Αυτό το μέγιστο της πατρίδος θαύμα, όπως ήταν η επανάσταση του 1821, θελήσαμε να προσεγγίσουμε μέσα από τη μελέτη των ειδικών.
Ένας από αυτούς, ο επιφανής ερευνητής κ. Γιάννης Γρυντάκης, απαντώντας σε σχετικές μας ερωτήσεις, ανέδειξε αρκετές πτυχές της συγκλονιστικής αυτής εποποιίας στο νησί μας μέσα από το δικό του πρίσμα.
– Τα μεγάλα γεγονότα, μας είπε, οφείλουμε να τα βλέπουμε, όχι μόνο στη διαχρονικότητά τους, αλλά και μέσα στο ιστορικό πλαίσιο, ευρύτερο ή στενότερο, μέσα δηλαδή στη συγκυρία τους. Η Επανάσταση του 1821 στο Ρέθυμνο δεν μπορεί να κατανοηθεί αν δεν ενταχθεί στην επανάσταση της Κρήτης και αυτή πάλι στη Ελληνική Επανάσταση.
- Πότε αρχίζει ο μεγάλος σηκωμός;
Τον Μάη του ’21 στο Λουτρό των Σφακίων συγκροτήθηκε η Κρητική Καγκελαρία, που θα διηύθυνε τις πολεμικές επιχειρήσεις. Το κακό εξαρχής ήταν ότι μοιράστηκαν σε δύο παρατάξεις. Από τη μια ήταν οι Σφακιανοί κι από την άλλη οι αντίπαλοί τους, οι αντισφακιανοί, οι κατωμερίτες, όπως τους ονόμασαν.
- Οι Αμπαδιώτες τι ρόλο διαδραματίζουν;
Οι Σφακιανοί και οι Ρεθεμνιώτες επαναστάτες, πριν να ξεσπάσει η Επανάσταση, προσπάθησαν να προσεταιριστούν τους Αμπαδιώτες που ήταν σκληροί. Αυτή η προσπάθεια των χριστιανών να προσεταιριστούν τους Αμπαδιώτες, τελικά απέτυχε.
Οι Αμπαδιώτες τους έπαιξαν παιχνίδι, είπαν: Δώστε μας όπλα, κι εμείς θα έρθουμε μαζί σας. Τους έδωσαν κάποια από τα λίγα όπλα που είχαν και στη συνέχεια οι Αμπαδιώτες δεν τήρησαν την υπόσχεσή τους και τάχθηκαν με το μέρος των Τούρκων.
- Πότε ξεκινάνε τα πολεμικά γεγονότα στο νησί μας;
Τα πολεμικά γεγονότα της Κρήτης ξεκινάνε στις 14 Ιουνίου, που ένας Τούρκος γενίτσαρος, γνωστός για τις θηριωδίες του, Tαμπουρατζής, βγήκε από την πόλη των Χανίων για να καταστρέψει τα γειτονικά χωριά. Στο Λούλο τον περίμεναν μερικοί Σφακιανοί και έχουμε την περίφημη μάχη στο Λούλο, στην οποία επικράτησαν οι Σφακιανοί και σκότωσαν 18 από τους άνδρες του Tαμπουρατζή. Αυτή ήταν η πρώτη μάχη του αγώνα στην Κρήτη. Ερχόμαστε τώρα στο Ρέθυμνο, γιατί εμάς μας ενδιαφέρει η επανάσταση στο Ρέθυμνο. Δε μπορούσαμε όμως, όπως είπα και στην αρχή, να τη δούμε ξεκομμένη από τα υπόλοιπα γεγονότα. Η πρώτη μεγάλη μάχη στο Ρέθυμνο δόθηκε μετά τον Λούλο, δηλαδή στις 16 Ιουνίου, στο Ζουρίδι, ένα χωριό του Ρεθύμνου. Εκεί Ρεθεμνιώτες και Σφακιανοί με αρχηγούς τον Μανουσέλη και τον Δεληγιαννάκη θα καταφέρουν να νικήσουν κάποια τουρκικά αποσπάσματα.
