Του ΑΝΤΩΝΗ ΤΣΟΥΡΔΑΛΑΚΗ*
Αναμφισβήτητα, η χαρά και η ικανοποίηση που νιώθει ο ιστορικός ερευνητής, όταν εντοπίζει νέα στοιχεία, είναι συναισθήματα έντονα και ευάρεστα. Μεγαλύτερη δικαίωση όμως αισθάνεται όταν το προϊόν της έρευνας του διορθώνει και αποκαθιστά εσφαλμένα ή ανακριβή στοιχεία, που έχουν σχέση με ιστορικά, θρησκευτικά , ή κοινωνικά γεγονότα και πρόσωπα του παρελθόντος .
Σε μία τέτοια «αποκατάσταση» μας βοηθούν, θεωρώ, τα νέα ευρήματα που αφορούν στο πρόσωπο του Νικόλαου Βλατάκη, τέταρτου κατά σειρά των εκ Μελάμπων και εν Ρεθύμνη μαρτυρησάντων Αγίων Τεσσάρων Μαρτύρων, Γεωργίου , Αγγελή, Μανουήλ και Νικολάου .
Σχετικά με τους Άγιους Τέσσερις Μάρτυρες και με βάση κυρίως το συναξάρι τους, την εικονογραφία τους αλλά και την προφορική παράδοση, γνωρίζουμε αρκετά πράγματα για τη ζωή τους ως κρυπτοχριστιανών, τη δράση τους ως αγωνιστών αλλά και λεπτομέρειες που αφορούν το μαρτύριό τους, στις 28 Οκτωβρίου του 1824 έξω από τα τείχη της πόλης του Ρεθύμνου.
Πρέπει να ομολογήσω, ωστόσο, ότι στη διάρκεια της ερευνητικής μου πορείας συνάντησα ιστορικές αναφορές οι οποίες με προβλημάτισαν, αφού ευθέως διαφοροποιούνταν και αμφισβητούσαν στοιχεία από το συναξάρι των Αγίων.
Η πρώτη διαφοροποιημένη άποψη καταγράφεται από τον Άγγλο περιηγητή Robert Pashley (1805 – 1859) . Ο Pashley επισκέφθηκε το Ρέθυμνο το 1834 και στη συνέχεια συνέγραψε και κυκλοφόρησε στο Λονδίνο, το 1837, το δίτομο έργο του με τίτλο «Ταξίδια στην Κρήτη» (Travels in Crete). Στο έργο αυτό περιέχονται παρατηρήσεις για τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά της Κρήτης, τα έθιμα αλλά και τα κοινωνικά της ζητήματα. Συγκεκριμένα, στον πρώτο τόμο, και στη σελίδα 107 αναφέρει τα εξής:
« Το έτος 1824, τρεις Κουρμούληδες, δύο αδέλφια και ένας ξάδελφός τους, εκτελέστηκαν έξω από τα τείχη της Ρίθυμνας από τον Τούρκο στρατηγό Μουσταφά-Μπέη. Είχαν αιχμαλωτιστεί στις Μέλαμπες, μαζί με τις γυναίκες και τα παιδιά τους, οι οποίοι βίωσαν όλοι τη συνηθισμένη μοίρα του πολέμου και έγιναν δούλοι».
Παρατηρούμε ότι ο Pashley μιλάει για τρία μόνο πρόσωπα, τα οποία συνελήφθησαν στις Μέλαμπες και τα οποία εκτέλεσαν οι τούρκοι στο Ρέθυμνο το 1824. Να επισημάνομε ότι δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο η καταγραφή γεγονότων, βασισμένη σε προφορικές διηγήσεις τρίτων, να μην διακρίνεται πάντα από απόλυτη ορθότητα και εγκυρότητα.
