Ο Θωμάς Βενάκης ήταν η χαρά του δημοσιογράφου. Είχε όλα εκείνα τα στοιχεία που προσφέρονται και για αφιέρωμα στην εφημερίδα και για ραδιοτηλεοπτική εκπομπή.Διδάκτορας Χημείας στη Ζυρίχη, προτίμησε να γυρίσει στον τόπο του. Αναλαμβάνοντας καθήκοντα στη Β/θμια εκπαίδευση επιδίωκε να εντρυφήσουν οι μαθητές του στη βιωματική γνώση. Κι όταν άρχιζε να τραγουδά, ήθελες να σταματήσει ο χρόνος. Και δεν θα άλλαζες αυτή τη στιγμή παρά μόνο για να τον ακούσεις να απαγγέλει με κείνη τη βαθειά φωνή που ακτινοβολούσε το ηχόχρωμα της Κρήτης.
Ήταν από τους ανθρώπους που δεν σταματούν να σε εμπνέουν σε όποιο τομέα κι αν ασχολείσαι.Έλεγες Θωμάς Βενάκης και κάποιοι έφερναν στο μυαλό τους τον επιστήμονα με τις εξαιρετικές σπουδές στο εξωτερικό που επέστρεψε να υπηρετήσει τον τόπο του αν και είχε αρχίσει να δημιουργεί λαμπρή καριέρα εκεί.
Άλλοι πάλι αντίκριζαν, με τη ματιά της μνήμης, τον καθηγητή τους αυστηρό μεν, αλλά και πολύτιμη πηγή για να αντλήσουν νάμα της κρητικής παράδοσης και να γεμίσουν περηφάνια για την καταγωγή τους.Για παράδειγμα έγραφε κάποιος με την υπογραφή ΦΑΣ (πρόκειται για τον καλό συνάδελφο στην ΕΡΤ Γιάννη Φασουλά) στην εφημερίδα «Πατρίς» Ηρακλείου:
«Το ταλέντο του Θωμά Βενάκη ήταν γνωστό εδώ και πολλά χρόνια στους Ανωγειανούς. Θυμάμαι ότι ως καθηγητής της Χημείας στη Β’ Λυκείου, τη μισή ώρα του μαθήματος την αφιέρωνε στο παραδοσιακό τραγούδι και στον ανωγειανό πηδηχτό. Η αλήθεια είναι, κάνοντας σήμερα τον απολογισμό, περισσότερα πράγματα θυμόμαστε από το μάθημα για την Παράδοση του τόπου μας, παρά από τις… χημικές ενώσεις.
Μπράβο Θωμά, τ’ Ανώγεια πάντα σε θυμούνται και πάντα σε εκτιμούν».
Είναι κι άλλοι που αμέσως έφερναν στο νου τον διευθυντή του σχολείου που μετέφερε τη φύση στις απρόσωπες αίθουσες μαθαίνοντας τους μαθητές πρώτα να σέβονται το περιβάλλον.
Κι άλλοι πάλι -οι περισσότεροι- στο άκουσμα Θωμάς Βενάκης είχαν την εικόνα ενός Κρητίκαρου, με βιβλική μορφή, που συνηθίζει να κάνει το πέρασμά του, από την πόλη, με το βουργιάλι του γεμάτο από την ευωδιά των φυτών της κρητικής γης. Κι όταν πλημμύριζε από εκείνη την παροιμιώδη αγάπη του για τη φύση, κρεμούσε στ’ αυτί κι ένα κλωνάρι βασιλικό, που σε γυρίζει στα παιδικά σου χρόνια ή σου θυμίζει Καζαντζακικές αναφορές.
Μια αξέχαστη βραδιά
Πόσα δεν έχω να θυμηθώ αλήθεια όταν σκεφτώ το Θωμά Βενάκη…
Πρώτα φέρνω στο μυαλό μου μια αξέχαστη βραδιά στο φιλόξενο σπίτι του Αντώνη Χαραλαμπάκη σε ένα τραπέζι γεμάτο από τα καλούδια, που μόνο η Ελένη ξέρει να μας ετοιμάζει και να μας οδηγεί σε γαστριμαργικές ατασθαλίες.
Κάποια στιγμή κι όταν πια τέλειωσε το σερβίρισμα γιατί δεν υπήρχε και χώρος για άλλη πιατέλα, είδαμε το Θωμά να κλείνει τα μάτια με μια έκφραση στη βιβλική του μορφή που θύμιζε πιστό όταν επικαλείται τη θεία ευλογία.
