Η ιστορία του ελαιολάδου – Ελαιοτριβεία Αρμένων Ρεθύμνης (4ο μέρος)

του Γιωργου Κτιστάκη

Είδαμε στα προηγούμενα τρία δημοσιεύματα την ιστορία παραγωγής ελαιολάδου από την Μινωική Κρήτη μέχρι τις μέρες μας και πως αυτή συνδέεται με την περιοχή των Αρμένων Ρεθύμνης, μέσα από τα ευρήματα του υστερομινωικού νεκροταφείου.

Συμπερασματικά: Περιγράψαμε την αργή εξελικτική διαδικασία στα τρία στάδια παραγωγής λαδιού. Στην φάση της σύνθλιψης ξεκινούσαν με σπάσιμο του καρπού χειρωνακτικά με πέτρες, στην συνέχεια με κύλινδρο πάνω σε επικλινής πέτρες η γούρνες, στην πορεία ανακαλύφθηκε το τροπείον  (τραπητής) 4^ος αιώνας π.Χ και συνυπήρχε από τον 1^ο αιώνα μ.Χ με τις γνωστές μυλόπετρες (molaelearia), μέχρι τουλάχιστον τα βυζαντινά χρόνια.

Οι μυλόπετρες έφτασαν μέχρι τις μέρες μας. Στη φάση αυτή αλλάζει- άγνωστο πότε και οριστικά- με την εξαφάνιση του τραπητή, η σύνθεση της ελαιοζύμης. Αρχικά σπάει μόνο η ψίχα και αφαιρείται το κουκούτσι, πιθανόν για ευκολότερη συμπίεση αλλά και για την παραγωγή καλύτερης καύσιμης ύλης. Με την επικράτηση τις μυλόπετρας η  ζύμη περιέχει και το σπασμένο κουκούτσι, εξαιτίας και της ανάγκης για συντόμευσης της όλης διαδικασίας. Στην φάση της συμπίεσης, από τη πίεση με τα πόδια περάσαμε στις διάφορες μορφές με χρήση αντίβαρων (2000 πχ), μετά  περάσαμε στο βαρούλκο και στην συνέχεια  είχαμε τη χρήση κοχλία και την δύναμη των ζώων ουσιαστικά μέχρι την χρήση των μηχανών. Τέλος, στην Τρίτη φάση του διαχωρισμού είχαμε τις λιγότερες διαφοροποιήσεις. Το λάδι ως ελαφρύτερο επιπλέει και αρχικά μαζεύονταν με διάφορα σκεύη επιφανειακά, όπου  έπαιρναν το πρώτο (θεωρητικά καλύτερο) στην φάση της σύνθλιψης, το δεύτερο  στην συμπίεση και τρίτο το λιγότερο καθαρό στο τέλος της  πίεσης. Μάλιστα χρησιμοποιούσαν και αλάτι για καλύτερο διαχωρισμό δίνοντας και γεύση. Στην πορεία χρησιμοποίησαν συγκοινωνούντα αγγεία, δοχεία, λίθινες ή τσιμεντένιες δεξαμενές μέχρι και την εποχή της φυγοκεντρισης (περίπου1970).

Στο παρών δημοσίευμα θα καταγράψουμε τα ελαιοτριβεία της περιοχής από την ύστερη περίοδο της τουρκοκρατίας μέχρι και σήμερα. Οι πληροφορίες δυστυχώς δεν είναι πολλές και μόνο περιγραφική καταγραφή μπορεί να γίνει. Όπως προκύπτει από τα στοιχεία, στην περιοχή υπήρχε έντονη δραστηριότητα όπως και σε πολλούς άλλους μεταποιητικούς τομείς,καταγράψαμε συνολικά επτά ελαιοτριβεία στην διάρκεια των χρόνων που αναφερόμαστε, με δύο τουλάχιστον να λειτουργούν συγχρόνως. Τα πιο παλιά πέτρινα ζωοκίνητα ελαιοτριβεία  ήταν του Πέτρου Καλησπεράκη (Μοιρόπετρου) και του Σάββα Τζιτζικάκη (των Τζιτζίκηδων).  Το πρόσφατα ανακαινισμένο ιδιοκτησίας παλαιότερα του Μανώλη Καλησπεράκη (Ταζέ) μαζί με των αδελφών Μαρκουλάκη(Καμπούρηδων) ήταν με μυλόπετρες ζωοκίνητα  αλλά δούλεψαν και με πετρελαιοκινητήρα  καθώς και του Ιωάννη Βαονάκη (Μπαονογιάννης). Τα τελευταία και πιο σύγχρονα με μηχανοσπαστήρα ήταν του Δημήτρη Καλογεράκη (Μεγαλοδουλειά)και  του Μιχάλη Δρουδάκη που ήταν το τελευταίο εν λειτουργία ελαιοτριβείο της περιοχής (έκλεισε στα μέσα τις δεκαετίας του 1980).Σήμερα δεν υπάρχει σε λειτουργία ελαιοτριβείο στην περιοχή των Αρμένων.

