Tέλη του 19ου αιώνα, στους δρόμους και στις πλατείες του Ρεθέμνου βάδιζε ένας σεβάσμιος δερβίσης. Τούρκοι και Ρωμηοί, πλούσιοι και φτωχοί, τον είχαν αγιοποιήσει εν ζωή. Τον αποκαλούσαν «Σκουλή- Μπαμπά», από τα μακριά κι αχτένιστα μαλλιά του, τα σκουλιά, όπως τα λέμε στην Κρήτη. Ονομαζόταν Αλή και στα τούρκικα τον αποκαλούσαν Ατσίκ-μπας (Açıkbaş), ακάλυπτη κεφαλή. Η μορφή του αποτυπώθηκε και σε καρτ ποστάλ, την οποία λέγεται πως κρατούσαν μαζί τους οι περισσότεροι Τουρκοκρητικοί στο Αϊβαλί μετά την Ανταλλαγή των Πληθυσμών.
Tο δημοσίευμα του Μιχ. Μυρ. Παπαδάκι
Εκτενές δημοσίευμα του αείμνηστου Μιχ. Μυρ. Παπαδάκι στην τοπική εφημερίδα ΒΗΜΑ (φ. 21-2-1954), παρέχει διάφορες πληροφορίες για τον αναφερόμενο δερβίση και κατηχητή, Περσικής καταγωγής από τη Μπουχάρα, ο οποίος γυρνώντας την πόλη μάζευε μεταλλίκια (μικρής αξίας νομίσματα) και τα μοίραζε στα παιδιά (κατά τον Ιωάννη Δεττοράκη, ένα μεταλλίκι κόστιζε τότε ένας καφέ στο καφενείο).
Σ’ ένα τσουβάλι έβαζε ψωμί που του έδιναν οι γυναίκες, εκείνος όμως το προόριζε για τα αδέσποτα σκυλιά, που ήταν πολλά στο Ρέθυμνο και τον ακολουθούσαν. Τα οδηγούσε στο ρυάκι ανατολικά του τεκέ του Μασταμπά κι εκεί τους το μοίραζε, παρακολουθώντας με υπομονή για να βεβαιωθεί ότι θα φάνε όλα τους κι όχι μόνο τα πιο ισχυρά και διεκδικητικά.
Κυκλοφορούσε με μια χοντρή κελεμπία γεμάτη μπαλώματα, ασιατική βράκα, ξύλινες εμβάδες (παντούφλες) κι ένα μικρό πέλεκυ (τεπέρι) στο χέρι, δίχως κάλυμα κεφαλής, παρεκτός ένα πράσινο μαντήλι όταν φυσούσε δυνατός άνεμος. Στο δεξί του αυτί ήταν περασμένο ένα χάλκινο σκουλαρίκι, δηλωτικό παρθενίας.
Τα φτωχά, τα ορφανά και απροστάτευτα παιδιά, οι αδύναμοι, οι ανάπηροι, είχαν ευεργετηθεί από το άγιο χέρι του. Καθώς οι Μουσουλμάνοι Ρεθεμνιώτες ήταν ελεήμονες και φιλάνθρωποι, ο Σκουλή Μπαμπάς μοίραζε ό,τι του έδιναν, χωρίς να κρατά κάτι για τον εαυτό του και περνώντας τον βίο του σε προσευχή και νηστεία.
Κατά το Κοράνι «Τα πλούτη και τα παιδιά είναι ευτυχία για τον άνθρωπο, όσο βρίσκεται στη Γη. Εκείνο όμως που υπερέχει απ’ όλα, είναι οι καλές πράξεις, γιατί αυτές εξασφαλίζουν και τη μέλλουσα ζωή». Σύμφωνα με αυτές τις ιερές προσταγές κανόνιζε τη ζωή του και φρόντιζε με το παράδειγμά του να μεταδίδει τις αξίες αυτές.
