Κρήνες, σαχνισιά, χαμάμ και οικιστικές επεκτάσεις οι παρεμβάσεις των Οθωμανών στην πόλη
Ιστορικός περίπατος με τίτλο «Ξεθάβοντας την Οθωμανική Κληρονομία – Ιστορίες ενός άλλου Ρεθύμνου»
Βαθιά αποτυπωμένη στα κτίρια, στην αρχιτεκτονική, στη γλώσσα, στην ιστορία και στον πολιτισμό του Ρεθύμνου είναι η Οθωμανική κληρονομιά της πόλης, με τους Οθωμανούς να έχουν αφήσει ανεξίτηλο το στίγμα τους μέσα από τις επιρροές που άσκησαν από την παρουσία τους μετά το 16ο αιώνα. Το Ρέθυμνο, όπως και ολόκληρη η Κρήτη, φέρει τα σημάδια πολλών πολιτισμικών και ιστορικών στρωμάτων, ανάμεσα στα οποία, πιο παραγνωρισμένα είναι εκείνα της Οθωμανικής περιόδου, τα οποία αν και συχνά αποσιωπημένα ή απαξιωμένα στον δημόσιο λόγο, παραμένουν παρόντα, τόσο στο δομημένο περιβάλλον όσο και στη συλλογική μνήμη. Η Οθωμανική κυριαρχία στο Ρέθυμνο δεν σήμανε απλώς μια αλλαγή εξουσίας, αλλά έναν ουσιαστικό μετασχηματισμό της πόλης, με τους Οθωμανούς να παραλαμβάνουν τα σπίτια, τα μνημεία και τους χώρους των Ενετών και να τα τροποποιούν, εισάγοντας ουσιαστικά νέα οθωμανικά και ισλαμικά, αρχιτεκτονικά στοιχεία, που διακρίνονται ακόμα και σήμερα, όπως είναι οι κρήνες και τα σαχνισιά σε πολλά σπίτια μέσα στην Παλιά Πόλη. Μέσα από έναν ιστορικό περίπατο ανάδειξης της Οθωμανικής κληρονομιάς της πόλης, των αθέατων και των πιο ορατών πτυχών της, η οποία πραγματοποιήθηκε πριν από μερικές ημέρες στο κέντρο του Ρεθύμνου, στο πλαίσιο του Αντιρατσιστικού φεστιβάλ, ο Πέτρος Καστρινάκης, εντεταλμένος διδάσκοντας Οθωμανικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών έφερε στην επιφάνεια κρίσιμες πτυχές αυτής της «θαμμένης» και συχνά κρυπτόμενης ιστορίας. Ο περίπατος με τίτλο «Ξεθάβοντας την Οθωμανική Κληρονομία – Ιστορίες ενός άλλου Ρεθύμνου» περιήγησε τους συμμετέχοντες σε μέρη όπου υπάρχουν διακριτά οθωμανικά κτίρια, αλλά και σε μέρη όπου υπήρχαν κάποτε και πλέον έχουν καταστραφεί ή μετασχηματιστεί πλήρως.