Δεύτερη, όμοια με την παραπάνω αναφορά, εντόπισα στην Εφημερίδα «Ραδάμανθυς» (φύλλο 6ης Ιανουαρίου 1873) και σε άρθρο του συντάκτη της εφημερίδας Εμμ. Βιβυλάκη με τίτλο: «Θρησκευτικαί τελεταί και πολιτικαί πανηγύρεις». Ο Εμμ. Βιβυλάκης, ο οποίος γνώριζε αγγλικά και μεταφράζοντας από τον Pashley, αναφέρει: «τούς επί Μουσταφά -Πασά μαρτυρήσαντας διά την είς Χριστόν άκλόνητον πίστιν των, τρείς Κουρμούληδες, οί δύο αδελφοί και ένας έξάδελφος».Ταυτόχρονα όμως και σε άλλο σημείο του ίδιου άρθρου γράφει: «Εχομεν τούς κατά τήν ιδίαν έποχήν και είς τήν αυτήν πόλιν μαρτυρήσαντας τέσσαρας μάρτυρας, Αγγελήν, Γεώργιον, Νικόλαον καί Μανόλη Βλατάκην, εορταζομένους έκτοτε έτησίως άπό τούς Ρεθεμνίους καί λοιπούς Κρήτας».
Υποστηρίζει, με λίγα λόγια, την πραγματοποίηση δυο ξεχωριστών σφαγιασμών : αρχικά τριών, και στη συνέχεια τεσσάρων προσώπων, καταγόμενων όλων από τις Μέλαμπες και την ίδια περίπου εποχή.
Η τρίτη αναφορά, η πλέον σύγχρονή μας, ορμώμενη και αυτή από την πληροφορία του Pashley μιλάει για τον αποκεφαλισμό τριών μαρτύρων στο Ρέθυμνο, επιχειρώντας στη συνέχεια να ερμηνεύσει και το γιατί, αντί για τρεις, τιμώνται τελικά τέσσερις Μάρτυρες από την Εκκλησία μας. Πρόκειται για το άρθρο του δικηγόρου Στέργιου Μανουρά, δημοσιευμένο στο περιοδικό «Προμηθεύς ο Πυρφόρος», Ιανουάριος – Μάρτιος 1984,τ. 37, με τίτλο : «Έλεγχος πληροφορίας του Πάσλεϋ για τους Τέσσερις Μάρτυρες της Ρεθύμνης»
Συγκεριμένα αναφέρει:
«Το 1836 που βρέθηκαν τα οστά των ηρώων στον Πύργο του Ξωπατέρα έγινε ευρύτερα γνωστή και η θυσία του άλλου Βλατάκη από τις Μέλαμπες. Ο επίσκοπος Ιωαννίκιος τότε θεώρησε σκόπιμο να προσθέσει στους τρεις που μαρτύρησαν στο Ρέθυμνο, τον τέταρτο συγγενή τους, Νικόλαο Ιωάννου Βλατάκη, που σκοτώθηκε από τους Τούρκους κοντά στο μοναστήρι της Οδηγήτριας. Η πρωτοβουλία του Ιωαννίκιου ήταν εύλογη και δικαιολογημένη παρά την διαφορά τόπου και χρόνου θανάτου τους, για να τονιστεί ο αριθμός των θυμάτων από οικογένεια κρυπτοχριστιανών και να εξαρθεί η συμμετοχή τους στην επανάσταση. Γι΄αυτό υπέδειξε το 1836 να αγιογραφηθούν μαζί και οι τέσσερις, ασχολήθηκε με τη σύνταξη σχετικής ακολουθίας ο ίδιος, και μερίμνησε να εορταστεί η μνήμη τους στις 28 Οκτωβρίου 1837 για να ενισχυθεί τοπικά το Εθνικό και Θρησκευτικό φρόνημα του χριστιανικού πληθυσμού»
Αναφέρει επίσης ότι: «Η διαφορά τόπου και ημερομηνίας θανάτου του τέταρτου Νεομάρτυρα αποσιωπήθηκε στο Συναξάρι, για να δικαιολογηθεί η απουσία της τέταρτης κάρας με την δήθεν αποστολή της στην Ρωσία, και να είναι δυνατός ο ενιαίος και ταυτόχρονος εορτασμός της Μνήμης και των Τεσσάρων Μαρτύρων» !!!