- Έχουμε και συμμετοχή κρυφοχριστιανών;
Φυσικά. Ένας από αυτούς κι ο Μιχάλης Κουρμούλης γνωστός οπλαρχηγός του Ηρακλείου, ένας κρυφοχριστιανός που μόλις ξέσπασε η επανάσταση απέβαλε το προσωπείο, δήλωσε ότι είναι Χριστιανός, αυτός όπως και όλοι του οι πρόγονοι, και πήγε με το μέρος των επαναστατών.
- Έχουμε όμως και θλιβερά γεγονότα που αμαυρώνουν τις πρώτες νίκες μας.
Πράγματι. Τις κατά κάποιο τρόπο, επιτυχίες των Χριστιανών θα αμαυρώσει ένα γεγονός απρόσμενο. Όπως σας είπα και πριν, υπήρχε μεγάλη αντίθεση και εχθρότητα θα έλεγα εγώ, μεταξύ των Σφακιανών και των αντισφακιανών. Αρχηγός σε αυτήν την περιοχή, του Ρεθύμνου δηλαδή, ήταν ο Ρούσσος Βουρδουμπάς, ένας Σφακιανός. Ο Αφεντούλιεφ, όμως, απ’ όταν ήρθε, έκανε κατάλληλο για να πάρει τον βαθμό του πεντοταξίαρχου (17.50) και τον Μελιδόνη, ένα Μυλοποταμίτη οπλαρχηργό. Αυτό δεν άρεσε καθόλου στον Βουρδουμπά. Οι δύο άνδρες βρίσκονταν στα μαχαίρια και κάποια στιγμή ο Μελιδόνης, χωρίς να ρωτήσει τον Βουρδουμπά, έκανε μία νυχτερινή έφοδο σε αποθήκες των Τούρκων, γιατί ήθελε να πάρει κάποια πολεμοφόδια και το κατάφερε. Ήταν μια επιτυχημένη, θα έλεγε κανείς, νυχτερινή εξόρμηση. Όταν επέστρεψε όμως, ο Βουρδουμπάς του έκανε παρατήρηση γιατί να επιχειρήσει αυτήν την έξοδο χωρίς να πάρει την έγκριση. Λόγο στον λόγο, ήρθαν στα χέρια και τελικά ο Βουρδουμπάς κάρφωσε με το μαχαίρι του τον Μελιδόνη και τον σκότωσε. Αυτό το πράγμα βέβαια ερέθισε τα πνεύματα και ο ίδιος ο Αφεντούλιεφ αφαίρεσε τον τίτλο του αρχηγού από τον Βουρδουμπά. Από την στιγμή αυτή ο Αφεντούλιεφ έγινε κόκκινο πανί για τους Σφακιανούς. Δεν ήθελαν να τον βλέπουν και θα δούμε πως από τη στιγμή που τον έβαλαν στον μάτι δεν θα έχει και καλό τέλος. Ο ίδιος πάντως έφυγε από το Λουτρό που είχε την έδρα του και ήρθε στην Αργυρούπολη, δηλαδή στη περιοχή του Ρεθύμνου και εγκαταστάθηκε.
