Ιούλιος 1945, η ιστορία μιας φωτογραφίας

Στο φύλλο του Σαββατοκύριακου των «Ρ.Ν.» δημοσιεύεται άρθρο του συνεργάτη της εφημερίδας κ. Γεωργίου Ουρανού υπό τον τίτλο «Ερείπια και χήρες, ένας σύγχρονος όλεθρος», όπου παραθέτει τη φωτογραφία που αναδημοσιεύουμε, γράφοντας στην λεζάντα της: O N. Καζαντζάκης το 1945 σε χωριό της Βιάννου στην Κρήτη, με μαυροφορεμένες γυναίκες και συγγενείς τους, αμέσως μετά την απελευθέρωση από τους Γερμανούς.

Ωστόσο, η φωτογραφία δεν είναι από χωριό της Βιάννου, αλλά από το Κακόπετρο Χανίων και έχει τραβηχτεί τον Ιούλιο του 1945 στο σπίτι του Κωνσταντίνου Δεσποτάκη από τον φωτογράφο Κ. Κουτουλάκη, όπως μας ενημερώνει ο αναγνώστης μας Βαγγέλης Δεσποτάκης. Οι Γερμανοί είχαν δολοφονήσει ένα χρόνο νωρίτερα, τον Αύγουστο του 1944, όλους τους άνδρες άνω των 16 ετών, ανάμεσα τους και τέσσερα παιδιά του Κωνσταντίνου Δεσποτάκη.

Μεταφέρουμε την ιστορία της φωτογραφίας, όπως την περιγράφει ο Βαγγέλης Δεσποτάκης, που 75 χρόνια μετά, το 2018 έφτασε στα χέρια της μοναδικής επιζήσασας από τα άτομα που εικονίζονται, της κόρης του Κωνσταντίνου Δεσποτάκη και αδελφής των τεσσάρων δολοφονημένων από τους Ναζί νεαρών αγοριών.

28 Αυγούστου 1944

Γερμανοί στρατιώτες κυκλώνουν το μαρτυρικό χωριό Κακόπετρο Χανίων και δολοφονούν όλους τους άνδρες, άνω των 16 ετών, που βρίσκουν.

Ανάμεσα στους δολοφονηθέντες τα τέσσερα παιδιά του Δεσποτάκη Κωνσταντίνου.

Δεσποτάκης Εμμανουήλ, ετών 27

Δεσποτάκης Σπυρίδων, ετών 24

Δεσποτάκης Χαράλαμπος, ετών 19

Δεσποτάκης Αναστάσιος, ετών 19

Ιούλιος 1945

Ο πρωθυπουργός, Πέτρος Βούλγαρης συγκρότησε μια επιτροπή για να καταγράψει τις θηριωδίες των Γερμανών στα χωριά της Κρήτης.

Την «Κεντρική Επιτροπή Διαπιστώσεως Ωμοτήτων εν Κρήτη» αποτελούσε ο Νίκος Καζαντζάκης, οι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι Ιωάννης Κακριδής και Ιωάννης Καλιτσουνάκης, καθώς και ο φωτογράφος Κωνσταντίνος Κουτουλάκης.

Η καταγραφή ξεκίνησε στις 29 Ιουνίου και ολοκληρώθηκε στις 6 Αυγούστου 1945. Η Επιτροπή επισκέφτηκε 76 πόλεις, χωριά και οικισμούς της Κρήτης και συναντήθηκε με χιλιάδες άντρες και γυναίκες κάθε ηλικίας.

Τον Ιούλιο 1945 η Επιτροπή διέρχεται από το χωριό Κακόπετρο Χανίων. Τη συνάντηση της επιτροπής με τον Δεσποτάκη Κωνσταντίνο περιγράφει ο Κουτουλάκης, σε συνέντευξη που έδωσε το 1965 στην Έλη Αλεξίου.

«Επιστρέφοντας από Κάντανο, στο δρόμο, προς Κακόπετρο», θυμάται ο Κ. Κουτουλάκης, «είδαμε στο πλάι του δρόμου να στέκει ένας χωρικός, να κρατεί ορθό ένα δοκάρι και να μάσε κάνει νόημα να σταματήσουμε. Άμα πλησίασε το αυτοκίνητο, έριξε το δοκάρι και σταμάτησε αναγκαστικά το αυτοκίνητο.

 -Ήρθετε, λέει, να καταγράψετε για το αίμα που χύθηκε… έχετε κ’ επαέ να σημειώσετε κατιτίς…

 -Τί;

 -Τέσσερις γυιούς μου σκοτώσανε… Οι δυο τελευταίοι ήσανε δίδυμα…

 -Πώς σε λένε;

 -Δεσποτάκη… μα επειδή είστε κουρασμένοι, περάσετε κι από το σπίτι να πάρετε ένα νερό…

 Το σπίτι του ήταν εκεί δίπλα σε μιαν κατηφοριά. Μπαίνομε μέσα, τί να δούμε, ένα τραπέζι, μ’ όλα του Θεού τα καλά, και στη γωνιά μια γυναίκα μαυροφορεμένη μ’ ένα κοριτσάκι μικρό στην ποδιά της, να κάθεται να κλαίει…

 -Ήντα ’ναι δά τουτανά; ήντα κλαις; Οι αθρώποι δεν ήρθανε για να τωσε χαλάσεις την καρδιά ντως. Ελευτερωθήκαμε, για όχι; Εξέχασές το;

-Ετσά ’ναι η λευτεριά∙ σε μας ήλαχε να δώσωμε τα παιδιά μας… άλλος τα σπίθια ντου, άλλος ήδωκε τα λιόφυτά ντου… πως σου πόμεινε μόνο η κοπελιά, εγώ θα σου κάμω κι άλλους γυιούς…

 Εκεί είδα τον Καζαντζάκη να κλαίει. Μέσα στ’ αυτοκίνητο μας ήλεγε κι ήκλαιγε ακόμη, είδετε; αυτή είναι η κρητική ψυχή, την ελευτερία την έχει θρησκεία… Ένας τέτοιος λαός υποδουλώνεται ποτές;»

Δεκέμβριος 2018

Ο Κακριδής Θεοφάνης (το αγοράκι με το άσπρο φανελάκι, στη φωτογραφία), λίγο πριν τον θάνατο του, στέλνει στο Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη μία επιστολή μαζί με τη φωτογραφία που έβγαλε ο Κουτουλάκης τον Ιούλιο 1945 στον Κακόπετρο Χανίων, στο σπίτι του Δεσποτάκη Κωνσταντίνου και παραδόθηκε στην μοναδική επιζήσασα της φωτογραφίας, Ολυμπία Δεσποτάκη-Δρακακάκη (είναι το κοριτσάκι με το τσεμπέρι που κρατάει την κανάτα και βάζει νερό) της οποίας οι Γερμανοί δολοφόνησαν τέσσερα αδέλφια.