Η τελευταία αυτή άποψη του συγγραφέα περί «αποσιώπησης» της αλήθειας, και «αιτιολογίας» της απουσίας της τέταρτης κάρας, κατά την άποψη μου, δε θα μπορούσε να επιχειρηθεί, από κανέναν, αφού συνιστά παραποίηση σοβαρών γεγονότων, πόσο μάλλον, από τον σχετικό με τον τόπο του μαρτυρίου των Αγίων, Επίσκοπο, Ιωαννίκιο!
Θα πρέπει να πω, ότι όλες αυτές οι παραπάνω διαφοροποιημένες γραπτές αναφορές, καθώς και άλλες σύγχρονες, οι οποίες αναπαράγουν την άποψη των 3+1 Μαρτύρων, με προβλημάτισαν έντονα και με ώθησαν να στρέψω την προσοχή μου σε πηγές που θα μπορούσαν να δώσουν σχετικές πληροφορίες. Οι Άγιοι Τέσσερις Μάρτυρες, όντας καυχήματα της γενέτειράς μου, των Μελάμπων, και συναισθανόμενος σεβασμό και ιερό χρέος στα μαρτυρικά Πρόσωπά τους, αποτέλεσαν έκτοτε για μένα προτεραιότητα και βασικός στόχος της ιστορικής μου έρευνας.
Προσφάτως, μελέτησα το αρχείο της «Επιτροπής Θυσιών και Εκδουλεύσεων», ένα πολύ σημαντικό αρχείο το οποίο ευτυχώς διεσώθη και φυλάσσεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη μέσα σε 25.000 φακέλους. Για πληρέστερη κατανόηση της σημασίας του εν λόγω αρχείου θα πρέπει να αναφέρω τα εξής: Λίγο μετά την αναγνώριση του Ελληνικού κράτους, το 1830, από τις «μεγάλες δυνάμεις», συστήθηκε, το 1846, η «Επιτροπή Θυσιών και Εκδουλεύσεων» και ανασυστήθηκε πάλι το 1865, μετά την έξωση του Όθωνα. Έργο της ήταν να ελέγξει τις αιτήσεις και τα δικαιολογητικά των αγωνιστών του ’21 και των οικογενειών τους, προκειμένου να αποδώσει βαθμούς και όταν θα ήταν εφικτό συντάξεις και αποζημιώσεις.
Το αξιοσημείωτο, για μας, είναι ότι το αρχείο της «Επιτροπής Θυσιών και Εκδουλεύσεων» περιλαμβάνει και αιτήσεις -έγγραφα χριστιανών από την Κρήτη, που οι ίδιοι ή οι συγγενείς τους είχαν συμμετάσχει ενεργά σε κάποια από τις πρώτες φάσεις των κρητικών επαναστάσεων.
Σε αυτό το αρχείο, λοιπόν, εντόπισα δύο, άγνωστους έως τώρα, πολύ σημαντικούς φακέλους:
- Φάκελος Μαριγώς Νικολάου Βλατάκη.
Η Μαριγώ Βλατάκη ήταν η σύζυγος του Νικολάου Βλατάκη, αγωνιστή από τις Μέλαμπες, σύμφωνα με τον Βασίλειο Ψιλλάκη, και ο οποίος κατά τον Κριτοβουλίδη («Απομνημονεύματα του περί αυτονομίας της Ελλάδος πολέμου των Κρητών», σελ 404, έκδοση 1859), πολέμησε μαζί με τον Κωσταντίνο Τρουλινάκη -Τρουλλινό) επίσης από τις Μέλαμπες, και τον οπλαρχηγό Ξωπατέρα, την αδελφή και έναν ανιψιό αυτού, στον πύργο κοντά στην Μονή Οδηγήτριας, το Φεβρουάριο του 1828, με ισχυρό τουρκικό απόσπασμα και έπεσαν όλοι τους μαχόμενοι.
