Καπετάν Λεμονιάς από τις Καρήνες και Μανούσος Πορτάλιος από την Παντάνασσα

Θύματα και οι δυο στη συνέχεια του εμφύλιου σπαραγμού

Από τους πρωταγωνιστές της Μάχης των Ποταμών που τιμούμε την επέτειό της ο Νικόλαος Παπαδάκης από τις Καρήνες, ο περίφημος καπετάν Λεμονιάς, αρχηγός του ΕΛΑΣ στο Ρέθυμνο.

Για τον μεγάλο αυτό αγωνιστή, ο κορυφαίος της Αντίστασης γιατρός Γιώργης Αγγελιδάκης είχε τονίσει σε μια ομιλία του: «… Ο αρχηγός του ΕΛΑΣ στο Ρέθυμνο επιλέχτηκε για τη σωφροσύνη του, την παλικαριά, την αγάπη και τη φροντίδα που ένιωθε και έδειχνε για τα παλικάρια του. Αυτή η σεμνότητα ήταν το βασικό κριτήριο που τον ξεχώριζε, συνοδευόμενη από μια ιδιαίτερη ζέση ψυχής. Δεν διέκρινα πάνω του τον αρειμάνιο παλικαριά, τον άνθρωπο των εντυπώσεων, ένας σκλαβωμένος Κρητικός ήταν που έκανε τα πάντα για να αποτινάξει την πολιτική και κοινωνική σκλαβιά από την πατρίδα του και τα παιδιά της. Ο Λεμονιάς θα ζήσει, θα αγωνιστεί και θα πεθάνει με το όραμα μιας δίκαιης Πολιτείας…».

Ο Νικόλαος Παπαδάκης ή Καπετάν Λεμονιάς γεννήθηκε στις Καρήνες Αγίου Βασιλείου το 1901. Γόνος της ιστορικής ιερατικής οικογένειας των Παπαδιανών, οι οποίοι συμμετείχαν στους αγώνες της κρητικής ελευθερίας, ως πρωταγωνιστές και οπλαρχηγοί κατά την Οθωμανική περίοδο (β’ μισό 19ου αιώνα).

Παππούς του ήταν ο οπλαρχηγός ιερέας των Καρινών Νικόλαος Παπαδάκης ή Σέρδες, πατέρας του ο Πεντακοσίαρχος και πρώτος φρούραρχος των προφυλακών του δυτικού Αμαρίου και γενικά οι πρόγονοί του ήταν ένας ένας διαλεκτοί αγωνιστές.

Σε μεγάλη ηλικία είχε υιοθετηθεί από τον αδελφό του πατέρα του Μιχάλη Παπαδάκη, τον οποίο και κληρονόμησε διαθέτοντας το βιος του στον Αγώνα. Ήταν νυμφευμένος με τη Σοφία Χατζηδάκη από τις Καρήνες, με την οποία απέκτησαν ένα παιδί που πέθανε σε νηπιακή ηλικία.

Τον επιούσιο είχε εξασφαλίσει κάνοντας τον γεωργοκτηνοτρόφο και τον κρεοπώλη.

Υπηρέτησε ως εθελοντής στη Μικρασιατική Εκστρατεία μαζί με τον εξάδελφό του Νικόλαο Γεωργίου Παπαδάκη. Από τους πρώτους ήταν που μυήθηκε στο ΕΑΜ. Καθοδηγητής του ήταν ο φλογερός απόστολος της Αντίστασης Κοξαριανός καθηγητής Γιάννης Μαθιουδάκης.

Ο Γιάννης Μαθιουδάκης διέγνωσε στο πρόσωπο του Παπαδάκη το προφίλ ενός αγνού αγωνιστή που θα διακρινόταν στο πεδίο της τιμής.

Και δικαιώθηκε από τη δράση του Λεμονιά που ακολούθησε.