Αμέσως οι γνώστες μας έκαναν νόημα να σωπάσουμε. Δεν πέρασαν παρά λίγα λεπτά και μια φωνή απερίγραπτης μεγαλοπρέπειας γέμισε το χώρο.
Αν ήμασταν αρχαιολάτρες θα υποστηρίζαμε επηρεασμένοι και από το παρουσιαστικό ότι ο Δίας βγήκε στο κέφι και άρχισε να τραγουδά.
Μα τι φωνή ήταν αυτή!…
Λίγους μήνες αργότερα τον παρακάλεσα να πάμε για μια τηλεοπτική καταγραφή στο Αρκάδι.
Πρόθυμος εκείνος αποδέχτηκε την πρόσκληση και ‘μεις νιώσαμε κολακευμένοι, γιατί ο Θωμάς Βενάκης δεν ανταποκρινόταν πρόθυμα σε τηλεοπτικά καλέσματα.
Θα ήταν περιττό να αναφέρω ότι με τις πρώτες νότες του ριζίτικου εκεί έξω από το μοναστήρι, ένα μικρό πλήθος είχε μαζευτεί γύρω από το πεζούλι που ακουμπούσε ο Θωμάς και τον θαύμαζε.
Θυμάμαι ακόμα μια εκπομπή του Γιώργη Βιτώρου, όπου ο Θωμάς απήγγειλε τη Λιογέννητη. Τι άκουσμα Θεέ μου! Λέγεται ότι μετά τα επτά λεπτά χάνεται το ενδιαφέρον των ακροατών. Ο Θωμάς δημιούργησε την εξαίρεση. Αυτός απήγγειλε και κανένας δεν εύρισκε το κουράγιο να τον διακόψει αδιαφορώντας για την αυστηρή διαχείριση του τηλεοπτικού χρόνου.
Ανατράφηκε με «Ερωτόκριτο»
Ο Θωμάς Βενάκης γεννήθηκε στο Ζουρίδι από οικογένεια αγνών λειτουργών της παράδοσης. Μεγάλωσε και ανατράφηκε με «Ερωτόκριτο» και Ριζίτικα τραγούδια που τραγουδούσε ο λεβέντης Κρητικός πατέρας του τόσο χαρισματικά. Και τα τραγουδούσε μέχρι το τέλος της ζωής του στα 96 χρόνια του…
Αυτή τη μνήμη είχε αποτυπώσει περίτεχνα ο Θωμάς στην ηλεκτρονική σελίδα του όπου έβαζε τους στοχασμούς του.
«Μεγάλωσα καί θέριεψα μέ τά ἀρχέγονα καί αἰώνια ἀκούσματα ἀπό τήν ἀρχαγγελική φωνή του καί τό λυρικό του λόγο…».
Ο Βενοσήφης ήταν ο πρώτος που καθόρισε τη μελλοντική πορεία του Θωμά σε ακούσματα και επιλογές.
Θυμάμαι μια συζήτηση μαζί του για τα παιδιά του χρόνια. Και μου είχε πει:
«Μετά τά φτωχικά γυμνασιακά μου χρόνια καί τά ἐπίσης φτωχικά φοιτητικά μου χρόνια στό τμῆμα Χημικῶν τοῦ Πανεπιστημίου Πατρῶν, συνέχισα μεταπτυχιακές σπουδές στό Πανεπιστήμιο Ζυρίχης μέ τήν ἀπόκτηση τοῦ Διδακτορικοῦ μου στή Χημεία…».
Στη φάση αυτή της ζωής του ο Θωμάς ανακάλυψε το ενδιαφέρον του για την επιστημονική έρευνα. Ίσως να βοήθησαν και οι καθηγητές του που τον ξεχώριζαν για την ανακάλυψη αυτή.
Δειλά δειλά έφθαναν οι πρώτες προτάσεις για μια συνέχεια στα μεγάλα ερευνητικά κέντρα.
Μα ο Θωμάς δεν μπορούσε να σκεφτεί τον εαυτό του, περισσότερο ακόμα καιρό μακριά από τα αρώματα της κρητικής γης. Αυτά ήταν το δικό του «οξυγόνο».
Για άλλον μπορεί να ήταν δύσκολη εξίσωση αυτή της επιλογής. Όχι όμως και για τον Θωμά.