Η Μαριγώ Βλατάκη, στις 19 Ιουνίου 1865, με αίτηση της, απευθυνόμενη προς την «Επιτροπή Θυσιών και Εκδουλεύσεων», επικαλούμενη την δεινή θέση, «πενία», στην οποία βρέθηκε μετά το θάνατο του συζύγου της, Νικολάου Βλατάκη, ζητά την χορήγηση επιδόματος για την ίδια και την κόρη της. Παραθέτουμε αυτούσιο το κείμενο της αίτησης:
«Προς την ὑπέρ τῶν ἐκδουλεύσεων τῶν ἀγωνιστών συστηθεῖσαν Σ. Ἐπιτροπήν»
Τεσσαράκοντα ἓτη φέρων ἤδη τον τίτλον τῆς χηρείας, ἀφοῦ ὁ ἀνήρ μου Νικόλαος Βλατάκης, πολεμήσας ἐπί τρία περίπου ἓτη τούς κοινούς τῆς Ἑλλάδος ἐχθρούς, ἒπεσε μαχόμενος ἐν τῇ ἐξόδῳ ἀπό τοῦ πύργου τῆς ἐν Κρήτῃ Ὁδηγητρίας.
Μετά τῶν δεινῶν τῆς χηρείας μαστίζει ἐμέ και την ταλαίπωρον θυγατέρα μου, δεινοτάτη πενία ἐφ’ ὃλον τό μακρόν τοῦτο διάστημα, έπιπροσθέτως δε και τοῦ γήρατος ἐπαυξάνουσι και ἐπιτείνουσι τά δεινά ἒτι μᾶλλον. Ἐπειδή δέ ὁ ἀνήρ μου ἒπεσεν εἰς τον βωμόν τῆς ἐλευθερίας, ὡς δηλοῖ και τό πιστοποιητικόν φέρον ὑπογραφάς εἰστόδε προκύπτει δικαιοῦμαι και ἐγώ ἡ ταλαίπωρη να αἱτήσω ἀμοιβήν διά τάς ἐκδουλεύσεις τοῦ ἀνδρός μου, προς ἀνακούφισιν τῶν δεινῶν ἡμῶν Ἔφ’ ᾦ προσφέρω την ἀναφοράν ταύτην μετά τοῦ πιστοποιητικοῦ, πρός την Σ. Ἐπιτροπήν, πεποιθυία ὃτι ἐν τῇ εὐθυκρισία τῆς θέλημέ δικαιώσει.
Μαριγώ Ν. Βλατάκη
Την αίτηση της Μαριγώς Νικολάου Βλατάκη συνοδεύει το παρακάτω σχετικό πιστοποιητικό:
Πιστοποιητικόν
Οἱ ὑποφαινόμενοι πιστοποιοῦμεν, ὃτι ὁ Νικόλαος Βλατάκης, ἃμα ἐδόθη το πρῶτον σάλπισμα ἐν Κρήτῃ, τοῦ ὑπέρ άνεξαρτησίας ἀγῶνος διασώσας τήν οἰκογένειαν αὐτοῦ ἀπό τῆς αἰχμαλωσίας εἰς Σφακία, ὃπου καί ὁ θεῖος του Μιχαήλ Κουρμούλης διέσωσε τήν ἑαυτοῦ, άμφότεροι εἰς την διαρπαγήν τῶν Τούρκων καταλιπόντες πᾶν ὃ,τι εἶχον, ὑπό τήν ὁδηγίαν τοῦ είρημένου Μ. Κουρμούλη ἐπολέμησεν ἐν Κρήτῃ ὑπέρ τά τρία ἒτη. Μεταβάς δ’ ἒπειτα εἰς Πελοπόνησον ἐπολέμησεν εἰς Τρίπολην ὑπό τόν Δημήτριον Κουρμούλη και ἐν ταῖς μάχαις ταύταις ἒλαβεν τόν βαθμόν ἐκατοντάρχου∙ ὑπό δε τόν αὐτόν ἀρχηγόν συνεστράτευσεν εἰς τήν ἐν Πειραιεί γενομένην καταστρεπτικήν ἐκστρατείαν, σωθείς παραδόξως, φονευθέντος δε τοῦ ἀρχηγοῦ του. Μετά δε την ἀτυχή ταύτην ἐκστρατείαν ἐπολέμησεν είς Μεσολόγγιον και Σάλονα. Γενομένης δε τῆς ἐκστρατείας τῆς Γραμβούσης συνεστράτευσε καί ὁ ῥηθείς Ν. Βλατάκης και ἀλωθείσης τῆς Γραμβούσης ἐπῆλθεν εἰς την ἐπαρχίαν του. Κλεισθείς δέ κατά τήν ἐποχήν ταύτην μετά τοῦ περιφήμου Ξεπατέρα