- Είχαμε κάποιο άλλο συνταρακτικό γεγονός;
Τον Απρίλιο είχαμε ένα πραγματικά συνταρακτικό γεγονός, ένα γεγονός που μπορούσε να αλλάξει το ρου της επανάστασης. Αφίχθηκε στη Κρήτη ένας φιλέλληνας συνταγματάρχης Γάλλος, ο Ιωσήφ Βαλέστρας, όπως τον ονόμαζαν οι Κρητικοί. Λένε πως όταν είδε έξω από το Ρέθυμνο 700 επαναστάτες να τρέχουν σε φυγή πολλαπλάσιους Τούρκους ,σκέφτηκε ότι είναι κρίμα να πηγαίνουν χαμένες αυτές οι ικανότητες των χριστιανών και γι’ αυτό πρότεινε να χτυπήσουν ένα από τα μεγάλα κάστρα της Κρήτης, να το καταλάβουν για να μπορεί να υπάρχει ένα κέντρο για εξορμήσεις αλλά και για ανεφοδιασμό. Μόνο έτσι, θα μπορούσε να σταθεροποιηθεί η επανάσταση. Εδώ, να κάνω μία παρένθεση, ήταν σαν και αυτό που είδε ο Κολοκοτρώνης στην Πελοπόννησο. Από την αρχή έλεγε ότι έπρεπε να πάρουμε το κάστρο της Τριπολιτσάς για να μπορέσουμε να εδραιωθούμε στην Πελοπόννησο και τα κατάφερε. Το ίδιο σκέφτηκε και εδώ ο Βαλές και πρότεινε επαναλαμβάνω να χτυπήσουν το Ρέθυμνο και να καταλάβουν την πόλη. Έγινε το αίτημα του δεκτό και μάλιστα λένε έτσι κατέστρωσαν και σχέδιο. Έξυπνο φαίνεται το σχέδιο. Δηλαδή, είπαν στην αρχή μιαν ομάδα με τον Πρωτοπαπαδάκη θα πλησίαζε τα τείχη και θα προκαλούσε τους Τούρκους, οι Τούρκοι θα έβγαιναν έξω, ο Πρωτοπαπαδάκης θα υποχωρούσε και θα τους τραβούσε προς τα εκεί που βρίσκονταν συγκεντρωμένες οι υπόλοιπες επαναστατημένες ομάδες, ο κύριος όγκος δηλαδή των επαναστατών. Όταν θα χτυπιόταν Τούρκοι και χριστιανοί, ο Βαλές με τους δικούς του άνδρες θα έπαιρνε το κάστρο. Ήλπιζαν δηλαδή ότι θα έβγαιναν οι περισσότεροι από τους Τούρκους, δεν θα υπήρχε φύλαξη στα τείχη και θα μπορούσε να περάσει μέσα τους άνδρες τους.
Το σχέδιο δυστυχώς δεν εφαρμόστηκε, όπως προγραμματίστηκε. Γιατί την παραμονή έγιναν κάποια επεισόδια στον Κάστελο, όπου υπήρχαν συγκεντρωμένοι επαναστάτες και τότε οι Τούρκοι από μόνοι τους βγήκαν από τα τείχη και χτύπησαν το στρατόπεδο το ελληνικό. Ο Πρωτοπαπαδάκης δε κινήθηκε καθόλου, ενώ τους Τούρκους στο στρατόπεδο τους αντιμετώπισαν. Όταν άκουσε ο Βαλές τους πυροβολισμούς και τη σύγκρουση νόμισε ότι το σχέδιο εκτελείται ως είχε και όρμησε με τους άνδρες τους πιστεύοντας ότι η πόλη είναι αφύλακτη για να τη καταλάβει. Αλλά δυστυχώς βρήκε εκεί αρκετούς Τούρκους, απέτυχε, το έβαλε στα πόδια και τελικά θα τον συλλάβουν οι Τούρκοι. Μάλιστα λένε ότι δε μπορούσε να τρέξει ο Βαλές και ένας γιγαντόσωμος Σφακιανός, ο Βούρβαχης, τον πήρε στις πλάτες του και έτρεχε για να τον σώσει. Όμως, οι Τούρκοι πλησίαζαν, αναγκάστηκε να τον κρύψει σε ένα ρυάκι αλλά όμως οι Τούρκοι τον βρήκαν και τον κατακρεούργησαν. Έτσι, απέτυχε το σχέδιο