Σύντομα ο Νικόλαος Παπαδάκης αναδείχτηκε σε γενναίο καπετάνιο του Επαναστατικού Λαϊκού Στρατού (ΕΛΑΣ) στρατιωτικού σκέλους του Ε.Α.Μ. την αρχηγία του οποίου παρέλαβε από τον καπετάν Γιάννη Σπιθουλάκη από την Κοξαρέ για τον οποίο και θα γίνει σύντομα ανάλογο αφιέρωμα. Δεν θα εύρισκαν, άλλωστε και καλύτερο για το αξίωμα από τον Νικόλαο που διακρινόταν για τη φιλοπατρία, την τόλμη, την παλικαριά, την ανδρεία, αρετές που τον χαρακτήριζαν μέχρι το τέλος της ζωής του. Κυρίως όμως μια σεμνότητα ήταν η βασική του αρετή. Η πατρίδα του τον απασχολούσε και όχι η προσωπική του διάκριση και αναγνώριση της προσφοράς του. Μια δίκαιη πολιτεία ονειρευόταν. Και για να υποστηρίξει το όραμά του αυτό αγωνιζόταν.

Πρώτος σε κάθε εντολή χρέους έδινε ψυχή στα παλικάρια του Επικεφαλής του 44ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ και των τριών ταγμάτων που είχε υπό τις διαταγές του συμμετείχε στις μάχες Ποταμών, Αγριμοχώραφου, Κρουσανιώτικου Φαραγγιού, και στις 14 Ιουλίου του 43 και της 7^ης Αυγούστου του ίδιου έτους. Πολέμησε επίσης στις Αραβάνες, 29 Αυγούστου του 1943 και στην Κοξαρέ τον Αύγουστο του 43.

Ως προς το πολιτικό σκέλος είχε την ευθύνη για τις συναντήσεις και τις διαβουλεύσεις των πατριωτικών οργανώσεων που πραγματοποιούνταν στο κτίριο του Δημοτικού Σχολείου Καρηνών, το οποίο ως γνωστόν λειτουργούσε ως έδρα, τηρουμένων των αναλογιών, βουλευτηρίου του βουνού.

Εκεί έγινε η Παγκρήτια Συνδιάσκεψη του ΕΑΜ παρουσία του στρατηγού και υπουργού στρατιωτικών της Κυβέρνησης του Βουνού, Μανόλη Μάντακα τον Μάρτη του 1943. Εκεί έλαβε χώρα η διάσπασή του και απόσχιση μέρους ανταρτών και δημιουργήθηκε αρχικά η Εθνική Οργάνωση (ΕΟΡ) και μετέπειτα η Εθνική Οργάνωση Κρήτης (ΕΟΚ). Και πώς να εμποδίσει ο αγνός αγωνιστής αυτή την εξέλιξη επιζήμια για το κύρος της Αντίστασης, όταν μεθοδικός υποκινητής η Αγγλία έσπερνε τα ζιζάνια που θα έφερναν τα «Γεναριανά» στο νησί;

Κι ήρθε η ευλογημένη στιγμή να ζήσει ο πρωτοκαπετάνιος την ώρα της λευτεριάς και να μπει καβαλάρης και νικητής στην πόλη του Ρεθύμνου.

Η ψυχή του φτερουγίζει όταν συμμετέχει στην ύψωση της γαλανόλευκης στο μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη στης Άμμος την Πόρτα.

Πόσο είχε αγωνιστεί για την ιερή εκείνη στιγμή «Νυν απολύεις…» θα μπορούσε να πει. Δυστυχώς όμως δεν χάρηκε τη λευτεριά.

Γενάρη του 1945 δολοφονήθηκε από χέρι αδελφικό μαζί με τον επίσης αγωνιστή Μανούσο Πορτάλιο από την Παντάνασσα.

Ευτυχώς προς τιμήν του ήρωα δόθηκε το όνομά του σε οδό της πόλης, ενώ έχει τιμηθεί ιδιαίτερα και στη γενέτειρά του τις Καρήνες.

Μανούσος Πορτάλιος

Ανάμεσα στους σημαντικούς ήρωες της Αντίστασης και ο Μανούσος Πορτάλιος. Ένα παλικάρι που έδωσε τη ζωή του για την ιδεολογία του. Ένας αγνός πατριώτης που έπεσε κι αυτός θύμα των πέτρινων χρόνων.

