Η Μαρία Παδουβά και ο Αντώνης Λεοντίδης μίλησαν στο πλαίσιο των «Αρχαιολογικών Διαλόγων 2025» και εξήγησαν πως η παράδοση ενός τόπου είναι κάτι πολύ πιο ζωντανό από την απλή επανάληψη του παλιού: η καταγραφή των ιστοριών των ανθρώπων ενός τόπου αλλά και η διδασκαλία των πρακτικών τους γνώσεων στη νέα γενιά είναι αυτά που διατηρούν και την ταυτότητά του
Οι Μαργαρίτες Μυλοποτάμου, ένα από τα πιο γραφικά χωριά της ενδοχώρας του νομού Ρεθύμνης, καταφέρνουν να προσελκύσουν χιλιάδες επισκέπτες κάθε χρόνο χάρη στη σύνδεση του ονόματος του χωριού με την τέχνη της αγγειοπλαστικής και όχι άδικα. Ένας τόπος με μακρά παράδοση στην κεραμική -ήδη από τον 11ο αιώνα- καθώς έως τα μέσα της δεκαετίας του ’70 οι ντόπιοι κατασκεύαζαν χρηστικά κεραμικά είδη στα λεγόμενα «τσικαλαριά» τους, ενώ ως και σήμερα πολλά ενεργά εργαστήρια κεραμικής πια κατασκευάζουν κυρίως διακοσμητικά σκεύη και αναμνηστικά για τους επισκέπτες του χωριού, κάνοντας την οικονομία του να συνδέεται κατά κύριο λόγο πλέον με τον τουρισμό.
Η τέχνη αυτή, ένα πραγματικά ισχυρό σύμβολο της πολιτιστικής κληρονομιάς των Μαργαριτών, δεν αποτελεί όμως και το μοναδικό χαρακτηριστικό του χωριού, καθώς η αληθινή παράδοση ενός τόπου είναι κάτι πολύ πιο ζωντανό από την απλή επανάληψη του παλιού: η ίδια η μνήμη των ντόπιων ιδίως των μεγαλύτερων ανθρώπων, οι μαρτυρίες, οι ιστορίες τους αλλά και οι πρακτικές τους γνώσεις που τις μεταδίδουν οι ίδιοι στους νεότερους, είναι αυτές που διατηρούν εν τέλει την ταυτότητα της κοινότητας.
Η θεματική αυτή αποτέλεσε και το επίκεντρο της ομιλίας της Μαρίας Παδουβά, προέδρου της ΑΜΚΕ Ρόδακας των Μαργαριτών Μυλοποτάμου, με τίτλο «Πώς θυμάται κανείς; Η μνήμη και η χρήση της στην κοινότητα Μαργαριτών Μυλοποτάμου» στο πλαίσιο των «Αρχαιολογικών Διαλόγων 2025», υπό τον συντονισμό της αρχαιολόγου Μαρίας Ανδριανάκη. Όπως εξήγησε στο κοινό η κ. Παδουβά, ο Ρόδακας, είναι μια ομάδα που δημιουργήθηκε το 2017 από την ανάγκη συνέχισης της εργασίας που είχε ξεκινήσει η ίδια τη δεκαετία του 1980 ως φοιτήτρια εθνολογίας: να καταγράψει μέσα από συνεντεύξεις, ιστορίες και μαρτυρίες των ηλικιωμένων του χωριού, στην προσπάθειά της να καταπολεμηθεί η λήθη και να διασωθεί η παράδοση της κοινότητας των Μαργαριτών.
Η ίδια τόνισε στα «Ρ.Ν.» πως ο Ρόδακας πήγε το εγχείρημα και ένα βήμα παρακάτω, οργανώνοντας εργαστήρια εκμάθησης τεχνών του χωριού που έχουν πια ξεχαστεί, με διδασκάλους του παλιούς τεχνίτες και γνώστες: «Σήμερα θα μιλήσουμε για τη λειτουργία της μνήμης, για το πως θυμάται κανείς με το παράδειγμα της εργασίας που έχει γίνει από τον Ρόδακα, και τα προηγούμενα χρόνια από εμένα όταν έκανα μεταπτυχιακές σπουδές. Βασιζόμαστε στις συνεντεύξεις που έχουμε πάρει από μεγαλύτερους σε ηλικία ανθρώπους και ουσιαστικά αυτό που λέμε είναι πόσο σημαντικό είναι οι ιστορίες των ανθρώπων να μεταβιβάζονται και να μεταδίδονται στις νεότερες γενιές, και όχι μόνο οι ιστορίες αλλά και οι πρακτικές όπως είναι οι τέχνες της λιθοδομής, της καλαθοπλεκτικής, της υφαντικής μέσα από το παράδειγμα και τη διδασκαλία από τους παλαιότερους μάστορες και γνώστες γιατί ουσιαστικά αυτή είναι η πραγματική παράδοση. Υπάρχει χρήση της παράδοσης παντού, για λόγους οικονομικούς: άλλοτε με πιο τίμιο τρόπο άλλοτε με λιγότερο. Αλλά ουσιαστικά η παράδοση έχει τον φορέα της και ο φορέας είναι αυτός που έχει τον λόγο, την ιστορία και τη μεταδίδει στον νεότερο».