Κάνοντας ουσιαστικά και μία ιστορική αναδρομή, μέσω της οποίας επισημάνθηκε η αξία και η σημασία της ιστορικότητας όχι μόνο των όσων αποτυπώθηκαν στην πόλη, αλλά και όσων συνέβησαν κατά τη διάρκεια της παρουσίας των Οθωμανών σε αυτήν, ή στην περίοδο της ανταλλαγής πληθυσμών, ο κ. Καστρινάκης μιλώντας στα «Ρ.Ν.» ανέφερε μεταξύ άλλων: «Είναι μία ιστορία που μιλάει για μνημεία, κτίρια, για το πώς αλλάζει η πόλη μέσα στο πέρασμα των αιώνων. Οι Οθωμανοί ουσιαστικά έρχονται και θέλουν η πόλη να γίνει λειτουργική για τους ίδιους. Σταδιακά πρέπει η πόλη να έχει κτίρια που να τους εξυπηρετούν, όπως είναι τα τζαμιά, τα χαμάμ, οι κρήνες και διάφορα κτίρια που είναι σημαντικά για τη λειτουργία της πόλης και την τοπική κοινωνία». Όπως εξήγησε, η ανάγκη για την εξυπηρέτηση των θρησκευτικών και κοινωνικών λειτουργιών των Μουσουλμάνων κατοίκων οδήγησε στην ανέγερση νέων κτιρίων και στην προσαρμογή των ήδη υπαρχόντων, με καθολικές εκκλησίες να μετατρέπονται σε τζαμιά, με χαρακτηριστικές προσθήκες όπως ο μιναρές και το μιχράμπ. «Ένα εμβληματικό παράδειγμα είναι το τζαμί του Ιμπραήμ στη Φορτέτζα, όπου διατηρείται ακόμα το μιχράμπ», σημείωσε ο κ. Καστρινάκης.
Η Οθωμανική αρχιτεκτονική άφησε έντονο αποτύπωμα στο Ρέθυμνο, με ένα από τα χαρακτηριστικότερα στοιχεία να αποτελούν τα «σαχνισιά», τα ξύλινα εξώστεγα μπαλκόνια που προεξέχουν από τις προσόψεις των σπιτιών. «Η οδός Αραμπατζόγλου διατηρεί πολλά από αυτά, καθιστώντας την έναν ζωντανό αρχιτεκτονικό χάρτη της Οθωμανικής περιόδου. Άλλα σημαντικά οθωμανικά κτίρια είναι το Τουρκικό Σχολείο και το κτίριο της Νομαρχίας, τα οποία διατηρούν έως σήμερα τον αρχικό τους κοσμικό χαρακτήρα, αφού εξακολουθούν να έχουν αντίστοιχες με το παρελθόν λειτουργίες. Η παραλιακή οδός Αρκαδίου αποτελεί άλλη μια ένδειξη της οθωμανικής πολεοδομικής επέκτασης. Παρότι στην ενετική περίοδο η οικιστική ανάπτυξη σταματούσε εκεί, οι Οθωμανοί την επέκτειναν, κατασκευάζοντας σειρά κατοικιών κατά μήκος της ακτής», σημείωσε ο κ. Καστρινάκης, τονίζοντας επίσης ότι κάποια «σασχνισιά» έχουν καταστραφεί, αλλά αρκετά έχουν διασωθεί, ειδικά σε σύγκριση με άλλες πόλεις όπως τα Χανιά και το Ηράκλειο. «Αυτές είναι οι αρχιτεκτονικές πινελιές των Οθωμανών. Οι Οθωμανοί ήθελαν απλά να χρησιμοποιήσουν τα σπίτια που παρέλαβαν από τους Ενετούς και να βάλουν τα δικά τους σημάδια. Υπάρχει επίσης το Ριβελίνο, το κομμάτι δίπλα στην Φορτέτζα, που ήταν ένα κτίριο, προσθήκη ουσιαστικά των Οθωμανών για ενίσχυση της Φορτέτζας, μπροστά στην πόρτα, στη μία από τις δύο πύλες, εκεί που ήταν παλιά το αρχαιολογικό μουσείο, το οποίο φτιάχτηκε από τους Οθωμανούς και στην πορεία είχε πολύ διαφορετικές χρήσεις. Μετά την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας, λίγο πριν την Ένωση με το Ελληνικό Κράτος, στεγάζονταν τα πορνεία, μετά έγινε φυλακή και αργότερα έγινε το αρχαιολογικό μουσείο. Έχουμε δηλαδή ένα Οθωμανικό κτίριο που έχει αλλάξει πάρα πολλές χρήσεις με το πέρασμα των αιώνων», ανέφερε.