Ο Μιχ. Παπαδάκης ακόμη αναφέρει ότι, λόγω του ασκητικού τρόπου ζωής του, ο Σκουλή-μπαμπά είχε αποκτήσει προφητικές ικανότητες. Μεταφέρει μάλιστα ότι ο φαρμακοποιός Ιωάννης Κούνουπας του είχε διηγηθεί ότι ο Σκουλή-μπαμπά είχε προειπεί ότι η Τουρκία θα πάθει μεγάλα πλήγματα, γιατί οι Σουλτάνοι απομακρύνθηκαν από τις βουλές του Κυρίου και διέταξαν σφαγές και εξανδραποδισμούς αθώων ανθρώπων. «Και πράγματι, ύστερα από λίγον καιρό, στα 1912, το Κράτος αυτό νικήθηκε σε πολέμους και έχασεν όλες, περίπου, τις Ευρωπαϊκές κτήσεις του και το μεγαλύτερο μέρος της φήμης και της ευημερίας του».
Μας πληροφορεί ακόμα στο δημοσίευμά του αυτό ο Παπαδάκις, ότι ο άγιος αυτός άνθρωπος έζησε ουσιαστικά άστεγος. Όταν είχε πια γεράσει, η τοπική Διεύθυνση του Εφκαφίου «του έκτισεν ένα σπιτάκι στο Μασταμπά, στη Β.Α. γωνία των Τούρκικων νεκροταφείων […]». Ένα πρωί της άνοιξης του 1907, βρέθηκε νεκρός έξω από την πόρτα του Τεκέ του Μασταμπά, κάτω από μια ανθισμένη αχλαδιά, τριγυρισμένος από τα όντα που είχε εξυπηρετήσει σ΄ αυτό τον κόσμο: τους σκύλους, τους φτωχούς και τα παιδιά. Μουσουλμάνοι και χριστιανοί ακολούθησαν την κηδεία του με πραγματική θλίψη. Τον διάβασαν στο τζαμί του Χατζή Ιμπραήμ πασά (Λότζια) και τον έθαψαν στο σπιτάκι «Τουρμπέ», πίσω από τον κλίβανο, προσθέτει ο Παπαδάκης και καταλήγει: Ο «Τουρπές», μέσα στο οποίο και τον έθαψαν, έγινε τόπος προσκυνήματος. Άναβε καντήλι μέρα και νύχτα και από μεγάλες αποστάσεις ήρχοντο άνθρωποι να προσευχηθούν. Στην ανταλλαγή, οι Τούρκοι πήραν τα οστά του μαζί τους και τα τοποθέτησαν σε ειδική κρύπτη του Νεκροταφείου της Σμύρνης. Ο μικρός του πέλεκυς και το σκουλαρίκι του βρίσκονται στο μουσείο της ίδιας πόλεως, όπως με πληροφορεί ο εις Αϊβαλή εγκατεστημένος Ρεθύμνιος διανοούμενος και εκλεκτός φίλος μου κ. Μουχαρέμ Ουζάλ Νουμανάκις.