Δεν απουσίασε από κανένα προσκλητήριο της Αντίστασης. Ακολουθούσε την ομάδα του με τη συνέπεια ενός απλού στρατιώτη. Ποτέ δεν έβαλε τον εαυτό του πάνω από το καθήκον. Ποτέ δεν σήκωσε κεφάλι στους λάτρεις της αρχομανίας. Ποτέ δεν διεκδίκησε προνόμια πέρα από αυτά που απολάμβανε κι ο ελάχιστος σε προσφορά από τους αγωνιστές. Εκείνος οραματιζόταν μονάχα τη λευτεριά. Η διχογνωμία στις προθέσεις για τη διαχείριση της εξουσίας, τον άφηνε αδιάφορο. Σταθερά βάδιζε σε μια ιδεολογική γραμμή, πιστός στο καθήκον και στον αγνό σκοπό του, υπηρετώντας τον μεγάλο στόχο και ποτέ τα συμφέροντα.

Ο Μίνωας Νικ. Αποστολάκης, τον βρήκε στην περιοχή Λατζιμά, όταν πήγε από τους πρώτους να πολεμήσει. Ο Μανούσος μάλιστα τον βοήθησε να τακτοποιήσει και να μεταφέρει τον εξάδελφό του Μανόλη Χρ. Ζαχαράκη, που είχε βρει ηρωικό θάνατο. Κι έπειτα ο αγνός Παντανασιώτης αγωνιστής γύρισε πίσω στο μετερίζι του. Για όλους χτυπούσε η ηρωική του καρδιά. Προλάβαινε τα πάντα αν επρόκειτο για την ανακούφιση κάποιου που χρειαζόταν τη βοήθειά του.

Και ποτέ από κανέναν δεν ζήτησε αντάλλαγμα των υπηρεσιών του.

Ο σπουδαίος επίσης, Χαρίδημος Δραμιτινός, τον αναφέρει στο περιστατικό που σημειώθηκε στις 14 Απριλίου 1944, τονίζοντας χαρακτηριστικά: «O εφεδρικός ΕΛΑΣ Μελάμπων με επικεφαλής της ομάδας τον γιατρό Μιχάλη Χριστοφοράκη και τον Μανούσο Πορτάλιο, χτυπά τους Γερμανούς στη διακλάδωση Μελάμπων-Σαχτουρίων…».

Ο Μανούσος Πορτάλιος αναφέρεται από τον συναγωνιστή του, Χαρίδημο Δραμιτινό, και στη μεγάλη επιχείρηση που έγινε για να τιμηθεί το αίμα των αδικοχαμένων του μακελειού στα χωριά του Κέντρους.

Διαβάζουμε μεταξύ άλλων:

«Το αντάρτικο του ΕΛ.ΑΣ. καραδοκεί και περιμένει να βρει την κατάλληλη ευκαιρία, για να ξεπληρώσει κάποια μέρα το φονικό. Η ηγεσία του Συντάγματος του ΕΛΑΣ μετά από σύσκεψή της, θα αποφασίσει κάποια στιγμή, να δώσει στους Γερμανούς που βρίσκονται στη Μονή Ασωμάτων, ένα καίριο χτύπημα, εκτός των άλλων και για ν’ αποδώσει τα κλεμμένα από το πλιάτσικο στους κατόχους των.

Εκείνες τις μέρες τυχαίνει να λημεριάζει εκεί κάπου στην περιφέρεια τ’ Αρκαδίου το πρώτο τάγμα του ΕΛΑΣ με διοικητή του τον Γιώργη τον Τρουλλινό, το αδικοσκοτωμένο όπως είπαμε, παλικάρι (δολοφονήθηκε αργότερα). Το δεύτερο τάγμα είχε λημεριάσει στις πλαγιές του Ψηλορείτη και πάνω από το ρημοκκλησάκι του Αφέντη Χριστού. Στη δύναμή του βρίσκονται ο Νίκος Παπαδάκης ή Καπετάν Λεμονιάς που αναφέρθηκε πιο πάνω κι ο Μανούσος Πορτάλιος, στέλεχος του Ε.Α.Μ. από την Παντάνασσα, που δολοφονήθηκαν όπως κι ο Τρουλλινός μετά την απελευθέρωση, το Γενάρη του ’45 κοντά στην Κοξαρέ».

