Εκτεθειμένοι στο αλκοόλ οι έφηβοι
Εκτεθειμένοι στο αλκοόλ είναι οι έφηβοι, όπως αποτυπώνεται στην έρευνα του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγιεινής Ε.Π.Ι.Ψ.Υ., η οποία καταγράφει ότι είναι υψηλά τα ποσοστά των εφήβων που λένε ότι έστω και μια φορά έχουν καταναλώσει αλκοόλ, ενώ το ένα τρίτο των παιδιών έχουν μεθύσει έστω και μια φορά. Τα στοιχεία έρχονται απλά να επιβεβαιώσουν μια πραγματικότητα που υπάρχει και αφορά σε ένα πολύπλευρο κοινωνικό ζήτημα με πολλές παραμέτρους. Η κατάσταση με τη σχέση που αναπτύσσουν οι έφηβοι με το αλκοόλ είναι προβληματική και ταυτόχρονα ανησυχητική. Κώδωνα του κινδύνου έκρουσαν πρόσφατα παιδίατροι του νοσοκομείου, που μόνο τη φετινή χρονιά έχουν παράσχει την ιατρική περίθαλψη περίπου σε 15 ανήλικους. Παρά την έκκλησή τους προ μηνών τίποτα δεν άλλαξε. Το θέμα συζητήθηκε και το απόγευμα της Τετάρτης σε διαδικτυακή ημερίδα που διοργάνωσε η Παγκρήτια Παιδιατρική Εταιρία με στόχο να ενημερώσει για την κατάσταση και τους κινδύνους που ελλοχεύει η κατανάλωση αλκοόλ για την υγεία των εφήβων αλλά κυρίως για να ευαισθητοποιήσει την κοινωνία και όλοι μαζί να αναλάβουν σχετικές πρωτοβουλίες-παρεμβάσεις προς τη σχολική κοινότητα.
Εννιά στους δέκα ανηλίκους θεωρούν εύκολη την πρόσβαση στο αλκοόλ
«Τα στοιχεία του 2019 δείχνουν ότι ένα πολύ μεγάλο ποσοστό, οι 9 στους 10 θεωρούν εύκολη την πρόσβαση στο αλκοόλ. Ένας έφηβος μπορεί να μπει οπουδήποτε και σχετικά εύκολα, κυρίως εάν το παρουσιαστικό του είναι τέτοιο και μπορεί να αγοράσει αλκοόλ. Επίσης μπορεί να βρει εύκολα και στο σπίτι του. Σύμφωνα με τα ίδια στοιχεία το 1/3 των έφηβων θεωρεί ακίνδυνο να πίνει ένα ή δύο ποτά κάποιος καθημερινά. Σε αυτό πρέπει να δούμε τι συζητείται και στην λαϊκή επιστήμη μέσα από τα Social, που λέμε ένα κρασί την ημέρα μπορεί να είναι και ευεργετικό. Είναι φυσικό όταν συζητείται γενικότερα η ήπια κατανάλωση αλκοόλ ως δυνάμει ενεργητική για την υγεία ή για κάποιες ηλικίες, ένας έφηβος να το εισπράξει αυτό και να πει εντάξει, αφού λένε οι γιατροί να καταναλώσεις ένα ποτήρι κρασί την ημέρα, δεν είναι πρόβλημα. Ένα ποσοστό 5%, χαμηλό, θεωρεί ότι δεν είναι επικίνδυνο να πίνει σερί πέντε ποτά στη σειρά κάθε Σαββατοκύριακο. Μπορεί να είναι χαμηλό το ποσοστό, αλλά είναι αυτό που εμφανίζεται με πρόβλημα σε ένα τμήμα επειγόντων περιστατικών. Δεν είναι συνεχώς νέα άτομα που καταναλώνουν αλκοόλ, είναι ουσιαστικά μια πολύ μικρή μερίδα εφήβων που θα πιει υπερβολικά, δεν θα σκεφτεί τις επιπτώσεις και θα έχει πρόβλημα» εξηγεί στα «Ρ.