Η επιστολή του Μουχαρέμ Ουζάλ Νουμανάκη
Ο Τουρκοκρητικός λόγιος Μουχαρέμ Νουμανάκις, καλός φίλος και συμμαθητής του Μιχ. Παπαδάκη, φαίνεται ότι έπαιρνε την εφημερίδα ΒΗΜΑ στο Αϊβαλί όπου είχε εγκατασταθεί, και, προφανώς είχε διαβάσει το σχετικό δημοσίευμα του Παπαδάκη που προαναφέραμε. Σε επιστολή του προς τον επίσης φίλο του Μιχ. Παντζάρη (που διατηρούσε εργοστάσιο σαπωνοποιίας στη θέση του κινηματογράφου «Απόλλων»), η οποία επίσης δημοσιεύτηκε στο ΒΗΜΑ (φ. 10-4-1954), κάνει λόγο για τον αριστοτεχνικό τρόπο που ο Μιχ. Παπαδάκης ανέπτυξε το εν λόγω θέμα, και του ζητά να του μεταφέρει τις ευχαριστίες του και τον θαυμασμό του. Στη συνέχεια, παραθέτει πληροφορίες προερχόμενες από μαρτυρίες επιζώντων Τουρκοκρητικών στο Αϊβαλί, που ενθυμούνταν τον Σκουλή-μπαμπά από τον καιρό που ζούσαν στο Ρέθυμνο: «Ήτο λόγιος, σοφός κι ένας σεβαστός άγιος άνθρωπος της εποχής εκείνης, είχε εις άκρον οξείαν αντίληψιν και προαίσθησιν και προ παντός να προμαντεύη και να απαντά τόσον ορθώς και επιτυχώς εις τας ερωτήσεις και απορίας εκάστου, προκαλέσας την προσοχήν και θαυμασμόν του κόσμου και επιστεύετο και ελατρεύετο από όλους τους Κρήτας ως ένας θαυματουργός και άγιος πατέρας». Αναφέρει επίσης ο Νουμανάκης τα σχετικά με τον οικίσκο-τουρμπέ που του είχε παραχωρήσει το Εφκάφιο, στον οποίο ο Σκουλή-μπαμπά ενταφιάστηκε και τον οποίο πολλοί επισκέπτονταν για να προσευχηθούν και να αφήσουν αφιερώματα. Τέλος, επιβεβαιώνει ότι τα οστά του μεταφέρθηκαν σε νεκροταφείο της Σμύρνης.
Αναδημοσιεύσεις από τον Ιωάννη Μιχ. Δογάνη
Ο Ιωάννης Δογάνης, αναδημοσίευσε το παρακάτω κείμενο του Μιχ. Μ. Παπαδάκι από την εφημ. Κρητική Επιθεώρηση (φ. 24-5-1970) στο blog του https://topaliorethemnos.blogspot. com.
«Ένας Τούρκος εβδομηντάρης, πρωί- πρωί, στου Αλή Ατζή τη βρύση, στη γωνία του δρόμου που πάει σήμερο προς την Εθνική Τράπεζα (Οδός Τσουδερών) από τη μεριά της κεντρικής αγοράς (Αρκαδίου), μοιράζει ψωμί σε καμιά δεκαριά αδέσποτους σκύλους, και μεταλλίκια (λεπτά) σε διάφορα παιδιά που τον περιτριγύριζαν. «Μπες μεταλλίκ, Σκουλή Μπαμπά», έλεγαν τα παιδιά, κι εκείνος έβγαζε από την τσέπη του μεταλλίκια και τα σκορπούσε στα παιδιά. Άνοιγε ύστερα τη βρύση και πότιζε τους σκύλους.
Μετρίου αναστήματος ήταν ο Σκουλή Μπαμπάς. Ιερωμένος, φορούσε γύρω στο φέσι του άσπρο σαρίκι. Μελαχροινός με γένια αραιά. Για φόρεμα φορούσε ένα καλογερικό μονοκόματο αντερί, που φαινόταν σαν καμωμένο από πάπλωμα με κλαδωτό ύφασμα. Ξεκάλτσωτος, με παντούφλες, ακουμπούσε πάνω σε μια ψηλή ακουμπίστρα, που έμοιαζε με δεκανίκι. Ό,τι χρήματα, τρόφιμα και ρούχα μάζευε από τους πλούσιους, τα μοίραζε σε άρρωστους και φτωχούς.
Τα μπεγόσπιτα φοβούνταν και σεβόντουσαν τον καλόγερο αυτό. Ήξεραν πως η φτωχολογιά τον θεωρούσε προστάτη. Ήξεραν ακόμη πως, χωρίς να είναι εκβιαστής, είχε το χάρισμα της πειθούς και πετύχαινε το σκοπό του.
Έτσι, ο γέρος αυτός καλόγερος ήταν μια ολόκληρη φιλανθρωπική οργάνωση.