Παράλληλα, την ομιλία της συμπλήρωσε και ο Αντώνης Λεοντίδης, μουσικός και μέλος του μουσικού σχήματος «Ιδιόρρυθμο», ένα γέννημα του Ρόδακα, όπου 24 μουσικοί από διαφορετικά μέρη της Κρήτης, όπως τον Αποκόρωνα ακόμη και την Ιεράπετρα, συναντιόνται ανελλιπώς δύο χρόνια τώρα κάθε Σάββατο του χειμώνα, με σκοπό να μελετήσουν ακούσματα της κρητικής παραδοσιακής μουσικής των αρχών του 20ου αιώνα.
Ο ίδιος ανέφερε στα «Ρ.Ν.» πως εδώ η μνήμη μεταδίδεται μέσα από ψηφιακές καταγραφές αλλά δημιουργεί εξίσου ενεργά μέλη της κοινότητας των Μαργαριτών: «Το μουσικό σύνολο «Ιδιόρρυθμο» συνδέεται με τη μνήμη μέσα από τις παλιές ηχογραφήσεις της κρητικής μουσικής και η σύνδεση αυτή είναι πως ένα αντικείμενο το οποίο ήταν ένα ψηφιακό αρχείο στην πραγματικότητα πια για εμάς, δημιούργησε μια ομάδα μέσα από τη μνήμη, μέσα από την εξιστόρηση και πως αυτή η ομάδα έφτιαξε μια μικρή κοινότητα και μπόρεσε χτίσει επαφή με το ίδιο το χωριό».
Η θλίψη για τις τέχνες που δεν ασκούνται πια
Σύμφωνα με την κ. Παδουβά λοιπόν οι Μαργαρίτες Μυλοποτάμου έχοντας τη βαθιά παράδοση στην αγγειοπλαστική ξεχώρισαν σε σχέση με άλλα χωριά της περιοχής, αξιοποιώντας την τέχνη αυτή και συνδέοντάς την με τον τουρισμό. Την ίδια στιγμή όμως μέσα στα χρόνια, άλλοι τομείς όπως η γεωργία, το τοπικό εμπόριο, άλλες τέχνες εκτός της αγγειοπλαστικής, άρχισαν να φθίνουν με αποτέλεσμα ο τουρισμός να είναι κύριος βιοπορισμός των κατοίκων.
Σε αυτό το πλαίσιο αλλά και με την προσωπική σχέση που η ίδια έχει με το χωριό, μέσω των σπουδών της ξεκίνησε μια έρευνα που την οδήγησε σιγά σιγά στη διερεύνηση ερωτημάτων για τη φύση της μνήμης και τη σύνδεσή της με την παράδοση. «Πως και τι θυμάται κανείς από τους ανθρώπους που μιλούν και λένε το ιστορικό ζωής τους; Πως αντιλαμβάνονται την παράδοση, τη μνήμη και πως τη μεταδίδουν;», διερωτάται η κ. Παδουβά.
Μέσα από την έρευνά της κατέταξε τις προφορικές αφηγήσεις που συνέλεξε ανάλογα τη γενιά και δημιούργησε τρεις ομάδες: «Η πρώτη γενιά είναι αυτοί που γεννήθηκαν στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα, δεύτερη γενιά εκείνοι που γεννήθηκαν λίγο πριν τον πόλεμο το 1930 και η τρίτη γενιά αυτοί που γεννήθηκαν στο τελευταίο μισό του 20ου αιώνα, το 1950 και μετά. Παρατήρησα τα μνημονικά χαρακτηριστικά, με τι ασχολούνται δηλαδή, τι θυμούνται. Η πρώτη γενιά λοιπόν αυτή η πιο παλιά είχε πάρα πολύ καλή γνώση του τόπου, πολύ μεγάλη σχέση με τη φύση, μιλούσε επίσης την κρητική διάλεκτο και πολύ συχνά μιλώντας περνούσε στον έμμετρο λόγο κι ακόμη και στο τραγούδι. Η δεύτερη γενιά αναφερόταν πολύ στον σωματικό κόπο, στον μόχθο, στα ζώα τους, στα κατσίκια, στα γαϊδούρια. Φαινόταν η κοινότητα μέσα από την αφήγησή τους. Τα παιδιά τους χωρίζονται σε δύο ομάδες: είναι αυτοί που φύγανε και σε αυτούς έμειναν στο χωριό, οι οποίοι μοιάζουν πολύ στην αναφορά τους σε ό,τι θυμούνται με τους προηγούμενους, τους γονείς τους. Και αυτοί που έφυγαν και αυτοί που έμειναν ντρέπονται για αυτό που ζουν στην κοινότητα. Ντρέπονται για τον κόπο και τον μόχθο, ντρέπονται για τα παλιά σπίτια. Το πατρικό σπίτι δεν είναι κάτι που θέλουν να ανακαινίσουν και να ζήσουν σε αυτό και διαφοροποιούνται έτσι από τις μαρτυρίες τους από τους προηγούμενους. Η τρίτη γενιά που είναι τα εγγόνια των πρώτων και τα παιδιά των δεύτερων, είτε έχει φύγει εντελώς πια, δεν αναγνωρίζει τον τόπο καταγωγής της είτε διακατέχεται από μια μεγάλη νοσταλγία, από μια ανάγκη να επιστρέψει και από μια μεγάλη εξιδανίκευση του τόπου καταγωγής. Δεν γνωρίζουν τη διάλεκτο, την καταλαβαίνουν όμως».