εἰς τόν Πύργον τῆς Μονῆς Ὁδηγητρίας, ἐπολέμησαν ἀμφότεροι ἀπό τόν Πύργον, χιλίους διακοσίους Τούρκους ἐπί τέσσαρας ἠμέρας φονεύσαντες οὐκ ὀλίγους. Ἀλλά τέλος ανωρίξαντες οἱ Τούρκοι και τά θεμέλια τοῦ Πύργου ἐνέβαλον πῦρ, το ὁποῖον ἐν άκαρεῖ διεδόθη εἰς τό ἐσωτερικόν τοῦ Πύργου, οἱ δέ γενναίως ἀμυνόμενοι βιασθέντες ὑπό τῶν φλογῶν και τοῦ καπνοῦ ἐξῆλθον ξιφῆρεις, και ὁρμήσαντες είς τούς ἐχθρούς ἒπεσον ἀξίως τῆς ἀνδρίας τῶν. Οὓτω λοιπόν ἐτελεύτησεν τό στάδιον του ὁ Ν. Βλατάκης ἀλλά κατέλιπε σύζυγον καί θυγατέρα, αἳτινες ἀπ’ ἐκεῖνης τῆς ἐποχῆς γίνονται θύματα ἐλεεινά τῆς πενίας.
στρατις τελιγιανακις. — Α. Λυγαράκις.
Να διευκρινίσουμε ότι ο Στρατής Δεληγιαννάκης (1799 -1874), ένας εκ των οποίων υπογράφει το πιστοποιητικό, είχε καταγωγή από το Ασφένδου Σφακίων και κατά την επανάσταση ανέπτυξε πλούσια δράση σε όλη την Κρήτη και σύντομα έγινε αρχηγός του ανατολικού Ρεθύμνου.
Από την μελέτη των παραπάνω εγγράφων που αφορούν στην Μαριγώ Βλατάκη προκύπτουν τα εξής συμπεράσματα και πληροφορίες:
1.α) Πληροφορούμαστε για την προσφορά του συζύγου της, Νικολάου Βλατάκη, στους επαναστατικούς αγώνες εντός Κρήτης αλλά και εκτός, στην Τρίπολη, Πειραιά, Μεσολόγγι, Σάλωνα, και πάλι στην Κρήτη Γραμβούσα, και μονή Οδηγήτριας. Προσφορά πολύ σημαντική, πολυετή, και κρίσιμη, όχι μόνο για την Κρήτη αλλά και για ολόκληρη την Ελλάδα.
1.β) Λαμβάνουμε για πρώτη φορά άγνωστη πληροφορία περί της εν λόγω μάχης της Οδηγήτριας. ΄Ότι δηλαδή ο Ξωπατέρας και οι συναγωνιστές του αναγκάστηκαν να επιχειρήσουν ηρωϊκή θανάσιμη έξοδο από τον Πύργο της Μονής της Οδηγήτριας, εξ αιτίας της υπό των τούρκων ανόρυξης τούνελ στα θεμέλια του Πύργου και της μετάδοσης εντός αυτού πυρκαγιάς με εύφλεκτα καπνογόνα υλικά. Ο καπνός και η φλόγα υποχρέωσε τους αμυνόμενους να επιχειρήσουν ηρωϊκή έξοδο με αποτέλεσμα να σφαγιαστούν από τους Τούρκους.
1.γ) Δεν αναφέρεται ούτε υπονοείται σε κανένα σημείο, αγιοποίηση του συζύγου της Νικολάου Βλατάκη, μετά τον ένδοξο θάνατο του στην μάχη. Δεν υπαινίσσεται, επίσης, ουδεμία σχέση με τους τιμώμενους, από το 1837, εκ Μελάμπων Άγιους Τέσσερις Μάρτυρες. Εάν υπήρχε η παραμικρή σχέση, θα ήταν το πρώτο στοιχείο που θα επικαλούνταν απευθυνόμενη στην Επιτροπή, η Μαριγώ, η σύζυγος του Νικολάου Βλατάκη, προκειμένου να πείσει τα μέλη της και να λάβει την αιτούμενη οικονομική ενίσχυση.