«Ο έχων δύο χιτώνας δότω τω μή έχοντι τον έναν». «Ασθενής ειμί και έλθετε προς εμέ».
«Εδίψασα και μου έδωσαν να πιώ».
Σ’ αυτές τις ηθικές αρχές κινούνταν ο Σκουλή Μπαμπάς. Στη μέριμνά του αυτή για τους ανήμπορους, έβαζε μέσα και τους αδέσποτους σκύλους. Κι αυτοί δυστυχείς ήταν.
Το σπίτι του λίγο διέφερε από το πυθάρι του Διογένη. Και αποταμίευμα δεν είχε. ‘Ο,τι μάζευε τόδιδε. Για δικό του κρατούσε λίγο ψωμί και λίγο φαΐ.
Δεν ξέρω τι θα έκανε ο Σκουλή Μπαμπά αν ήταν μπέης με τσιφλίκια.
Κάνει τον άνθρωπο τόσο εγωιστή το χρήμα, ώστε δεν αποκλείεται, ο ίδιος αυτός αλτρουιστής να ήταν, ως πλούσιος, αδιάφορος προς τη φτώχεια και την αρρώστια του συνανθρώπου του.
Τον κρίνομε ως φτωχό, καλό γέρο. Ως ζητιάνο που μάζευε για να κάνει ελεημοσύνες.
Και στην ψυχή αυτού του φτωχού, βρίσκομε τον θρίαμβο της Χριστιανικής ηθικής. Βρίσκομε τον αφανή ήρωα του σοσιαλισμού.
[…] Να γιατί ο Σκουλή Μπαμπάς βρίσκει θέση στις εφημερίδες του Ρεθύμνου ύστερα από τόσα χρόνια.
Από την ίδια εφημερίδα, ο Ιωάννης Δογάνης είχε αλιεύσει και το ακόλουθο δημοσίευμα (φ. 24-7-1981) το οποίο είχε επίσης παρουσιάσει στο https://topaliorethemnos.blogspot.com.
«Κάποτε, τον καιρό της Τουρκοκρατίας ειδοποιήθη ο διοικητής (Βαλής) της Κρήτης ότι οι Ρεθεμνιώτες Χριστιανοί ετοιμάζουν επανάσταση.
Μια και δυο φτάνει στο Ρέθυμνο ο Βαλής και καλεί σε σύσκεψη τους Τούρκους προύχοντες του τόπου και ζητά να του υποδείξουν χριστιανούς να τους συλλάβει και να τους θανατώσει. Οι προύχοντες φάνηκαν διστακτικοί γιατί δεν είχαν στοιχεία ενοχής για κανένα και αρνήθηκαν να δώσουν ονόματα. Ο Βαλής εξεμάνη εναντίον τους κι άρχισε να απειλεί με φυλάκιση ακόμη και τους Τούρκους μπέηδες. Έτυχε εκεί στο κονάκι ο Έλληνας συμβολαιογράφος Συραμβιός, ο οποίος και μας διηγήθηκε την ιστορία όταν έγινε κάποτε λόγος για τον Σκουλή Μπαμπά.
Απάνω λοιπόν στο κρισιμότερο σημείο της σύσκεψης που ο Βαλής απειλούσε πως μόνος του θα διατάξει συλλήψεις χριστιανών, φτάνει κι ο Σκουλή Μπαμπάς κρατώντας στο χέρι ένα μακρύ ξύλο, στρογγυλό, ψηλό, με χαρτιά τυλιγμένα στη μέση του.
Ο γέρο καλόγερος ζητά να τον δεχθή ο Βαλής. Μα οι ζαπτιέδες (χωροφύλακες) όπως τον είδαν «τσουλή» τον έδιωξαν. Εκείνος όμως επέμενε.