κατάληψης τους Ρεθύμνου. Ο ένας τότε τα έριχνε στον άλλο. Κατηγόρησαν τον Πρωτοπαπαδάκη, γιατί δεν έκανε όπως είχαν συμφωνήσει να πάει προς τα τείχη για να μπορεί να τραβήξει και τους υπόλοιπους Τούρκους και έτσι να αδειάσει η πόλη και να την καταλάβει ο Βαλέστρας. Και τότε αυτός τι είπε… ότι είχα σχετική εντολή από τον Αφεντούλιεφ. Αυτό βέβαια δε το πίστεψαν και πολύ εδώ που τα λέμε. Αλλά αυτοί που ήθελαν δήθεν το πίστεψαν και έτσι θα κατηγορήσουν τον Αφεντούλιεφ σαν προδότη. Η καγκελαρία θα τον καλέσει εις το Λουτρό για ν’ απολογηθεί δήθεν για την οικονομική διαχείριση. Και ενώ οι χριστιανοί τρώγονται μεταξύ τους, ο Σουλτάνος βλέποντας ότι δε μπορεί να καταπνίξει την επανάσταση στην Κρήτη θα απευθυνθεί στον υποτελή του αντιβασιλιά της Αιγύπτου, Μεχμέτ Αλί. Και θα του ζητήσει να στείλει στρατεύματα και να καταπνίξει την επανάσταση στην Κρήτη. Ο Μεχμέτ Αλί θα δεχτεί τη πρόταση και θα στείλει μάλιστα τον ίδιο του τον γαμπρό, τον Χασάν με 10 χιλιάδες πεζούς και 500 ιππείς. Θα γίνει και μια μάχη στον Αρμερόκαμπο, στους Αρμένους δηλαδή του Ρεθύμνου, αλλά και εκεί είναι μικρές μάχες, δε κρίνουν τίποτα. Η καγκελαρία, αφού κατηγορήσει τον Αφεντούλιεφ σαν προδότη, θα τον φυλακίσει και θα ζητήσει από τον Υψηλάντη καινούργιο αρχηγό. Μάλιστα θα προτείνει τον Εμμανουήλ Τομπάζη, ένα ατρόμητο Υδραίο αρχηγό και ο Τομπάζης σε λίγο θα φτάσει στην Κρήτη. Το ‘23 οπωσδήποτε θα μπει με όχι και καλούς οιωνούς.
Οι Αιγύπτιοι έχουνε απλωθεί σε όλη την Κρήτη και ιδίως στο Λασίθι. Θα προβούν σε πολλές σφαγές και ακρότητες. Σε όλους μας είναι γνωστό αυτό το δράμα των δύο χιλιάδων αμάχων που είχαν καταφύγει στο σπήλαιο της Μιλάτου και εκεί οι Αιγύπτιοι θα καταφέρουν να τους εξοντώσουν, τους περισσότερους. Όσους έπιασαν τους πούλησαν στην Νεάπολη, σα δούλους. Εκεί στην αγορά της Νεάπολης στήθηκε το παζάρι και με ελάχιστα γρόσια αγόραζε καθένας όποιο δούλο ήθελε. Κάναν βέβαια μία προσπάθεια οι Κρητικοί, και έχουν μία επιτυχία προς τα Χανιώτικα, καταλαμβάνουν δηλαδή την Κάνδαλο αυτό δεν έδωσε έτσι τίποτα παραπάνω. Ενθαρρυμένοι και οι Τούρκοι του Ρεθύμνου, βγαίνουν από τα τείχη και στρατοπεδεύουν στο γειτονικό λόφο, τον γνωστό μας Εβλιγιά. Οι χριστιανοί που ήθελαν να έχουν μία επιτυχία,και έτσι για την εξύψωση του ηθικού τους θα συγκεντρωθούν, γύρω στους δύο χιλιάδες ήταν και με τους γνωστούς πάλι Δεληγιαννάκη αλλά αυτή τη φορά και τον Μανουσογιαννάκη και φυσικά τον Τσουδερό θα χτυπήσουν το τουρκικό στρατόπεδο του Εβλιγιά. Θα τους νικήσουν και θα το βάλουν στα πόδια οι Τούρκοι για να επιστρέψουν στα τείχη της πόλης. Διακόσιοι νεκροί, ήταν μια επιτυχία σημαντική των επαναστατών.