Άφησε πίσω του, χωρίς δεύτερη σκέψη, μεγάλες ευκαιρίες σπουδαίας καριέρας στο εξωτερικό και γύρισε στον τόπο του για να προσφέρει στην εκπαίδευση. Κι αυτό τον απολογισμό μας έκανε επιμένοντας και στα σημεία στίξης άλλων εποχών:
«Στά 34 χρόνια τῆς ἐκπαιδευτικῆς-παιδαγωγικῆς πορείας μου, στάθηκα μέ σεβασμό στό λειτούργημά μου καί προσπάθησα «...νά δώσω φῶς ἀπό τή φλόγα μου κι ἄς εἶμαι ἕνα ταπεινό λυχνάρι».
Αυτά έγραψε με άκρα ταπεινότητα ο άνθρωπος που έκανε την παρουσία του αισθητή ακόμα κι αν δεν είχε προφέρει λέξη. Αυτά μας κατέθεσε ο τραγουδιστής με τη στεντόρεια φωνή που σε ανέβαζε στα μεσούρανα ακόμα και χωρίς μικρόφωνο που συνήθως του ήταν περιττό.
Για το λόγο που προτίμησε να κάνει καριέρα στην Β/θμια εκπαίδευση, μας μίλησε πολύ αργότερα όταν βλέπαμε τα επιιτεύγματά του σε όποιο σχολειό ανέλαβε καθήκοντα και θέλαμε να τα προβάλουμε.
Μας είπε χωρίς καν να χρειαστεί να επιχειρηματολογήσει πως η εκπαίδευση ήταν ο «Δούρειος Ίππος» για να μεταλαμπαδεύσει στα παιδιά την ιερή φλόγα της παράδοσης.
Με αυτή την αγνή πρόθεση βρέθηκε στο «Σταυράκειο» Γυμνάσιο Ανωγείων, το 1983 και να σαγηνεύσει τα Ανωγειανάκια όσο κανείς. Πόσο εύκολο είναι αυτό; Μάλλον καθόλου αν θυμηθούμε τι είχε πει σε μια διδασκαλία του ο μεγάλος καθηγητής Νικόλαος Σβορώνος:
«Σκέπτομαι πάντα με δέος την ημέρα εκείνη που δυο Ανωγειανάκια με «κόλλησαν στον τοίχο» με το ρωμαλέο στοχασμό τους».
Κι όμως ο Θωμάς τα κατέκτησε. Με ποιο τρόπο; Αφιερώνοντας τη μισή ώρα στο χορό και στην παράδοση και την υπόλοιπη στο μάθημα, όπως είχε γράψει και ο μαθητής του Γιάννης Φασουλάς.
Από τα Ανώγεια ο Θωμάς βρέθηκε στο Γυμνάσιο Αργυρούπολης.
Σαν όλα τα παιδιά του κόσμου και οι μαθητές της ιστορικής περιοχής είχαν τα δικά τους ενδιαφέροντα, ζούσαν στο δικό τους κόσμο.
Τιμώντας την ανατροφή που είχαν από το σπίτι τους σέβονταν τους καθηγητές αλλά μέχρι εκεί. Δεν πέρασε καιρός όμως και ο Θωμάς Βενάκης, ο διευθυντής τους έγινε αφορμή να μη χάνουν ούτε ώρα από το σχολειό.
Με την άνεση που του έδινε η διευθυντική του θέση μετέφερε το μάθημα στην …αυλή. Έπιασε να φυτεύει βότανα της κρητικής γης πλημμυρίζοντας ευωδιές τον τόπο. Και ενθάρρυνε τα παιδιά να βοηθήσουν στην προσπάθεια αυτή. Έπειτα προχώρησε στην ανακύκλωση πριν ακόμα γίνει κανόνας της οικολογικής συνείδησης.
Άχρηστα κουτιά, τενεκέδες και σαμπρέλες αυτοκινήτου έγιναν γλάστρες για να φυτευτούν και άλλα είδη που έκαναν το σχολείο μικρό παράδεισο. Έτσι δημιουργικά κύλησαν άλλα 17 χρόνια του Θωμά στην εκπαίδευση. Συμπληρώθηκαν έτσι 34 με τον λειτουργό της παράδοσης να μοιράζει τον ελεύθερο χρόνο του στη σπουδή της και στο ψαλτήρι.
«Στη Λευτεριά και στην Τιμή να ζήσεις τη ζωή σου»
Κι ήρθε η στιγμή να αποχαιρετήσει την εκπαίδευση. Όπως το συνήθιζε ήθελε να αφήσει κάτι σαν παρακαταθήκη στους μαθητές του. Και άφησε αυτούς τους στίχους, τους διαχρονικούς και τόσο συγκινητικούς συνάμα, επιμένοντας πάντα στα σημεία στίξης μιας άλλης εποχής:
«Ἐδά στά ξεχωρίσματα, ἐτούτηνέ τήν ὥρα
πές μου, νά ζήσεις, Δάσκαλε, ἴντα μου παραγγέλνεις.