Οι Οθωμανοί έδωσαν ιδιαίτερη σημασία στην πρόσβαση στο νερό, σε μία εποχή που η ύδρευση δεν ήταν αυτονόητη και το νερό ήταν κοινωνικό αγαθό που εξασφαλιζόταν μέσα από δημόσιες κρήνες. Οι Οθωμανοί είτε ενίσχυσαν υπάρχουσες, όπως η κρήνη Ριμόντι, είτε κατασκεύασαν νέες, ενώ σημαντικό παράδειγμα αποτελεί η δραστηριότητα μιας οικογένειας του 19ου αιώνα, η οποία κατασκεύασε τέσσερις κρήνες σε διαφορετικά σημεία της πόλης. Σύμφωνα με τον κ. Καστρινάκη, οι τέσσερις αυτές κρήνες βρίσκονται στη γωνία του Δημοτικού κήπου, στην οδό Κορωναίου, στη Σοχώρα και μία εντός της Παλιάς Πόλης και φέρουν τα ονόματα των δωρητών, ως ένδειξη κύρους. «Το νερό δεν ήταν τόσο δεδομένο όπως το έχουμε σήμερα στις κοινωνίες μας. Παλαιότερα δεν είχαν όλοι νερό στο σπίτι τους, γι’ αυτό τον λόγο οι Οθωμανοί, είτε χρησιμοποιούσαν κρήνες, όπως η κρήνη Ριμόντι, στην οποία και έκαναν κάποιες προσθήκες, οι οποίες δεν είναι εμφανείς, γιατί στην πορεία καταστράφηκαν», ανέφερε μεταξύ άλλων. Σημαντικό ρόλο στην κοινωνική ζωή διαδραμάτιζαν και τα χαμάμ ως χώροι καθαριότητας αλλά κυρίως κοινωνικοποίησης. Ήταν δημόσιοι και ιδιωτικοί χώροι που χρησιμοποιούνταν συχνότερα από μουσουλμάνους και λειτουργούσαν και ως σημεία ανεπίσημης συνάντησης και συζήτησης. «Τα χαμάμ ήταν σημαντικοί χώροι για τους ανθρώπους, προκειμένου να συζητήσουν και να το κάνουν και λίγο πιο κρυφά. Ήταν χώροι, για άντρες και γυναίκες, στους οποίους οι άνθρωποι πήγαιναν να πλυθούν και να κοινωνικοποιηθούν», συμπλήρωσε ο κ. Καστρινάκης, σημειώνοντας την ύπαρξη και ιδιωτικών χαμάμ στην πόλη, τα οποία είχαν οι πιο εύποροι πολίτες της εποχής.
Με την ανταλλαγή των πληθυσμών του 1923, οι μουσουλμάνοι της πόλης αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια και τις περιουσίες τους, με αποτέλεσμα αρκετά κτίρια είτε να εγκαταλειφθούν και να καταστραφούν, είτε να αλλάξουν χρήση. Η διαδικασία αυτή όπως σημείωσε ο κ. Καστρινάκης περιγράφεται ως «αποθωμανοποίηση» και στόχευε στον εξωραϊσμό της πόλης και στην απομάκρυνση ορατών στοιχείων του οθωμανικού παρελθόντος. Τα μουσουλμανικά νεκροταφεία, για παράδειγμα, καταστράφηκαν και στη θέση τους δημιουργήθηκε ο Δημοτικός Κήπος. «Η αποθωμανοποίηση είναι μία σταδιακή διαδικασία που ξεκινά από την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας και στις αρχές του 20ου αιώνα, όταν οι Μουσουλμάνοι μειώνονται σε αριθμό και χάνονται σε δύναμη και ισχύ. Αυτό συνεχίζεται και ξέρουμε ότι μετά τη δεκαετία του 1980 ξεκινάει μία φιλική αντιμετώπιση