Οι Ρεθεμνιώτες μπέηδες αντιλήφθηκαν το επεισόδιο και γνωρίζοντες το ηθικό κύρος πάνω στο Τούρκικο στοιχείο της Ρεθύμνης του Σκουλή Μπαμπά, συνέστησαν στον Βαλή να τον ακούσει. Ο Βαλής υπεχώρησε […]. Ο καλόγερος τότε του έδωσε το μακρύ ξύλο και του είπε να διαβάσει το χαρτί που ήταν επάνω.
Ο Βαλής έβγαλε ένα φύλλο αλλά ήταν άγραφο και με θυμό είπε στον Σκουλή Μπαμπά ότι δε γράφει τίποτα. Σιγά – σιγά, του είπε ήρεμα εκείνος. Βγάνε φύλλα μέχρι να βρεις ένα να γράφει και τότε διάβασε το.
Η περιέργεια που στάθηκε πιο δυνατή από τον θυμό έπεισε τον Βαλή να πράξει όπως είπε ο καλόγερος. Άρχισε λοιπόν να βγάζει το ένα φύλλο πίσω από το άλλο. Όλα ήταν άγραφα.
Στο τέλος έφτασε στο γυμνό ξύλο. Απάνω εκεί ο Σκουλή Μπαμπάς έγραφε με κεφαλαία γράμματα ΕΣΟ ΔΙΚΑΙΟΣ.
[…] Ο Βαλής τότε, αφού σκέφτηκε πολύ είπε στους προύχοντες πως θα συνεχίσουν τη σύσκεψη το απόγευμα. Μα όταν οι προύχοντες γύρισαν το απόγευμα στη Νομαρχία, ο Νομάρχης τους είπε ότι ο Βαλής έφυγε χωρίς να πει τίποτα.
Η ηθική του Σκουλή Μπαμπά έσωσε τους Ρεθεμνιώτες χριστιανούς. Μα και την τούρκικη διοίκηση από την παρανομία».
Αναφορές και μαρτυρίες δημοσιευμένες σε βιβλία
Το βιβλίο του Ertuğrul Erol Ergir, Giritli Mustafa (Moυσταφά ο Κρητικός, Σμύρνη 2000), περιλαμβάνει προφορική μαρτυρία για τον Σκουλή-μπαμπά, απόσπασμα της οποίας παραθέτουμε εδώ σε μετάφραση της φίλης Özlem Yaşayanlar Tsegka. Αξίζει να σημειωθεί ότι συγγραφέας του βιβλίου είναι εγγονός του τελευταίου μουσουλμάνου δημάρχου στο Ρέθυμνο Χουσνή Βακογλάκη. Παιδικός φίλος του Βενιζέλου, ο Βακογλάκης νυμφεύθηκε τη Χανιώτισσα Ιφέτ Κουγιουμτζού ύστερα από προξενιό που είχε κάνει ο Βενιζέλος!
«… Ο Ατσίκμπας Μπαμπάς ήταν ένας Τούρκος που ήξεραν όλοι στο Ρέθυμνο. Ένας δερβίσης, ένας μυστικιστής. Είχε κερδίσει την αγάπη και τον σεβασμό των Ρωμιών. Οι Ρωμιοί τον φώναζαν Σκουλή Μπαμπά και πήγαιναν να τον δούνε αρκετά συχνά. Ήταν ψηλός, γεμάτος και γερός άνθρωπος. Είχε κάτασπρο μούσι και λαμπερά, θεϊκά μάτια. Φορούσε ένα περίεργο ράσο που έφτανε μέχρι τα πόδια του, φτιαγμένο από διάφορα υφάσματα και χρώματα. Πάντα είχε ένα μαντήλι στο κεφάλι του που σκέπαζε μόνο μια πλευρά των μαλλιών του. Ζούσε ανάμεσα στα χωράφια με ένα σορό σκυλιά και γάτες. Στις γιορτές τα παιδιά έμπαιναν στη σειρά να φιλήσουν το χέρι του.