Ν.» ο Αναστάσιος Φωτίου, κοινωνιολόγος και ερευνητής του Ε.Π.Ι.Ψ.Υ. , ο οποίος προσθέτει ότι: «Νομίζω ότι συμφωνούμε όλοι ότι ακόμα και στην ηλικία των 15 ετών δεν θα πρέπει κάποιος να έχει καταναλώσει αλκοόλ. Άσχετα με το ό,τι γίνεται στο ελληνικό νοικοκυριό, αντικειμενικά δεν θα έπρεπε ένας 15χρονος να έχει καταναλώσει αλκοόλ. Είναι πολύ υψηλό το ποσοστό. Οπότε το ένα κρατούμενο είναι ότι είναι πολύ υψηλός ο επιπολασμός. Πολλά παιδιά έχουν δοκιμάσει αλκοόλ. Ένα σημαντικό ποσοστό σε ένα σχολικό τμήμα -για παράδειγμα οκτώ παιδιά σε ένα σχολικό τμήμα που έχει 24 μαθητές- δηλαδή το 1/3, έχει μεθύσει έστω και μια φορά. Φυσικά ένας στους οκτώ, δηλαδή τρία παιδιά από ένα σχολικό τμήμα είναι πολύ πιθανόν να έχουν μεθύσει και μέσα στις τελευταίες 30 ημέρες, όπως έχουν καταλάβει τη μέθη. Μέθη δεν σημαίνει αυτό που φτάνουμε να συζητάμε στα μέσα, δηλαδή ότι φτάνει το παιδί στα επείγοντα. Μέθη είναι όπως την αντιλαμβάνεται ένα παιδί, μπορεί να είναι και η αλλαγή της διάθεσης, κάτι που να το ονομάζει «μέθη».
Εξηγεί ωστόσο ότι διαχρονικά αυτό το ποσοστό της κατανάλωσης αλκοόλ αλλά και της μέθης δεν παρουσιάζει αύξηση τουλάχιστον μέχρι τα ερευνητικά δεδομένα του 2022, καθώς τα νεώτερα θα δημοσιευτούν στις αρχές του έτους. Αυτό αποδίδεται είτε στο κόστος του αλκοόλ, που δεν είναι εύκολα προσβάσιμο στους ανηλίκους είτε ενδεχομένως και στην περίοδο της πανδημίας που τα παιδιά έμεναν κατά κύριο λόγο στο σπίτι με τους γονείς τους: «Το 2022 στην Ελλάδα, αλλά και όχι μόνο εάν δει κανείς τα διεθνή δεδομένα από την ίδια έρευνα, υπάρχει τάση μείωσης της κατανάλωσης αλκοόλ στους εφήβους για διάφορους λόγους. Ένας από τους λόγους θα έλεγε κανείς στην περίπτωση της Ελλάδος ότι είναι ακόμα και το κόστος της κατανάλωσης. Παλαιότερα υπήρχε πιο εύκολα και το αδήλωτο αλκοόλ, όχι ότι δεν υπάρχει και σήμερα εύκολο και ειδικά σε περιοχές όπως είναι η Κρήτη. Όμως πλέον έχει μαζευτεί λίγο η κατάσταση που σημαίνει ότι κάποιος πρέπει να πληρώνει για να αγοράζει το αλκοόλ. Οπότε ένας από αυτούς τους λόγους σε συνδυασμό με τη συνεχιζόμενη δυσκολία που έχει ένα μέσο νοικοκυριό να αντεπεξέλθει, μπορεί να μειώσουν την κατανάλωση ή τουλάχιστον να μην την αυξήσουν. Οι περισσότεροι μπορεί να περιμένουν ότι αυξάνεται η κατανάλωση αλκοόλ στους εφήβους, αλλά τα στοιχεία δεν δείχνουν αυτό. Αυτό που δείχνουν είναι ότι σε κάποιες συμπεριφορές όπως είναι η μέθη και σε κάποια φύλα ή ηλικίες μόνο, να υπάρχει μια αύξηση, αλλά στη χώρα μας δεν παρατηρείται αυτό. Δηλαδή θα έλεγε κανείς ότι μέχρι το 2022 υπάρχει εάν όχι μια τάση μείωσης, μια τάση σταθερότητας», αναφέρει ο ερευνητής του Ε.