2. Φάκελος Ιωάννη Βλατάκη.
Ο Ιωάννης Βλατάκης ήταν γιος του Μάρτυρα Εμμανουήλ, για τον οποίο ήδη έχουμε δημοσιεύσει εκτενές άρθρο με τίτλο: «Νέα ιστορικά στοιχεία για τους Άγιους Τέσσερις Μάρτυρες», την 26η Οκτωβρίου 2022 στον τοπικό τύπο.
Στο πιστοποιητικό που επισυνάπτει στην αίτησή ο Ιωάννης Βλατάκης αναφέρονται και βεβαιώνονται τα εξής:
«ὁ πατήρ τοῦ αὐτοῦ Ἰωάννου Βλατάκη, Ἐμμανουήλ, .….παρεδόθη ἐπί τέλους εἰς χεῖρας τῶν δημίων ὑποστάς μαρτυρικόν πλήρη βασάνων θάνατον ὑπέρ πίστεως και πατρίδος μετά τοῦ μνημονευθέντος ἀδελφοῦ του Ἀγγελῆ καί δύο ἑτέρων Γεωργίου καί Νικολάου, ἐξαδέλφων, μεθ’ ὧν δικαίως άπολαύουσιν ἐν τῇ Νήσῳ τιμῶν ἰσαγίων, άνακηρυχθέντες νέοι μάρτυρες και ἃγιοι ὑπό τῆς Ἐκκλησίας
Ἐν χωρίῳ Μέλαμπες τήν 16 Ἰουνίου 1865»
Τα προαναφερόμενα βεβαιώνονται με τον πλέον επίσημο τρόπο, αφού υπογράφουν οι 5 ιερείς και οι 8 προεστοί του χωριού Μέλαμπες, αρκετοί από τους οποίους ήσαν σύγχρονοι των βεβαιούμενων γεγονότων.
Το γνήσιο των υπογραφών επικυρώνουν:Ὁ μητροπολίτης Λάμπης και Σφακίων Παΐσιος και η Δημογεροντία τοῦ τμήματος Ῥεθύμνης
Από την μελέτη των παραπάνω εγγράφων προκύπτουν τα εξής συμπεράσματα και πληροφορίες:
2.α) Με σαφήνεια διατυπώνεται ότι την 28η Οκτωβρίου 1824 αποκεφαλίσθηκαν στο Ρέθυμνο ο πατέρας του, Εμμανουήλ, ο αδελφός του πατέρα του, Αγγελής, καθώς και δύο επιπλέον πρόσωπα, οι Γεώργιος και Νικόλαος ( οι Αγ. 4 Μάρτυρες).
2.β) Ξεκάθαρα και αναντίρρητα βεβαιώνεται τόσο η ταυτότητα όσο και ο αριθμός των Μαρτύρων, τέσσερις, και μαρτύρησαν στον αυτό χρόνο, 28 Οκτωβρίου, και στον αυτό τόπο, το Ρέθυμνο.
