχου ο Ιωάννης Καυγαλάκης κ.ά.
Ήταν, γράφει ο Δετοράκης, υπέροχος ο Νικόλαος Καφάτος στον ρόλο του φρουράρχου στο «Μαξιμιλιανός», όταν έλεγε στο στασιαστή που προσπαθούσε να διαφύγει έρποντας «Τις εί λέγε ή σε φονεύω…».
Καλές κριτικές απέσπασε και το σκηνικό που αναπαριστούσε το φρούριο. Από τις κορυφαίες στιγμές του έργου, αυτή που ο αυτοκράτορας (Ιωάννης Καλομενόπουλος), ζήτησε από τον ιερέα που τον συνόδευε στον τόπο της εκτέλεσης, να πάρει ένα χρυσό ρολόι (τσέπης) και να το δώσει όταν του δοθεί η ευκαιρία στην αυτοκράτειρα Καρλότα με τη διαβεβαίωση ότι τη λάτρευε μέχρι του τάφου.
Την αυτοκράτειρα, λόγω του συντηρητισμού της εποχής, υποδύθηκε …ο Σπύρος Ι. Σταματάκης.
Στο σημείο αυτό ο Δετοράκης κάνει μια σημαντική επισήμανση, αναφέροντας πως ήταν μεν κατανοητό για το 1882 να ερμηνεύει άνδρας γυναικείο ρόλο, αλλά ακατανόητο την εποχή που γράφει το χρονογράφημα (Απρίλιος του 1949) στα δυο γυμνάσια να μην γίνεται ανταλλαγή προσώπων και να εξακολουθεί η τακτική να δίνονται γυναικείοι ρόλοι σε αγόρια για να προστατευθούν τα ήθη της εποχής.
Ένας τραγικός αυτοκράτορας
Θα αναρωτηθούν σίγουρα οι νεότεροι αναγνώστες μας ποιος ήταν επιτέλους αυτός ο Μαξιμιλιανός που σαν θεατρικό έργο έγινε η μεγάλη επιτυχία των ερασιτεχνών μας της εποχής.
Το έργο βασίστηκε στην πραγματική ιστορία του Αυστριακού Αρχιδούκα Φέρντιναντ Μαξιμίλιαν Γιόζεφ Μαρία φον Άγκσμπουργκ – Λόδριγκεν που ο κόσμος τον έμαθε ως Μαξιμιλιανό Α’…
Ήταν ο μικρότερος αδελφός του αυτοκράτορα Φραγκίσκου Ιωσήφ Α’ της Αυστρίας, είχε γεννηθεί στο παλάτι Schonbrunn στη Βιέννη και είχε μια λαμπρή καριέρα ως ναύαρχος του Αυτοκρατορικού Αυστριακού Ναυτικού. Οι φήμες έλεγαν ότι ήταν νόθο παιδί της πριγκίπισσας Σοφίας του Wittelsbach, του οίκου που είχε στείλει στην Ελλάδα τον Όθωνα…
Ο Μαξιμιλιανός είχε υψηλή μόρφωση και μιλούσε αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά, ισπανικά, ουγγρικά και σλαβονικά καθώς και αυστριακά. Λέγεται ότι υπερτερούσε κατά πολύ του αδελφού του Φραγκίσκου Ιωσήφ, αλλά εκείνος ήταν πρώτος κι εκείνος θα γινόταν ο αυτοκράτορας της Αυστρουγγαρίας. Οπότε με τις ευλογίες της Γαλλίας και ερήμην των ΗΠΑ του έμεινε η αυτοκρατορία στο Μεξικό Μάλιστα με τη σύζυγό του Καρλότα εγκαταστάθηκε στο Κάστρο Τσαπουλτεπέκ στα περίχωρα της πόλης, θέση που ήταν το ησυχαστήριο των Αζτέκων αυτοκρατόρων!
Η τοποθέτηση αυτή με τις ευχές των Γάλλων δεν ήταν αρεστή στις ΗΠΑ που εκδήλωσαν αποφασιστικά την αντίδρασή της μεθοδεύοντας επανάσταση που οδήγησε τον Μαξιμιλιανό στο εκτελεστικό απόσπασμα στις 19 Ιουνίου 1867.