Π.Ι.Ψ.Υ. και προσθέτει επίσης ότι οι συνθήκες εγκλεισμού συνεπεία της πανδημίας ενδεχομένως να έπαιξαν ρόλο στη μη αύξηση του φαινομένου: «Είναι ένα ερωτηματικό τι θα μας βγάλει η νέα έρευνα του 2024. Διότι θυμίζω ότι το 2022 ήταν μια περίοδος που ακόμα θα έλεγε κανείς ότι ήμασταν στην μετά κόβιντ εποχή. Οπότε η εφηβική κοινότητα ήταν μαζεμένη ακόμη. Θυμίζω επίσης ότι για τους εφήβους η περίοδος του εγκλεισμού, όταν έπρεπε να ξοδέψουν περισσότερο χρόνο με τους γονείς τους, είχε ευεργετικά αποτελέσματα σε συμπεριφορές όπως είναι η κατανάλωση αλκοόλ. Οι έφηβοι θα καταναλώσουν αλκοόλ όταν δεν είναι στη θέαση των γονιών τους ή θα κάνουν τσιγάρο όταν δεν τους βλέπει κανείς. Άρα το 2022 πιθανότητα να ήταν ακόμη οι επιπτώσεις των περιορισμών στην συμπεριφορά των εφήβων. Τώρα όμως το 2024 δεν αποκλείουμε το ενδεχόμενο να έχει αυξηθεί η κατανάλωση αλκοόλ, πόσο μάλλον και η μέθη. Επιφυλασσόμαστε γι’ αυτό, διότι δεν έχουμε ακόμη τα δεδομένα».
«Θεωρώ εγκληματικό ενήλικες σε κοινωνικές εκδηλώσεις να δίνουν αλκοόλ στο παιδί να δοκιμάσει»
Περί τα 15 περιστατικά οξείας μέθης έχουν φτάσει φέτος στη Παιδιατρική Κλινική του Γενικού Νοσοκομείου Ρεθύμνης, ανεξαρτήτως από αυτά που έχουν υποδεχτεί και τα ΤΕΠ και αφορούν σε υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ από ανηλίκους, σύμφωνα με τη διευθύντρια της κλινικής και την πρόεδρο της Παγκρήτιας Παιδιατρικής Εταιρίας, Ελισάβετ Γιαννούση.
Όπως η ίδια τόνισε σε δήλωσή της στα «Ρ.Ν.» το αλκοόλ εισβάλει στην εφηβική ζωή ολοένα και περισσότερο σε μικρότερες ηλικίες, μετατρέποντας τα πάρτι και τις εξόδους σε πεδία ανησυχίας για γονείς και ειδικούς, με το μέσο όρο ηλικίας να αγγίζει τα 14 χρόνια.
Η επιστημονική κοινότητα κρούει τον κώδωνα του κινδύνου για την προβληματική χρήση του αλκοόλ και το ενδεχόμενα να προκληθούν τόσο μη αναστρέψιμες βλάβες στον εγκέφαλο όσο και να τεθούν οι βάσεις για μακροχρόνιες εξαρτήσεις. Συχνά παραμένει υποτιμημένο από την κοινωνία το ζήτημα της κατανάλωσης αλκοόλ από τους εφήβους, παρά τις σοβαρές επιπτώσεις που μπορεί να έχει στη σωματική, ψυχική και γνωστική ανάπτυξη των νέων. Όπως επισημαίνει η κ. Γιαννούση, η εφηβεία είναι μια περίοδος κρίσιμης ανάπτυξης του εγκεφάλου, κατά την οποία διαμορφώνονται βασικές λειτουργίες όπως η μνήμη, η ικανότητα μάθησης και η συναισθηματική ισορροπία.