Την ίδια στιγμή στην Αρκούδαινα, Αρχοντική τη λέμε σήμερα, θα καλέσει ο Τομπάζης, ο νέος αρχηγός που έχει φτάσει στην Κρήτη, τους αντιπροσώπους των επαναστατών. Εδώ μαλώνουν μεταξύ τους για τις διοικητικές θέσεις, ποιοι θα γίνουν αρχηγοί. Οι Σφακιανοί επιμένουν να έχουν τη μερίδα του λέοντα, οι άλλοι δε θέλουν να ακούνε για τους Σφακιανούς και τελικά ο Τομπάζης προσπάθησε να τους τα βρει και έδωσε εννιά αρχηγίες, ας το πούμε, στους Σφακιανούς και έξι στους άλλους. Πράγμα το οποίο δυσαρέστησε βέβαια τους αντισφακιανούς.
- Ας έρθουμε τώρα στο πρωτόκολλο του Λονδίνου που αδίκησε την Κρήτη, γιατί τα γεγονότα είναι αρκετά και ο χώρος μας περιορισμένος για να τα αναπτύξουμε ως έχουν.
Τον Μάρτη του ‘29 θα υπογραφεί ένα πρωτόκολλο στο Λονδίνο με το οποίο θα δημιουργείται Ελληνικό κράτος με ευρύτερα σύνορα. Δηλαδή οι σύναδροι στο Λονδίνο δέχτηκαν τα σύνορα που πρότειναν οι πρεσβευτές στον Πόρο. Θεωρητικά αυτοί είχαν προτείνει και την Κρήτη, όμως για την Κρήτη δεν κάνει λόγο το πρωτόκολλο. Άρα χωρίς να απορρίπτεται, δεν υπάρχει και μέσα στα ελληνικά τα σύνορα. Οι Άγγλοι βλέποντας τον κίνδυνο το ελληνικό κράτος να έχει περισσότερα εδάφη από αυτά που οι ίδιοι επιθυμούσαν, θα προτείνουν το 1830 και θα το πετύχουν με το πρωτόκολλο της ανεξαρτησίας που πάλι υπογράφηκε στο Λονδίνο, το ελληνικό κράτος να περιοριστεί στην γραμμή Αχελώος-Περγιος και από τα νησιά να του δοθούν μονάχα οι Σποράδες, οι Κυκλάδες και η Εύβοια. Η Κρήτη φυσικά έμενε εκτός. Για αντάλλαγμα τώρα, των εδαφικών απωλειών της Ελλάδας, έδωσαν ανεξαρτησία. Άρα μπορούμε να μιλάμε από το 1830 για ανεξάρτητο αλλά με περιορισμένα σύνορα Ελληνικό κράτος και για άλλη μια φορά επαναλαμβάνω, χωρίς την Κρήτη.