Εκτός του πρόσφατα ανακαινισμένου, το ελαιοτριβείο των Μαρκουλάκηδων, πετρελαιοκίνητο με μυλόπετρες, διατηρεί πλήρως τον εξοπλισμό του και διαθέτει δύο μεταλλικά πιεστήρια. Φαίνεται μαρμαρωμένο στο χρόνοεξαιτίας της απότομης παύσης λειτουργίας λόγω ατυχήματος. Οι παλαιότεροι που ζήσαμε τη λειτουργία των ελαιοτριβείων αυτής της μορφής θυμόμαστε  ως πιτσιρικάδες να τριγυρνούμε στα πόδια των μυλωνάδων για να δούμε και να μάθουμε αλλά και για ένα ξεροκόμματο ψωμί με λίγο φρέσκο λάδι.  Ο πιτσιρικάς Νίκος  Μαρκουλάκης στριμώχτηκε ανάμεσα στο ξύλο σύσφιξης του πιεστηρίου και τον τοίχο, και πιέστηκε στην κοιλιακή χώρα μέχρι να απεγκλωβιστεί . Δυστυχώς δεν αξιολογήθηκε η ζημιά που είχε υποστεί με αποτέλεσμα τον θάνατο του μετά από λίγες μέρες. Το δυσάρεστο αυτό περιστατικό οδήγησε  στο κλείσιμο του ελαιοτριβείου.

Πριν την μετατροπή του σε πετρελαιοκίνητο στον ίδιο χώρο, αλλά σε διαφορετική χωροθέτηση λειτουργούσε παλαιότερης μορφής ζωοκίνητο ελαιοτριβείο.