Η ομάδα του Ρόδακα λοιπόν από το 2017 και μετά συνέχισε την προσωπική της εργασία πραγματοποιώντας συνεντεύξεις με τους μεγαλύτερους σε ηλικία κατοίκους του χωριού. Εδώ οι μαρτυρίες που καταγράφηκαν αποδεικνύουν επίσης την καλή σχέση των ντόπιων με τον τόπο, την πολύ καλή γνώση της φύσης και των γειτονιών του χωριού, αλλά και τη στενή σύνδεση με τα γλέντια, τις τελετές και τις βεγγέρες, ακόμη και τις κοινωνικές σχέσεις των μελών της κοινότητας. «Όμως υπάρχει και άλλο ένα στοιχείο το οποίο δεν το βλέπουμε σε προηγούμενες συνεντεύξεις και αυτό είναι η θλίψη και η λύπη που υπάρχει για αυτό που έχει χαθεί», αναφέρει χαρακτηριστικά η κ. Παδουβά και συμπληρώνει: «Αυτό που μαρτυρείται είναι η θλίψη για τις τέχνες που δεν ασκούνται πια, για την εγκατάλειψη της γης και την απουσία της γνώσης, ακόμη και των τοπωνυμίων. Οι αφηγητές που εκφράζονται με διαφορετικό και προσωπικό τρόπο ο καθένας λένε πως δεν έχουν μεταβιβάσει τη γνώση τους στους νεότερους. Για παράδειγμα στην αφήγησή του ο Μανόλης Μελαχρινάκης ο οποίος είναι ο τελευταίος από αυτούς που μπορούν να μπολιάζουν τα δέντρα λέει ότι κανένα από τα παιδιά του και τα εγγόνια του δεν έμαθε να μπολιάζει».
Από τις συνεντεύξεις του Ρόδακα όπως εξήγησε η κ. Παδουβά στο κοινό προέκυψαν δύο ντοκιμαντέρ το «Πιο δύσκολα χρόνια, πιο ευτυχισμένα χρόνια» και «Το κατώφλι της μνήμης» που αφηγούνται την ιστορία του χωριού, ενώ όπως σημείωσε «ένας άλλος τρόπος χρήσης της μνήμης είναι τα εργαστήρια του Ρόδακα δηλαδή αυτά που προέκυψαν από τις αφηγήσεις των ανθρώπων και από τη θλίψη τους ότι χάνεται η τέχνη της καλαθοπλεκτικής, της υφαντικής και αυτά αποφασίσαμε να τα ξανακάνουμε δίνοντας την ευκαιρία στους παλιούς μαστόρους και δασκάλους να τα μεταφέρουν προς τους νεότερους».
Τέλος η κ. Παδουβά ανέφερε πως η μνήμη ιδίως στη σύγχρονη εποχή εμφανίζεται ευάλωτη μπροστά στις κοινωνικές αλλαγές και τον τρόπο ζωής, καθώς οι άνθρωποι πια κατακλύζονται από ιστορίες, αφηγήσεις και πληροφορίες των media που δεν έχουν εν τέλει καμία σχέση με την κοινότητα, πράγμα που οδηγεί στην απομάκρυνσή τους από αυτήν αλλά τους αφαιρεί και την ευκαιρία δημιουργίας της προσωπικής ιστορίας και μνήμης: «Ο τωρινός κόσμος διαφέρει στο ότι τα αφηγήματα σήμερα είναι άπειρα, είναι παγκόσμια δεν συνδέονται με την οικία, την τοπική πραγματικότητα αλλά με άπειρες άλλες πραγματικότητες και όλα αυτά τα αφηγήματα που κατακλύζουν τον νου μας ακόμη και αν αναφέρονται σε κάποιο παρελθόν λειτουργούν συγχρονικά και αποσπασματικά. Δεν αφήνουν χώρο για την προσωπική αναδρομή και όσα τη συνοδεύουν. Η οικεία αφήγηση η οποία τροφοδοτείται από την επικοινωνία με τον συνάνθρωπο, τον γείτονα, τον φίλο, τον συγγενή αλλά και από την καθημερινότητα του τόπου, της γης, των ζώων κάθε είδους γεγονότων που συμβαίνουν, έχει δραστικά μειωθεί, έχει σχεδόν εξαφανιστεί. Η αφήγηση της ιστορίας της ζωής μας χρειάζεται να υπερβεί πολλά εμπόδια όπως είναι η επίδραση της καθημερινής επαφής με τις ιστορίες των media, και είναι κάτι αυτό που δεν μπορεί να σταματήσει και με αυτό τον τρόπο καταργείται κάπως η μνήμη».