2.γ) Τέλος, θα ήταν παράλειψη αν δεν σημειώναμε, επίσης, τη νέα πληροφορία που μας παρέχει το Πιστοποιητικό του Ιωάννου Βλατάκη, από το οποίο μαθαίνουμε το άγνωστο μέχρι σήμερα όνομα ενός ακόμη παιδιού του Μάρτυρα Εμμανουήλ , αυτό του Ιωάννου, (έως σήμερα γνωρίζαμε μόνο των δύο εκ των τεσσάρων, Νικόλαος και Κρυσταλλένια). Επί πλέον το έγγραφο αναφέρει ότι μετά το μαρτύριο του Μάρτυρα Εμμανουήλ, ο γυιός του Ιωάννης βρέθηκε σε σκληρή πολυετή αιχμαλωσία των Οθωμανών, ελευθερωθείς δε κάποια μέρα και με βάση τις διασταυρωμένες πληροφορίες του εκ του Κουσσέ Αντ. Μωραϊτάκη, που έχουν καταχωρηθεί στο βιβλίο «Οι Αγ. 4 Νεομάρτυρες ..: ΄Εκδοση Ενορίας Μελάμπων 2015, σελ 33, επέστρεψε στη γενέτειρά του τις Μέλαμπες . Εκεί, ασκώντας το επάγγελμα του τερζή (ράφτη) δημιούργησε οικογένεια με ένα παιδί τον Αντώνιο Βλατάκη, που συναντούμε αργότερα στο Ρέθυμνο ως δικηγόρο και σπουδαίο αγωνιστή, πεντακοσίαρχο. Τις πληροφορίες αυτές επιβεβαιώνει και η λεζάντα της φωτογραφίας του Αντ. Βλατάκη που περιλαμβάνεται στην Συλλογή της Ιστορικής Λαογραφικής Εταιρείας Ρεθύμνου με τίτλο «Παλαιοί αγωνιστές». Στη λεζάντα ο πρώτος Πρόεδρος της ΙΛΕΡ Ρεθύμνου Χριστόφορος Σταυρουλάκης γράφει: «ΑΝΤΩΝΙΟΣ Ι. ΒΛΑΤΑΚΗΣ ΕΚ ΜΕΛΑΜΠΩΝ ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑΡΧΟΣ 1840-1924 (ΕΓΓΟΝΟΣ ΤΟΥ ΕΚ ΤΩΝ 4 ΜΑΡΤΥΡΩΝ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ).
Με τα παραπάνω νεοευρεθέντα στοιχεία, εκτιμώ ότι αποσαφηνίζεται το θέμα του αριθμού των Αγίων που σφαγιάσθηκαν το πρωί της 28ης Οκτωβρίου 1824 έξω από τα τείχη του Ρεθύμνου. Οι σαφείς αναφορές των εγγράφων, αλλά και το κύρος των προσώπων που τα βεβαιώνουν και υπογράφουν, φωτίζουν επαρκώς το σχετικό ιστορικό γεγονός. Επιπλέον, τα παραπάνω έγγραφα, και πρέπει να το τονίσουμε, επιβεβαιώνουν απόλυτα τα αναγραφόμενα στα συναξάρια των Αγίων.
Εξάλλου, ο καθολικός σεβασμός στο πρόσωπο των Αγίων, ο όποιος εκδηλώθηκε και εδραιώθηκε από την πρώτη κιόλας μέρα του μαρτυρίου τους, εξαιτίας του μεγαλείου της στάσης τους κάτω από το σπαθί του δήμιου, είναι τελικά εκείνα που διασφαλίζουν την ορθή εξαρχής καταγραφή των γεγονότων και δεν θα επέτρεπαν ουδεμία παραποίηση ή στρεβλή αποτύπωση στο συναξάρι τους. Εκτιμώ δε, πως και κάθε νέο σοβαρό ιστορικό εύρημα από εδώ και μετά, θα επιβεβαιώνει την αλήθεια, που το συναξάρι των Αγίων εξιστορεί, σχετικά με την εθελοθυσία των Τεσσάρων Μελαμπιανών Μαρτύρων στο Ρέθυμνο, στις 28 Οκτωβρίου του 1824.
Ολοκληρώνοντας, τέλος, θα ήθελα να δηλώσω ότι ενόψει και της επετείου των 200 ετών από το μαρτύριό τους, η προσπάθεια διερεύνησης των ιστορικών πηγών που θα μπορούσαν να δώσουν στοιχεία για την αγωνιστική δράση, το βίο και το μαρτύριο τους συνεχίζεται.
Οι Άγιοι Τέσσερις, ας είναι βοηθοί και συμπαραστάτες όλων μας!
Ο Αντώνης Τσουρδαλάκης είναι Καθηγητής Δευτεροβάθμιας Ρεθύμνου,Πρόεδρος Δημοτικού Συμβουλίου και Υπεύθυνος Παιδείας
Δήμου Αγίου Βασιλείου