Επίσης το μηχανοκίνητο ηλεκτρικό ελαιοτριβείο του Δρουδάκη Μιχάλη ((τυφλός))παραμένει όπως ήταν στη φάση της παραγωγικής διαδικασίας. Είναι το πιο ((σύγχρονο)) που έχουμε καταγράψει στους Αρμένους και τελευταίο σε λειτουργία, με την διακοπή της οριστικής λειτουργίας του να τοποθετείται στα μέσα της δεκαετίας του 1980. Στην περίοδο ακμής του άλεθε ελιές από όλη την επαρχία Αγίου Βασιλείου και την επαρχία Ρεθύμνης, δίνοντας ζωντάνια και ζωή όχι μόνο  στο εργοστάσιο αλλά και στις γύρω επιχειρήσεις (καφενεία ,ταβέρνες) από τους πελάτες τους. Αξίζει να σημειωθεί  ο θαυμασμός των πελατών προς το πρόσωπο του ιδιοκτήτη που παρά την αναπηρία του, (τυφλός με ακρωτηριασμένο το ένα χέρι),όχι μόνο κινιόταν άνετα στο χώρο κλείνοντας και ανοίγοντας πιεστήρια και σπαστήρες, αλλά και καθοδηγώντας το προσωπικό για επιδιόρθωση οποιαδήποτε βλάβης.  Έχω προσωπικές εμπειρίες και μνήμες από αυτό, αφού το καφενείο-φαγάδικο της οικογένειας μου ήταν δίπλα και ο ίδιος έχω κάνει δυο μυλωνικές*. Για τους νεότερους η εργασία στο μύλο ήταν ιδιαίτερα απαιτητική και με πάρα πολλές ώρες εργασίας την ημέρα. Η δουλειά εντός του εργοστασίου ήταν μηχανοποιημένη και ήταν πιο ελαφριά. Οι εξωτερικές εργασίες είχαν το ζόρι, μεταλλικοί ντενεκέδες λαδιού με μεγάλο βάρος, πολύ βαριά τσουβάλια με ελιές, μεταφορά σε μεγάλες αποστάσεις χειρωνακτικά λόγω  της ανυπαρξίας δρόμων, μέσα στην βροχή και το κρύο. Να σκάβεις μέσα στα πατητήρια της πετρωμένες ελιές και να τις σακιάζεις, να θές να ξεκουραστείς και να μην μπορείς, αφού το σημερινό μεροκάματο ((πλάκωνε ))το αυριανό. Αυτής της μορφής ελαιοτριβεία βρίσκονται σε λειτουργία σε διάφορες περιοχές και θα μπορούσε να λειτουργεί ακόμα. Σταμάτησε να λειτουργεί μάλλον λόγω τις εντατικοποίησης των άλλων εμπορικών  δραστηριοτήτων της οικογένειας, (σιδηρουργεία, οικοδομικά υλικά κ.α). Διαθέτει σε σειρά παραγωγής το πλυντήριο-καθαριστήριο του ελαιόκαρπου, το διπλό χώρο μηχανικής σύνθλιψης του καρπού, δύο ηλεκτροκίνητα πιεστήρια με μεταλλικούς δίσκους και ντρομπάδια, δεξαμενή συγκέντρωσης του χυμού ελαιολάδου και φυγοκεντρικό διαχωριστήρα.

Το παλαιότερο ελαιοτριβείο της περιοχής του Πέτρου Καλησπεράκη (Μοιρόπετρου), ζωοκίνητο με τις μεγαλύτερες μυλόπετρες σχεδόν δεν υπάρχει πια. Ο χώρος με τις μυλόπετρες έχει πουμώσει και δεν  διακρίνεται τίποτα. Το μόνο στοιχείο που φωτογραφήσαμε είναι η μεγάλη ξύλινη βάση του ξύλινου πιεστηρίου. Από τις αφηγήσεις των μεγάλων  φαίνεται να λειτουργούσε από τα μέσα του 1800 και είναι μέσα σε αυτά που καταγράφηκαν στον έλεγχο καταγραφής της λεγόμενης Ελληνικής πολιτείας **κατά την διάρκεια της Γερμανικής κατοχής και έκλεισε το κύκλο του γύρω στο 1960. Εξυπηρετούσε ανάγκες της γύρω περιοχής και ιδιαίτερα του χωριού.

Η ΦΆΜΠΡΙΚΑ ΤΩΝ  Τζιτζίκηδων (Σάββας Τζιτζικάκης)  στεγαζόταν σε ένα μεγάλο ισόγειο χώρο με καμάρες ζωοκίνητα με μυλόπετρες, ξύλινο και αργότερα μεταλλικό πιεστήριο και διαχωρισμό βάσει της βαρύτητας των υγρών. Ο χώρος σήμερα είναι αποθήκη, οι μυλόπετρες έχουν καθαιρεθεί και το μόνο που φαίνεται είναι το τελευταίο μεταλλικό πιεστήριο. Αχνά στην παιδική μου μνήμη  έχει καταγραφεί το παρακάτω τραγελαφικό περιστατικό με πρωταγωνιστές ένα ζευγάρι γαϊδούρια πελατών. Το θηλυκό ήταν σε οίστροθύμιζε, όπως λέμε στην Κρήτη και ήταν βαροφορτωμένο. Ξεμιγίστηκε το αρσενικό και παρά το φορτίο του το έριξε στο κυνηγητό. Οι ιδιοκτήτες μάταια προσπαθούσαν να σώσουν τη σοδειά τους, και οι υπόλοιποι, άλλοι προσπαθούσαν να συνδράμουν ,άλλοι γελούσαν και άλλοι κοιτούσαν ανήσυχα. Η μία μυλόπετρα σήμερα στολίζει διακοσμητικά το χώρο στον κεντρικό δρόμο, εκεί όπου πριν από λίγο καιρό στεγαζόταν το φαρμακείο.