Θα μου πείτε και με το δίκιο σας τι χρειαζόμαστε όλες αυτές τις λεπτομέρειες. Μα πως αλλιώς θα κατανοούσαμε την ατμόσφαιρα που τόσο φιλότιμα μας περιγράφει ο Ιωάννης Δετοράκης και πως αλλιώς θα φανταστούμε για να αξιολογήσουμε την εργασία στα σκηνικά που εξάρει ο χρονογράφος της παράστασης;
Εκείνη την περίοδο που μας επισκέφθηκε ο διοικητής Κρήτης, το θέατρο είχε μεταφερθεί απέναντι από την Αγία Βαρβάρα όπου αργότερα ήταν οι αποθήκες της Εμπορικής Τράπεζας.
Όλα κύλησαν ομαλότατα, προς μεγάλη τέρψη του υψηλού επισκέπτη, ενώ στα διαλείμματα παιάνιζε η μπάντα του δημιουργώντας μια ωραία ατμόσφαιρα.
Επειδή όμως με το έργο «Μαξιμιλιανός» είχαν «ψυχοπλακωθεί» άπαντες, ακολούθησε και η κωμωδία το «Αγροκήπιον» έτσι για να συνέλθουν οι θεατές από τη δραματική κατάληξη του άμοιρου Αυστριακού που τον έκαναν σώνει και καλά αυτοκράτορα στο Μεξικό.
Και άλλα ενδιαφέροντα
Ο Ιωάννης Δετοράκης συνεχίζει και σε επόμενα δημοσιεύματα της εφημερίδας Πολιτεία να μας περιγράφει την κοινωνική ζωή και τους χαρισματικούς ανθρώπους της πόλης μέσα από τις αναφορές του στο ερασιτεχνικό θέατρο που συμμετείχε ενεργά.
Πόσο ενδιαφέροντα αλήθεια τα παρακάτω που αναφέρει στο φύλλο της Πολιτείας (9 Μαΐου 1949):
Τα παλιά ωραία χρόνια
«Κατά το 1884, ο ερασιτεχνικός θίασος των νέων εδίδαξε από σκηνής τα έργα «Κρήτες και Ενετοί» και Βάρδας Καλλέργης.
Εις τούτο έλαβε μέρος και ο παρεπιδημών τότε, ενταύθα θιασάρχης νευροσπάστων Δημοσθ. Μαριδάκις.
Το προηγούμενον έτος (1883) αι «Μούσαι» εώρτασαν την επέτειον της 8 Νοεμβρίου (17 η επέτειος της ολοκαυτώσεως) υπό την ηγεσίαν του Καθηγητού Γ. Παλιεράκι (εξ Ορθέ Μυλοποτάμου). Το πρωί εψάλη Μνημόσυνον αρχιερατικόν, από τον αλησμόνητον Επίσκοπον Ιερόθεον Μπραουδάκιν. Το κενοτάφιον είχε καλυφθή με μαύρο βελούδο, διακεκοσμημένον με αργυρά στέφανα και χρονολογίας των κυριωτέρων Κρητικών Επαναστάσεων.
Την νύκτα εις την δημοτικήν Σχολήν στολισμένην με μυρσίνας και εικόνας ηρώων και του ιστορικού δράματος, ωμίλησε με πυκνότατον ακροατήριον ο Καθηγητής Γ. Παλιεράκις, μετέπειτα Γυμνασιάρχης.
Χορωδία καλλιφώνων μαθητών υπό τον Χαράλ. Φραγάκιν, το πρώτον τότε διορισθέντα και σήμερον ακόμη επιζώντα και ευ έχοντα, διευθυντήν την εποχήν εκείνην της Δημοτ. Σχολής, έψαλε τον Εθν. Ύμνον. Ο νεαρός τότε διδάσκαλος είχε διδάξει πολλά Κρητικά δημώδη εις τους μαθητάς του.
Ο Φιλεκπαιδευτικός σύλλογος έδωσε σειράν διαλέξεων, με τακτικώτατον ομιλητήν τον Λάμπης και Σφακίων τότε, Ευμένιον.