Νιέ μου ἀκριβέ, τή νιότη σου πολλά νά τήν προσέχεις,
καί κάλλιο τόν ἀνήφορο στό διάβα σου νά παίρνεις.
Τσή κορυφῆς τό φτάξιμο πολλούς ἔχει τσί κόπους,
μά σά θά φτάξεις, χαίρεται καί ἀναγαλλιάζει ὁ νοῦς σου.
Στή ΛΕΥΤΕΡΙΑ καί στήν ΤΙΜΗ νά ζήσεις τή ζωή σου».
Τα περισσότερα ριζίτικα ο Θωμάς διδάχτηκε από τον πατέρα του τον Βενοσήφη. Στη συνέχεια έκανε μόνος του έρευνα γυρίζοντας στην κρητική ύπαιθρο και μαζεύοντας υλικό. Κοντά στα τραγούδια, παραμύθια και ιστορίες που δηγιόταν οι παλαιοί στα παιδόγγονά τους, τις κρύες νύχτες του χειμώνα κοντά στο τζάκι.
Ο Θωμάς Βενάκης ποτέ δεν ξέχασε να αναφέρεται στους ανθρώπους που τον επηρέασαν μέχρι σήμερα και κυρίως στους δασκάλους της παράδοσης.
Έτσι μετά τον πατέρα του Ιωσήφ σειρά πήρε ο μεγάλος Σίμωνας Καράς, του οποίου υπήρξε μαθητής και στον οποίο αφιέρωσε τον πρώτο του δίσκο με τίτλο «Ρουμπίνι και ζαφείρι μου». Μικρασιάτικα τραγούδια.
Ως Μικρασιάτισσα μπορώ να καταθέσω μετά λόγου γνώσης ότι δεν θυμάμαι καλύτερη ερμηνεία τραγουδιών της πατρίδας μου από αυτή του Θωμά Βενάκη. Η φωνή του αν και δυναμική κατάφερνε να γλιστρά στις λεπτές πτυχές μιας ερμηνείας ψυχής και να απογειώνει τον ακροατή του. Κρίμα που δεν αξιοποιήθηκε όσο του άξιζε από φορείς που υπηρετούν τον πολιτισμό θεσμικά.
Αντίθετα εκείνοι που ζήτησαν τη συνδρομή του σε εκδηλώσεις πολιτιστικές κατάφεραν να σημειώσουν μια μεγάλη επιτυχία στο ενεργητικό τους. Για παράδειγμα η παρουσία του στη συναυλία προς τιμήν του Μίκη Θεοδωράκη στο Παγκρήτιο Στάδιο έμεινε αλησμόνητη.
Μέσα από μια πλειάδα γνωστών καλλιτεχνών ο Θωμάς με δυο μόνο ριζίτικα έκλεψε κυριολεκτικά την παράσταση και αποθεώθηκε.
Στη συναυλία προς τιμήν του μεγάλου μας συνθέτη συμμετείχαν καλλιτέχνες Γλυκερία, Δημήτρης Μπάσης, Σοφία Παπάζογλου, Κατερίνα Παπουτσάκη, Παναγιώτης Πετράκης.
Κανένας δεν γνώριζε τον άγνωστο τραγουδιστή που έκανε την έναρξη με δυο ριζίτικα: «Σε ψηλό βουνό, σε ριζιμιό χαράκι» και το «Πότε θα κάμει ξαστεριά».
Κι όμως κατάφερε να τους παρασύρει όλους να ακολουθούν γεμάτοι ενθουσιασμό την αρχαγγελική φωνή που ισοδυναμούσε με ολόκληρη ορχήστρα.
Στο θέατρο «Ερωφίλη» στη Φορτέτζα επίσης καλλιτεχνικός οικοδεσπότης της εκδήλωσης που οργάνωσαν ο δήμος Ρεθύμνου, ο σύλλογος «Κρητών Δράσεις» και ο Πολιτιστικός Σύλλογος Κούφης απογείωσε με το λόγο και το τραγούδι του το θέμα που ήταν «Αιγαιοπελαγίτικες Γεύσεις και Μουσικές». Κατάφερε να μεταφέρει το ακροατήριο του σε κάθε γωνιά της χώρας. Γιατί παράδοση για το Θωμά δεν ήταν μόνο τα ακούσματα της Κρήτης αλλά κάθε δημιούργημα της λαϊκής μούσας. Και δεν σταμάτησε μέχρι το τέλος της ζωής του να μελετά τη λαϊκή μας παράδοση και να την τραγουδά.