«Δεν είμαι σίγουρη ότι η κοινωνία έχει καταλάβει το μέγεθος αυτού του ζητήματος. Πάντως νομίζω ότι θορυβείται όταν συμβαίνει μια βαριά μέθη που αναγκάζεται το παιδί να έρθει στο νοσοκομείο και καταλαβαίνει ότι χρειάζεται να γίνουν παρεμβάσεις, μπορεί να κινδυνεύσει ακόμα και η ζωή του, ταλαιπωρείται. Αυτό που νομίζω ότι σίγουρα δεν έχουν καταλάβει είναι ότι αυτή η κοινωνικά «αποδεκτή» χρήση σε μακροχρόνια διάρκεια δημιουργεί προβλήματα στο μέλλον. Μια τακτική χρήση αλκοόλ σε αυτήν την ηλικία που ο εγκέφαλος διαμορφώνεται ακόμη και είναι μια βασική ηλικία για να δημιουργηθούν τα μονοπάτια στον εγκέφαλό μας για να γίνουμε ενήλικες με σκέψη, με μνήμη, με δυνατότητα μάθησης, με σωστό συναίσθημα, μπορεί να επιφέρει σοβαρές επιπτώσεις».
Η «κοινωνικά αποδεκτή» χρήση αλκοόλ, ακόμα κι αν δεν οδηγεί σε βαριές περιπτώσεις που απαιτούν νοσοκομειακή φροντίδα, μπορεί να αφήσει μακροχρόνια και μη αναστρέψιμα σημάδια. Έρευνες δείχνουν ότι ακόμη και μέτρια κατανάλωση αλκοόλ σε αυτή την ηλικία συνδέεται με μειωμένη ακαδημαϊκή απόδοση, ελλείψεις στις γνωστικές δεξιότητες και δυσκολίες στην επαγγελματική αποκατάσταση.
«Εάν το αλκοόλ υπάρχει στον εγκέφαλο σε αυτήν την κρίσιμη ηλικία, βλέπουμε ότι υπάρχουν πιο μόνιμες βλάβες. Σε αυτήν την κρίσιμη εφηβική ηλικία η χρήση αλκοόλ έστω και η μικρή ποσότητα μπορεί να προκαλέσει μόνιμα προβλήματα, ακόμα και εάν δεν γίνει αλκοολικός, μπορεί κάποια από αυτά να είναι μη αναστρέψιμα. Εγώ πραγματικά ανησυχώ για την ικανότητα των εφήβων μας, την ακαδημαϊκή τους απόδοση, πως θα αποκατασταθούν επαγγελματικά, όταν έστω και λίγο έχουν κάποια ελλείμματα, όπως είναι η ικανότητα για μάθηση».
Η ευρεία ανοχή που επιδεικνύεται στις κοινωνικές εκδηλώσεις, όπου οι ανήλικοι όχι μόνο εκτίθενται στο αλκοόλ αλλά πολλές φορές ενθαρρύνονται να το δοκιμάσουν, δεν είναι απλώς ανεύθυνη συμπεριφορά. Θεωρείται εγκληματική πρακτική, τονίζει η κ. Γιαννούση, καθώς θέτει σε κίνδυνο την υγεία και την ανάπτυξη των παιδιών και των εφήβων.
«Έχει μεγάλη σημασία το να αλλάξουμε σαν κοινωνία. Εγώ το θεωρώ προσωπικά εγκληματικό οι ενήλικες σε κοινωνικές εκδηλώσεις να δίνουν αλκοόλ στο παιδί να δοκιμάσει και πόσο μάλλον να βλέπουμε σε εκδηλώσεις εφήβους που με το που θα καθίσουν σε ένα τραπέζι να ξεκινάνε τις κούπες είτε με κρασί είτε με ουίσκι πριν ακόμη πουν ένα γεια ή σηκωθούν να χορέψουν κι όλα αυτά να γίνονται με την ανοχή της κοινωνίας, της πολιτείας και των αρχών. Είναι εγκληματικό όπως και να το κάνουμε».