Το 1887 συνεστήθη η φιλόπτωχος Εταιρία από άλλην ομάδα νέων με Πρόεδρον τον Κωνσταντίνον Καλοκαιρινόν. Τα εγκαίνια της Εταιρίας εωρτάσθησαν μεγαλοπρεπώς, εκ φωνήσαντος τον πανηγυρικόν του Εμμαν. Γ. Μανουσάκι. Την εσπέραν εδύθη θεατρική παράστασις, κατά την οποίαν τον ρόλον της ηρωίδος του έργου υπεδύθη ο μακαρίτης Ανδρέας Χ. Μοσχονάς. Ούτος έπαιζε πάντοτε γυναικείους ρόλους, εις τας θεατρικάς περιστάσεις του φιλεκπαιδευτικού.
Τα γυναικεία πρόσωπα εις τα έργα τα οποία έδιδον οι ερασιτέχναι της φιλοπτώχου, υπεδυόμεθα ο υπογραφόμενος και ο μακαρίτης Πέτρος Μανουσάκις.
Ανεπτύχθη τότε σπουδαία άμιλλα μεταξύ των δύο συλλόγων, ποίος να εμφανίση τα καλύτερα έργα και πράγματι εδιδάχθησαν λαμπρότατα έργα. Ο φιλεκπαιδευτικός ανεβίβασε την «Βιργινίαν την Ρωμαίαν» και το πατριωτικοχριστιανικόν δράμα «Πίστις, Ελπίς, Αγάπη» όπερ επανελήφθη, κατά γενικήν απαίτησιν. Τρεις νέοι ερασιτέχναι μετέσχον της παραστάσεως, ο δικηγόρος Γεώργ. Σκουλούδης, ο Συμβολαιογράφος Κοσμάς Τριπολιτάκις και ο μαθητής Στυλιανός Σταματάκις ως γυναικείον ούτος πρόσωπον.
Η φιλόπτωχος εδίδαξε τα έργα «οι δύο Φόσκαροι, Εργάνης, Μαρία η Τιδορίς», «Άγγελος Τύρανος του Παταβίου» τα περισσότερα γνωστά έργα του Γαλλικού δραματολογίου.
Εις τον «Άγγελον Τύρανον του Παταβίου» έλαβε μέρος και ο μακαρίτης Νικ. Σαουνάτσος, ο επονομαζόμενος «Μουσάτος» λόγω του πλατέος και μεγαλοπρεπούς μουσίου, το οποίον έτρεφε.
Ήτο σπουδαίος όταν πλήρης απογοητεύσεως, έλεγε προς την Θίσβην (ηρωίδα του έργου).
– Α! Η Βουλή των Δέκα! Ο οφθαλμός της Βουλής των Δέκα. Ο Ιερεύς όστις με εξομολογεί με κατασκοπεύει η γυνή ήτις μοι λέγει ότι με αγαπά, με κατασκοπεύει. Ο υπηρέτης όστις με υπηρετεί με κατασκοπεύει. Κλαίε με Θίσβη, κλαίε με και μη με ερωτάς διατί τρέμω».
Επαίχθησαν επίσης τα έργα «Λουκρητία Βοργία» και Εργάνης του Β. Ουγκώ με εκτελεστάς των καλυτέρων ρόλων, τον φιλήμονα αδελφόν μου Νικόλαον, Καθηγητήν των μαθηματικών, Νικόλ. Κ. Σωτήρχον,
Μιχ. Αετόν, Ιωάν. Παπαδάκιν, Κωνσταντίνον Βιτσικουνάκιν, Γεώργ. Λεντζάκιν, Εμμ. Χ. Πενθερουδάκιν, Νικόλαον Κορωνάκιν ο οποίος ανεδείχθη ικανότατος διευθυντής της Σκηνής και τον υπάλληλον του Αγγλικού Τηλεγραφείου Σωτηράκιν Φραγκόπουλον, σπουδαίον κωμικόν…»
Σε επόμενο φύλλο ο Δετοράκης έκανε κάποιες διορθώσεις τις οποίες και λάβαμε υπόψη στο αφιέρωμά μας αυτό. Και καλή του χάρη να λέμε που θυμάται τόσες λεπτομέρειες στην ηλικία που είχε τότε το 1949.
Θα συνεχίσουμε όμως το οδοιπορικό μνήμης του Ιωάννη Δετοράκη σε επόμενα αφιερώματα.