Στο κεντρικό δρόμο δίπλα στο περίπτερο  του ((θεού))Μαρκουλάκης Νίκος  και απέναντι από του ((κουρέα)) Κωνσταντίνος Σκουλούδης, σημερινό κατάστημα ροπή, ο Γιάννης Βαονάκης (Μπαονογιάννης) λειτουργούσε παντοπωλείο το σούπερ της εποχής. Στο διπλανό χώρο λειτουργούσε  από τον κουνιάδο του Κωνσταντίνο Δρουδάκη πετρελαιοκίνητος αλευρόμυλος. Με την ίδια μηχανή 18 ίππων πετρελαίου και αλλαγή των λουριών, δινόταν η κίνηση στο ελαιοτριβείο που στήθηκε στον ίδιο χώρο με τον αλευρόμυλο. Η λειτουργία των δύο μονάδων είναι από την φύση της σε διαφορετικές εποχές του χρόνου και δεν προέκυπτε πρόβλημα. Δούλεψε για μια δωδεκαετία 1958-1970,  ήταν με μυλόπετρες, και είχε μηχανοκίνητο πιεστήριο με ντρομπάδια σε σχήμα φακέλων. Το γέμισμα με ζύμη ήταν ιδιαίτερα απαιτητική τεχνικά εργασία, την οποία είχε αναβάλει ο Μανώλης Αναγνωστάκης. Οδιαχωρισμός ήταν αρχικά βάσει της βαρύτητας των υγρών, γύρω το 1965 τοποθετήθηκε πρωτοποριακός μοντέρνος διαχωριστήρας με χρήση ζεστού νερού και φυγοκέντρισης. Λόγω του πρόωρου ξαφνικού θανάτου του ιδιοκτήτη (1967) το ελαιοτριβείο λειτούργησε στην ίδια θέση από τον έτερο κουνιάδο του Μιχαήλ Δρουδάκη μέχρι την δημιουργία του σύγχρονου νεότερου που είδαμε παραπάνω σε άλλη θέση.

Την ίδια περίοδο (1970) ο Δημήτρης Καλογεράκης ((Μεγαλοδουλειά)) με αρκετές εμπορικές δραστηριότητες και τυροκομείο, με μεγάλη εμπειρία στην λειτουργία του μύλου(υπεύθυνος στην φάμπρικα του κουμπάρου του Ταζέ), έστησε ελαιοτριβείο εκεί που στεγάζεται σήμερα το κατάστημα γεωργικών εφοδίων Φραγκούλης Γ . Ήταν της ίδιας τεχνολογίας με του Δρουδάκη Μιχάλη. Λειτούργησε για λίγα χρόνια έως ότου πουλήθηκε όλος ο εξοπλισμός του και έκλεισε.

Το τελευταίο ελαιοτριβείο του Εμμανουήλ Καλησπεράκη (Ταζές)  που είχε την τύχη να επιζήσει στο χρόνο μέσω της ανακαίνισης του  αξίζει ιδιαίτερης αναφοράς σε όσους πάλεψαν  για τούτο. Παρότι η πρόθεση ήταν να κλείσει με το σημερινό δημοσίευμα η σειρά για την ιστορία του ελαιολάδου, θα επανέλθουμε με το ιστορικό του από την σύσταση του μέχρι και σήμερα.

Ιδιαίτερα θα ήθελα να ευχαριστήσω για την πολύτιμη συμβολή του σε ιστορικά στοιχεία τον παλιό πρόεδρο της κοινότητας Εμμανουήλ Βαονάκη και τις αδελφές Μάγδα και Ελένη Βογιατζάκη για την βοήθεια στη λήψη του φωτογραφικού υλικού.

*Μυλωνική- η περίοδος του χρόνου που λειτουργούσαν τα ελαιοτριβεία, περίπου 6 μήνες.

ΑΡΜΕΝΟΙ 23/12/2024

ΓΙΩΡΓΗΣ ΚΤΙΣΤΑΚΗΣ (ΚΤΙΣΤΟΓΙΩΡΓΗΣ)