Αφιερωμένος στην παράδοση
Έτσι πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Θωμάς Βενάκης με μια αξιοπρέπεια που σε καθήλωνε. Ποτέ δεν χτύπησε πόρτες για να εξασφαλίσει χορηγίες. Αν τύχαινε κάτι καλώς. Διαφορετικά σήκωνε αυτός το βάρος και χωρίς να ενδιαφέρεται για την εμπορικότητα.
Για το Θωμά μετρούσε να βρίσκει η παράδοση χώρο να συντηρείται κι ας μην είχε όφελος ο ίδιος.
Αιώνια μούσα του η μουσική που γέμιζε πάντα τη ζωή του. Και μοναδική του έγνοια να απολαμβάνει τη φύση και να ανασαίνει το χώμα της κρητικής γης.
Κατέβαινε στο Ρέθυμνο με το βουργιάλι στους ώμους. Έκανε τις προμήθειές του και συναντούσε φίλους επιλεκτικά. Δεν ήταν ιδιαίτερα κοινωνικός. Σεβόταν τον χρόνο του και δεν ήθελε να τον αναλώνει σε ανιαρές κοινωνικές επαφές.
Ακόμα και η φορεσιά του, ακόμα και η γραφή του ακολουθούσαν τις παραδόσεις. Κι αυτή η ιδιομορφία αντί να χρεώνεται ως γραφική ενέπνεε σεβασμό απόλυτο.
Μπορεί να έδειχνε απόμακρος, αλλά για τους φίλους που τον επισκέπτονταν στο ερημητήριό του στο Ζουρίδι ήταν ο άρχοντας που καλοδεχόταν τους εκλεκτούς του.
Έστρωνε τάβλες αργυρές και τους περιποιόταν με αυθεντικές γεύσεις που διδάχτηκε από τη μητέρα του Βασιλική και με αγνό ζυμωτό ψωμί που ευώδιαζε.
Σπονδή στην παράδοση ήταν κάθε επαφή με το Θωμά Βενάκη. Και πάντα κάτι πολύτιμο σε γνώση έβγαινε από την συνάντηση αυτή.
Αν ήθελε κάτι να γνωστοποιήσει στους φίλους του μέσα από τον τύπο το έκανε με μεγάλη διακριτικότητα και μια εφηβική δειλία σαν να ζητούσε συγγνώμη για την τόλμη του αυτή. Ακόμα κι όταν άρχισε να παρουσιάζει τα έργα του.
Θα νόμιζε κανείς ότι η αφοσίωσή του στην παράδοση θα τον απομάκρυνε από τη σύγχρονη τεχνολογία. Κι όμως. Ήταν πάντα ενημερωμένος για τα επιτεύγματα της σύγχρονης τεχνολογίας και ακολουθούσε αυτά που ταίριαζαν με την ιδιοσυγκρασία του αποφεύγοντας τις ακρότητες.
Στην ηλεκτρονική του σελίδα που διατηρούσε ως μέσον επικοινωνίας με φίλους και θαυμαστές του, αναρτούσε τα κείμενα που τον αφορούσαν από τον τύπο και κριτικές για τις ψηφιακές συλλογές του. Όλα με απόλυτη τάξη.
Με ξάφνιασε το κηδειόσημο που είδα να δεσπόζει στο κοινωνικό απουσιολόγιο της εφημερίδας.
Δεν το περίμενα να φύγει τόσο νωρίς και να δημιουργήσει ένα τεράστιο κενό η απώλειά του στην τοπική παράδοση. Δεν ξέρω καν αν πρόλαβε να υλοποιήσει τα όνειρα που με παντιέρα την αξιοπρέπεια προσπαθούσε. Όπως και να ‘χει ο Θωμάς Βενάκης δεν πρόκειται να ξεχαστεί. Κι αν τον λησμονήσουν οι θεσμικοί που έχουν και την υποχρέωση να κάνουν αυτό που του αξίζει για την προσφορά του, θα ζει πάντα στις καρδιές εκείνων που έμεναν εκστατικοί στο άκουσμα της θείας φωνής του.
Καλό σου ταξίδι Θωμά.
Τυχεροί οι Άγγελοι που θα ακούνε τώρα από σένα το «Χερουβικό». Και δεν θα τους αρκεί η αιωνιότητα για να το απολαμβάνουν.