«Ας κοπιάσουν αν τους βαστά…»

Στελέχη της άλλης τότε νεοσύστατης αντάρτικης οργάνωσης Ε.Ο.Ρ. της επαρχίας Αμαρίου, πληροφορημένα για τις αποφάσεις και τους στόχους του ΕΛΑΣ και θορυβημένα προφανώς, πηγαίνουν να συναντήσουν και να συζητήσουν το θέμα με τον διοικητή του τάγματος του ΕΛΑΣ Στρατή Βελουδάκη, καθώς και με τον καπετάν Λεμονιά. Τους πιέζουν και τους εκλιπαρούν να ματαιώσουν τα σχέδια, γιατί οι Γερμανοί θα απορφανίσουν κι άλλες οικογένειες σε αντίποινα και θα λεηλατήσουν κι άλλα χωριά της επαρχίας.

Τα δυο παλικάρια τους απαντούν: «Βγήκαμε στο βουνό για να πολεμήσομε τους Γερμανούς. Ας κοπιάσουν, αν τους βαστά· εμείς θα πιάσουμε τα περάσματα και δε θα μείνει ούτε ρουθούνι».

Τα χαράματα στις 11 του μήνα Σεπτεμβρίου, το αντάρτικο του ΕΛΑΣ επιχειρεί αιφνιδιασμό στη γερμανική φρουρά της Σχολής Ασωμάτων και θα βρει τον αντίπαλο απροετοίμαστο, αφαιρώντας του κάθε πρωτοβουλία. Είναι τέτοια η ταχύτητα της επίθεσης, ώστε Γερμανοί και Ιταλοί πιάνονται στον ύπνο. Επικρατεί σύγχυση, σηκώνονται με τα εσώρουχα και με ψηλά τα χέρια. Μέσα σε λίγα λεπτά της ώρας ολόκληρη η δύναμη εκεί παραδίδεται, χωρίς να πέσει ούτε μια τουφεκιά.

Υψώσανε την ελληνική σημαία

Τον διοικητή της γερμανικής φρουράς θα ξυπνήσουν ο καπετάν Αλέκος Μαθιουδάκης μαζί με τον εκπρόσωπο του ΕΑΜ της επαρχίας του Αμαρίου Μιχάλη Πατακό. Καθώς ανοίγει τα μάτια του ο αξιωματικός βλέπει πάνω από το κεφάλι του τους δύο αντάρτες, τα χάνει και παραδίδεται, πριν προλάβει να προβάλει την παραμικρή αντίσταση. Το πρώτο και ιερό καθήκον του ΕΛΑΣ είναι να υψωθεί η Ελληνική μας σημαία.

Μέσα σε μια πανηγυρική ατμόσφαιρα, με πατριωτική έξαρση και ιερή συγκίνηση, γίνεται η έπαρση της στην εκκλησία της Σχολής. Για πρώτη φορά από την αρχή της κατοχής κυματίζει σε λεύτερο κρητικό έδαφος το ιερό λάβαρο της ρωμιοσύνης, ενώ όλοι μαζί οι αντάρτες ψάλλουν τον Εθνικό Ύμνο.

Πολλές οι αναφορές στον ήρωα

Είναι αρκετές ακόμα οι αναφορές που γίνονται για τον Μανούσο Πορτάλιο από την Παντάνασσα, ένα χωριό που πρωτοστατεί, αλλά δεν το κραυγάζει σε κάθε εθνικό απελευθερωτικό αγώνα.

Σε κάθε σελίδα της ιστορίας οι κάτοικοι δηλώνουν παρουσία. Αλλά σεμνή και διακριτική. Είναι από τα λίγα χωριά που τυχαίες αναφορές αποδεικνύουν την ενεργό συμμετοχή των κατοίκων σε κάθε αγώνα για τη λευτεριά. Ανήκουν όμως στο σπάνιο εκείνο είδος των ανθρώπων, που δεν εξαργύρωσαν με περγαμηνές τη δράση τους αυτή, έχοντας πλήρη την αίσθηση του χρέους στα ιδανικά της φυλής μας.

Η πατρίδα ευγνωμονούσα για τη συμβολή τους στους αγώνες, έδωσε τα ονόματά τους στους δρόμους του Ρεθύμνου.

Μια οικογένεια με ιστορικές περγαμηνές

Από τυχαία εξιστόρηση μάθαμε, πριν από χρόνια, τη λεπτομέρεια εκείνη που δίνει και άλλες ιστορικές παραμέτρους στο δράμα της Λαμπινής.