«Απουσία δομών και κοινωνικών παρεμβάσεων και μη εφαρμογή του νόμου»
Το πρόβλημα της κατανάλωσης αλκοόλ από εφήβους αναδεικνύει την ανεπάρκεια των δομών και των κοινωνικών παρεμβάσεων, καθώς και την ελλιπή εφαρμογή των νόμων. Ειδικά στην Κρήτη, η απουσία εξειδικευμένων υπηρεσιών ψυχικής υγείας για ανηλίκους, όπως ψυχολόγοι και κοινωνικοί λειτουργοί, καθιστά δύσκολη την έγκαιρη αναγνώριση και στήριξη των εφήβων που αντιμετωπίζουν πρόβλημα.
Παράλληλα, η εκπαίδευση και η πρόληψη παραμένουν ελλιπείς, με τα σχολεία να μην διαθέτουν την απαιτούμενη υποδομή για να εντοπίσουν και να βοηθήσουν ευάλωτους μαθητές. Η αλλαγή απαιτεί συντονισμένη δράση, από την ενημέρωση στα σχολεία μέχρι τη δημιουργία κατάλληλων δομών για διαρκή υποστήριξη.
«Οι νόμοι υπάρχουν, η εφαρμογή τους είναι δύσκολη και ελλιπής και ταυτόχρονα δεν υπάρχουν οι δομές κοινωνικής παρέμβασης. Στο Ρέθυμνο συγκεκριμένα, ποιος θα αναγνωρίσει τον έφηβο που έχει αρχίσει να έχει μια προβληματική σχέση με το αλκοόλ, που θα τον παραπέμψει, ποια ομάδα ψυχολόγων και κοινωνιολόγων θα είναι δίπλα του να τον βοηθήσει, να τον στηρίξει στα προβλήματά του, στο να κατανοηθεί γιατί το κάνει, να τον βοηθήσει όταν νιώθει ευάλωτος, να έχει μια διαρκή παρακολούθηση. Ποιος θα το κάνει; Δεν υπάρχουν αυτές οι δομές. Οι ψυχολόγοι του νοσοκομείου δεν βλέπουν ανηλίκους. Δομές ψυχικής υγείας ανηλίκων στην Κρήτη είναι ελάχιστες. Και δεν μιλάμε σε μια οξεία κατάσταση να παρέμβει κάποιος και να πει μια γνώμη, να δώσει μια διάγνωση εάν το παιδί έχει ταυτόχρονα μια κατάθλιψη ή κάτι άλλο και το οδηγεί στο αλκοόλ. Μιλάμε για κοινωνικές παρεμβάσεις, δηλαδή ένας έφηβος που στα 13 αρχίζει να μεθάει και να κάνει μια επικίνδυνη για αυτόν συμπεριφορά, πρέπει να έχει μια διαρκή παρακολούθηση στο να κάνει μια ψυχανάλυση, να δει τι του συμβαίνει, να γίνει μια παρέμβαση στην οικογένεια, εάν είναι αυτή που τον οδηγεί στο αλκοόλ. Είναι τεράστια κοινωνικά ζητήματα. Βλέπω πολύ περιορισμένη δυνατότητα στις δομές να ανταποκριθούν σε αυτό που συμβαίνει. Η πρόληψη έχει πολύ δουλειά στην κοινωνία και η κοινωνία δεν θ’ αλλάξει από μόνη της ένα πρωί. Θέλει εκπαίδευση, θέλει το θέμα των εξαρτήσεων και του αλκοόλ να συζητείται στα σχολεία από την μικρή ηλικία, από τα δημοτικά. Χωρίς την εκπαίδευση και χωρίς να ενημερωθούμε και να μάθουμε σωστά τι συμβαίνει και με το να μην συζητάμε, δεν λύνουμε τίποτα. Άρα η εκπαίδευση έχει σημασία, το σχολείο πρέπει να αναλάβει ενημερωτική δράση για τα παιδία. Θα πρέπει οι ψυχολόγοι που υπάρχουν στα σχολεία, που μάλλον δεν υπάρχουν, να μπορούν να αναγνωρίσουν τους ευάλωτους εφήβους έγκαιρα, αυτούς που έχουν αυξημένο κίνδυνο να έχουν προβληματική χρήση με το αλκοόλ. Να μπορούν να κάνουν παρεμβάσεις μέσα στα σχολεία, να συνεργαστούν με τις κοινωνικές υπηρεσίες ώστε να το προλάβουμε. Το να πηγαίνουμε μετά και να τρέχουμε είναι μάλλον χωρίς αποτέλεσμα».