Σε μια γιορτή, εγώ με τον Σαλίχ περιμέναμε τη σειρά μας και ο Σαλίχ ψιθύρισε στο αυτί μου: «Πώς θα φιλήσω το βρόμικο του χέρι;». Όταν ήρθε η σειρά μας, ο Ατσίκμπας μπαμπάς κοίταξε τον Σαλίχ και είπε: «Μην ανησυχείς, καθαρά είναι τα χέρια μου».
Όταν έβγαινε από το σπιτάκι του, κλειδώνοντας την πόρτα έριχνε το κλειδί προς τα πίσω του. Εμείς τα παιδιά το ψάχναμε ανάμεσα στα χόρτα κι όμως ποτέ δεν το βρίσκαμε. Αυτός ερχόταν σε λίγο, με τη μια έβρισκε το κλειδί, έμπαινε στο σπιτάκι κλείνοντας την πόρτα.
Δεν χρησιμοποιούσε ποτέ χρήματα. Δεχόταν μόνο τρόφιμα για τους σκύλους και τις γάτες που κυκλοφορούσαν μαζί του. Ο μπαμπάς μου κάποτε μου διηγούνταν ότι ένας Ρωμιός είχε χάσει τα κλειδιά του χρηματοκιβωτίου του. Όποιος κλειδαράς ερχόταν δεν μπορούσε να το ανοίξει. Αφού τον φωνάξανε, ο Ατσίκμπας μπαμπάς ήρθε στην αγορά με τους σκύλους και τις γάτες του, μπήκε στο μαγαζί και με ένα άγγιγμα άνοιξε το χρηματοκιβώτιο. Μπουντάλιασε ο Ρωμιός και του είπε: «Πάρε όσα θες». Ο Ατσίκμπας μπαμπάς απάντησε: «Πάω στον χασάπη, θα πάρω κόκαλα στα σκυλιά και τις γάτες, κανόνισε εσύ τον λογαριασμό», και έφυγε».
Ali Ekrem Erkal, Girit
Στο βιβλίο περιλαμβάνεται φωτογραφία του Σκουλή Μπαμπά, με την ακόλουθη: «Ο Τρελός Δερβίσης, που πιστεύεται ότι έκανε θαύματα. Τόσο οι Τούρκοι όσο και οι Έλληνες πίστευαν ότι ήταν ιερό πρόσωπο. Πήγαιναν σε αυτόν για να λάβουν τις ευλογίες του».
Kωνστ. Φουρναράκης, Τουρκοκρήτες, Χανιά 1929
Στο βιβλίο περιλαμβάνεται η ακόλουθη αναφορά: «[…] Εν τη πόλει όμως ταύτη έζη και εις Ινδός Μουσουλμάνος φακίρης, ονομαζόμενος Ατσηκμπάσης, διότι διετήρει ασκεπή την κεφαλήν και μακράν κόμην. Απήγγελλε φιλοσοφικάς ρήσεις και εξήσκει δωρεάν το επάγγελμα του ιατρού εις μίαν Σκήτην (Μανφίλι) κατά έναν όλως ιδιότροπον μέθοδον, διά των ρευμάτων του αέρος. Όλος του δε ο βίος διέρρευσε διά σειράς αγαθοεργιών και άλλων φιλανθρωπικών πράξεων».
Εκτός από τις σχετικές με το θέμα δημοσιεύσεις που αναφέρονται παραπάνω, αναφορές στον Σκουλή-μπαμπά εντοπίζονται σε άρθρο της Εύας Λαδιά (εφημ. Ρεθεμνιώτικα Νέα, φ. 20-12-2022) καθώς και στο blog https://agonigrammi.wordpress.com/.
Χρήσιμο για τη διευκρίνιση ορισμένων στοιχείων υπήρξε επίσης το βιβλίο του Χάρη Στρατιδάκη, 370 Μνημειακά κενά στην ιστορική τοπογραφία του Ρεθύμνου, Ρέθυμνο 2014.