προς τα Οθωμανικά μνημεία. Μέχρι τότε γενικά γίνεται μία κριτική προς τους Οθωμανούς για το πώς έχουν φτιάξει την πόλη. Υπάρχουν κάποιες τέτοιες φωνές στις εφημερίδες και στον δημόσιο λόγο για ανάγκη μετασχηματισμού», ανέφερε και επίσης πρόσθεσε: «Άμα δει κάποιος τον τύπο και τις εφημερίδες μετά την ανταλλαγή πληθυσμών, θα δει μία τάση «να αφήσουμε στην άκρη» και τα ενετικά και τα οθωμανικά στοιχεία, αλλά κυρίως οθωμανικά, αυτά ήταν ο στόχος, γιατί θύμιζαν τον κατακτητή». Ωστόσο, σε αντίθεση με άλλες πόλεις της Κρήτης, όπως τα Χανιά ή το Ηράκλειο, το Ρέθυμνο διέσωσε αρκετά από τα οθωμανικά του στοιχεία, γεγονός που το καθιστά ιδιαίτερο παράδειγμα πολεοδομικής και ιστορικής συνέχειας. Μερικά από τα κτήρια, όπως το χαμάμ στην οδό Αρκαδίου, συνέχισαν να λειτουργούν, έστω και με διαφορετικό χαρακτήρα, τουριστικό πλέον και όχι κοινοτικό. «Πολύ λίγα χαμάμ έχουν χρησιμοποιηθεί ως χαμάμ μετά τη φυγή των Μουσουλμάνων. Στο Ρέθυμνο έχουμε το χαμάμ στην οδό Αρκαδίου και αυτό είναι μία ιδιαιτερότητα, γιατί σύμφωνα με τη βιβλιογραφία τα περισσότερα Χαμάμ δεν λειτούργησαν αργότερα ως χαμάμ», πρόσθεσε.
Η Οθωμανική ιστορία του Ρεθύμνου δεν περιορίζεται στα πέτρινα κατάλοιπα, αλλά διατηρείται και μέσα από τη γλώσσα και τις συνήθειες, με τις αραβοτουρκικές της λέξεις που έχουν ενσωματωθεί στα κρητικά να αποτελούν αποτελεί έναν ακόμη φορέα αυτής της κληρονομιάς. Σύμφωνα με τον κ. Καστρινάκη, συνήθως προβάλλεται το ενετικό παρελθόν, το οποίο θεωρείται περισσότερο «δυτικό» και άρα πιο συμβατό με την ταυτότητα που επιθυμεί να προβάλλει η σύγχρονη κοινωνία και η τουριστική βιομηχανία. Το οθωμανικό παρελθόν αντιμετωπίζεται πολλές φορές ως «ανατολίτικο» και ξένο, ενώ στην πραγματικότητα αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της τοπικής ιστορίας. «Πολλές φορές η ανάγκη ταύτισης με τους Ενετούς, δηλαδή με ένα δυτικό πολιτισμό μας κάνει να περιθωριοποιούμε την ιστορία των Οθωμανών και να τη θεωρούμε κάτι πιο ανατολίτικο και πιο ξένο από εμάς, ενώ στην πραγματικότητα ήταν μέρος της ιστορίας μας», ανέφερε. Η επανασύνδεση με την Οθωμανική ιστορία του Ρεθύμνου δεν έχει ως στόχο την εξιδανίκευση του παρελθόντος, αλλά την κατανόηση των συνθετοτήτων του. Το στοίχημα δεν είναι μόνο η διατήρηση των μνημείων, αλλά και η ενεργή ενσωμάτωσή τους στη συλλογική συνείδηση. Όπως κατέληξε ο κ. Καστρινάκης, «Έχει σημασία να λέμε αυτές τις ιστορίες, γιατί οι άνθρωποι έχουν ιστορία και για τις δύο περιόδους και την ενετική και την οθωμανική».