Ήταν μια μαρτυρία του Νίκου Καραγιάννη, που εξετάζεται σοβαρά τώρα από τους ιστορικούς, η οποία αποδεικνύει ότι η Μηλιώ Μουζουράκη, η διασωθείσα από την ευσπλαχνία μιας γυναίκας, όταν οι αιχμάλωτοι της Λαμπινής εσύροντο μετά την τραγωδία στους δρόμους του Ρεθύμνου, έτυχε αργότερα της προστασίας του Καπετάν Πορτάλιου, ο οποίος και την παντρεύτηκε.

Με τα χρήματα μάλιστα που της είχε δώσει η φιλεύσπλαχνη υπηρέτρια του αγά, όταν την αποχαιρετούσε μετά τη φιλοξενία που προσέφερε στην ίδια και στα παιδιά της, αγοράστηκαν τα οπωροφόρα δέντρα που υπάρχουν ακόμα στην περιουσία των απογόνων.

Εκεί στην Παντάνασσα υπάρχει ακόμα το σπίτι του καπετάν Μανόλη Πορτάλιου, άριστα διατηρημένο από την οικογένεια Νίκου Πολιτάκη, για να θυμίζει εσαεί, χάρις και στην επιγραφή που υπάρχει, τον ηρωικό αγωνιστή που διακρίθηκε στους Κρητικούς Αγώνες.

Εγγονός του οπλαρχηγού ο Μανούσος

Εγγονός του οπλαρχηγού αυτού ήταν ο Μανούσος Πορτάλιος που θα τιμήσουμε σήμερα σ’ αυτό το αφιέρωμα. Γεννήθηκε το 1914. Μετά τις σπουδές του στο Γυμνάσιο Ρεθύμνου, φοίτησε στη Γεωργική Σχολή Ασωμάτων και διακρίθηκε για τις επιδόσεις του, αλλά κυρίως για τον εξαίρετο χαρακτήρα του και τις θαυμάσιες ικανότητές του. Όταν πήρε το δίπλωμά του, με άριστα, διορίστηκε στην μετέπειτα Υπηρεσία Γεωργίας Ρεθύμνου ως γεωπόνος.

Στη θέση αυτή τον βρήκε η γερμανική Κατοχή. Ήταν από τους πρώτους που μυήθηκε στην Εθνική Αντίσταση και μέσα από τις γραμμές του ΕΑΜ ανέπτυξε την πολύμορφη δράση του κατά των κατακτητών.

Αρχικά κινήθηκε μέσα στην πόλη, αναλαμβάνοντας διάφορες αποστολές κι όταν απέδειξε τη γενναιότητα και τη συνέπεια του, τον χρησιμοποιούσαν πια σε εξαιρετικά εμπιστευτικές και επικίνδυνες αποστολές. Μια από τις ευθύνες του ήταν και η διαφύλαξη του παράνομου τυπογραφείου.

Ο Μανούσος Πορτάλιος ήταν μέλος και της πρώτης πεντάδας του ΚΚΕ που ιδρύθηκε μετά την Κατοχή στο Ρέθυμνο.

Έγινε αντιληπτός

Αν και εκτελούσε με απόλυτη ακρίβεια και ψυχραιμία τις εντολές της αντιστασιακής ομάδας που ανήκε, δεν άργησε να γίνει αντιληπτός από τους κατακτητές. Και μια μέρα ισχυρή δύναμη Γερμανών κύκλωσε το τετράγωνο του σπιτιού του, στην οδό Τρικούπη 13, για να τον συλλάβει.

Η θαυμαστή του ψυχραιμία τον έσωσε για μια ακόμα φορά. Χωρίς να χάσει καιρό, μόλις αντιλήφθηκε το μπλόκο, σκαρφάλωσε σαν αίλουρος στην ταράτσα του σπιτιού και από οροφή σε οροφή κατάφερε να διαφύγει και να φθάσει στο Βρύσινα. Εκεί στο βουνό συνέχιζε να προσφέρει τις υπηρεσίες του σαν ανώτερο στέλεχος πια, στην πολιτική οργάνωση και καθοδήγηση των εαμικών οργανώσεων. Όταν το απαιτούσαν οι περιστάσεις έπιανε και πάλι το τουφέκι για να δώσει τη μάχη στήθος με στήθος με τον εχθρό. Κι ήρθε η πολυπόθητη μέρα της λευτεριάς.