Το Κρητικό συμβούλιο βέβαια θα διαμαρτυρηθεί για όλα αυτά και θα συγκληθεί, θα βγάλει μια προκήρυξη δραματική, θα κατηγορεί τις δυνάμεις ότι αγνόησαν τις θυσίες που έκαναν τόσα και τόσα χρόνια οι Κρητικοί και θα απειλεί μάλιστα ότι δεν πρόκειται εμείς να σταματήσουμε τον αγώνα μας, αλλά θα συνεχίσουμε την επανάσταση, θα συνεχίσουμε τις αναστατώσεις. Τότε θα σταλούν καράβια, από μέρους των ευρωπαϊκών δυνάμεων και θα αποκλείσουν την Κρήτη, για να σταματήσουν τις εχθροπραξίες. Θα αναγκαστεί το Κρητικό συμβούλιο, αντιπρόσωποι αν θέλετε των επαναστατημένων περιοχών της Κρήτης, να συνέρθουν για τελευταία φορά στις 23 Νοεμβρίου το 1830 στο χωριό Μαργαρίτες, που βρίσκεται στον Μυλοπόταμο, δηλαδή στον νομό Ρεθύμνου. Εκεί θα αποφασίσουν να σταματήσουν την επανάσταση. Βέβαια λένε ότι την σταματάνε προσωρινά. Αφήνουν μια επιτροπή για να εποπτεύει/ εξετάζει τα πράγματα και υπόσχονται στους Κρητικούς και απειλούν τους ξένους ότι μόλις βρουν την ευκαιρία θα ξεκινήσουν και πάλι. Το ‘32 υπογράφεται με τους Τούρκος η γνωστή συνθήκη του Κάλενταρ Κιοσκ, με την οποία οι Τούρκοι δέχονται, όχι μόνο την ανεξαρτησία του ελληνικού κράτους αλλά και, ευρύτερα όρια Αμβρακικού – Παγασιτικού. Στο Λονδίνο συνέρχονται ένα μήνα αργότερα οι αντιπρόσωποι των δυνάμεων και υπογράφουν ένα νέο πρωτόκολλο 1832. Οι Κρητικοί στέλνουν στους αντιπροσώπους μια αναφορά και τους ζητάν αν δεν είναι δυνατόν να συμπεριληφθεί το νησί τους στο νέο Ελληνικό κράτος τουλάχιστον, ας του δώσουν αυτονομία. Οι δυνάμεις απορρίπτουν το αίτημα των Κρητικών.
- Γιατί αυτή η σκληρότητα των δυνάμεων απέναντι στους Κρητικούς;
Δεν είναι δύσκολο να απαντήσει κανένας. Οι Γάλλοι που ήταν μια από τις πρωταρχικές δυνάμεις υποστηρίζουν τον Μεχμέτ Αλή, της Αιγύπτου. Την Κρήτη ο σουλτάνος την είχε υποσχεθεί στον Μεχμέτ Αλή. Κατά συνέπεια υποστήριζαν την άποψη να μείνει η Κρήτη εκτός ελληνικού κορμού μόνο και μόνο για να την πάρει ο σύμμαχος και φίλος τους Μεχμέτ Αλή. Από την άλλη οι Άγγλοι. Οι Άγγλοι δεν θέλαν την ενσωμάτωση της Κρήτης στο ελληνικό κράτος, γιατί πάντα την εποφθαλμιούσαν. Την θεωρούσαν σαν απαραίτητο σταθμό για τα συμφέροντά τους στην μέση Ανατολή, μαζί με την Κύπρο. Γι’ αυτό ακριβώς δεν ήθελαν να ενωθεί με το ελληνικό κράτος. Από το άλλο μέρος οι Ρώσοι δεν είχαν πια την δύναμη να επιβληθούν στους υπόλοιπους. Άρα από το ένα μέρος τα συμφέροντα των δυνάμεων από το άλλο οι προσπάθειες του Καποδίστρια, που μπορεί να ήταν φιλότιμες αλλά θα μπορούσαν οπωσδήποτε να ήταν και πιο δραστικές συνέτειναν στο να παραμείνει η Κρήτη, παρά τις θυσίες του δεκάχρονου αγώνα της στα χέρια των τυράννων. Απλώς άλλαξε χέρια. Πρώτα είχε τους Τούρκους τώρα δόθηκε στους Αιγύπτιους. Το Ρέθυμνο πρόσφερε πολλά στους αγώνες τα αναφέραμε, ιδίως τα τέσσερα πρώτα χρόνια, αλλά και αυτό μοιραίως ακολούθησε την μοίρα της υπόλοιπης Κρήτης.