Έλαμπε ολόκληρος όταν μπήκε μαζί με τους άλλους καπεταναίους στο ελεύθερο πια από το ναζιστικό ζυγό Ρέθυμνο.

Δεν πρόλαβε όμως να χαρεί την ελευθερία για την οποία και τόσο είχε μοχθήσει.

Ακολούθησαν τα γεγονότα, τα υποκινούμενα, ως συνήθως, από τις ξένες δυνάμεις που είχαν σαν στόχο να διχάσουν τον λαό.

Στη «λίστα» των ανεπιθύμητων

Στη λίστα των «ανεπιθύμητων» που απειλούσαν τα σκοτεινά τους σχέδια, είχαν συμπεριλάβει και τον Μανούσο Πορτάλιο.

Και μια βροχερή μέρα του 1945, εκεί στους στρατώνες του Ρεθύμνου που βρισκόταν με τους ομοϊδεάτες του, δέχτηκαν την επίθεση, από τους στρατευμένους στην αντίπερα όχθη, και χάθηκαν πολλοί. Ακόμα μια φορά ο Μανούσος κατάφερε να σωθεί ξεγλιστρώντας μέσα από τον δολοφονικό κλοιό.

Η γραμμή όμως είχε δοθεί να μη μείνει κανένας ζωντανός όπου κι αν τον πετύχουν.

Κι ήρθε το τέλος για τον Μανούσο Πορτάλιο, εκεί στην τοποθεσία Σαρακίνα της περιφέρειας Κοξαρές, στις 18 του Γενάρη 1945. Λίγα μέτρα πιο πέρα σκοτώθηκε και ο πρωτοκαπετάνιος του ΕΛΑΣ ο καπετάν Λεμονιάς.

Κάποιοι πήραν το άψυχο κορμί του Μανούσου, το φόρτωσαν σ’ ένα γαϊδουράκι, που βρήκαν στο Αμπελάκι και τον μετέφεραν στο χωριό του.

Εκεί ρίγησε ο κόσμος που παραβρέθηκε στην κηδεία του από το μοιρολόι της αδελφής του Ουρανίας. Και δεν έμεινε μάτι αδάκρυτο για το αδικοχαμένο παλικάρι. (μαρτυρία Μαρίας Ν. Πολιτάκη).

Θύμα μισαλλοδοξίας

Όπως αναφέρει ο Νίκος Περακάκης, στο βιβλίο του «Εθνικό Συναξάρι» όπου κάνει εκτενές αφιέρωμα στον Μανούσο Πορτάλιο, ο Παντανασιώτης αυτός ήρωας που ήταν θύμα της μισαλλοδοξίας μιας ταραγμένης εποχής, είχε μπει στο στόχαστρο των υποκινητών του εμφυλίου, επειδή είχε όλες τις προϋποθέσεις ν’ αναδειχθεί σε εξαίρετο λαϊκό ηγέτη.

Ακόμα και σήμερα θ’ ακούσεις για τον Μανούσο Πορτάλιο από τους χωριανούς του.

Θα σου πουν πόσο ατρόμητος και λεοντόκαρδος υπήρξε και καυχώνται όταν αναφέρονται στη μεγάλη του αντιστασιακή δράση, για την αποτίναξη του γερμανικού ζυγού, που έφερε τόσα δεινά στο πολύπαθο νησί μας.

Σημαντική ήταν η δράση και του αδελφού του Γιώργου που σήμερα ζει στην Αθήνα.

Άνθρωποι σαν αυτόν τον αγνό ιδεολόγο αγωνιστή, τον Μανούσο Πορτάλιο, έγραψαν την εποποιία της Εθνικής μας Αντίστασης. Και τους ευγνωμονούμε για το δώρο της λευτεριάς που μας χάρισαν.

Πηγές

Πολιτιστικό Ρέθυμνο

Περιοδικό

Αναζητήσεις του Συνδέσμου Φιλολόγων Ρεθύμνου, Τ. 7 – 8, 2000, σελ. 141 – 151).