Η «κρίση» ταυτότητας των νέων και η κατανάλωση αλκοόλ -«από το «εβίβα» στην κατανάλωση υψηλής έντασης και ακραίας λειτουργικής κατανάλωσης αλκοόλ»
Η κατανάλωση αλκοόλ έχει εξελιχθεί από ένα «μέσο» για απλό «εβίβα» σε φαινόμενο «υψηλής έντασης», ειδικά σε κοινωνικές εκδηλώσεις, όπως γάμοι, όπου συμμετέχουν συχνά και ανήλικοι. Αυτό συνδέεται με την ταυτότητα και την κοινωνικοποίηση, ενώ παράλληλα αυξάνεται η χρήση άλλων ουσιών, αναδεικνύοντας την ανάγκη για προβληματισμό γύρω από τις νέες κοινωνικές τάσεις.
Όπως επεσήμανε σε δήλωσή της στα «Ρ.Ν.» η καθηγήτρια Κλινικής Ψυχολογίας, Σοφία Τριλίβα, του Πανεπιστημίου Κρήτης για τους κοινωνικούς παράγοντες που επηρεάζουν στην προβληματική χρήση αλκοόλ:
«Οι κοινωνικοί παράγοντες είναι πολλοί. Πρώτα απ’ όλα έχει αλλάξει η χρήση που γίνεται εδώ και πάρα πολλά χρόνια, αλλά αλλάζει όλο και περισσότερο μέσα από κοινωνικές διαστάσεις, δηλαδή κοινωνικές εκδηλώσεις. Εδώ και πολλά χρόνια έχει αρχίσει το ποτό να ρέει πολύ, είναι παντού σε όλη την πόλη. Και μετά υπήρχε και μια παράδοση για τη χρήση του αλκοόλ σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά και εδώ στην Κρήτη, που τώρα έχει πολλαπλασιαστεί η ποσότητα, το είδος του αλκοόλ που χρησιμοποιείται, αλλά και άλλες ουσίες που έχουν εισαχθεί. Στην ουσία έχουμε πάει από ένα ποτό για το «εβίβα» στην κατανάλωση υψηλής έντασης και ακραίας λειτουργικής κατανάλωσης του αλκοόλ, όπως για παράδειγμα αυτό που γίνεται στους γάμους, σε κοινωνικές εκδηλώσεις, στις οποίες βρίσκονται και παιδιά, ανήλικοι και όλη η κοινωνία. Έχουμε φτάσει σήμερα στην κατανάλωση υψηλής έντασης, που σημαίνει όλο και περισσότερο ποτό και ακραία λειτουργική κατανάλωση αλκοόλ είναι όταν στην ουσία ταυτιζόμαστε με αυτές τις εκδηλώσεις. Έχει να κάνει με ένα στοιχείο της ταυτότητάς μας, για παράδειγμα το πόσο πίνουν σε μια παρέα οι νέοι. Το ποτό είναι ένας τρόπος κοινωνικοποίησης. Αυτό που έχει συμβεί είναι ότι το κοινωνικό γίγνεσθαι σε πολλές εκφάνσεις του έχει να κάνει με το ποτό, όπως και με χρήση άλλων ουσιών».
«Δεν έχουμε δώσει τη δέουσα σημασία στην πρόληψη»
Η πρώιμη χρήση ουσιών, όπως το αλκοόλ, αυξάνει τον κίνδυνο εξάρτησης, ενώ συχνά αποτελεί μέσο κοινωνικοποίησης ή διαφυγής από τα προβλήματα. Οι κοινωνικές αλλαγές, το στρες και η αίσθηση αποξένωσης επηρεάζουν ιδιαίτερα τους νέους, που συχνά αναζητούν την ταυτότητά τους μέσα από ομάδες συνδεδεμένες με το ποτό. Η έλλειψη πρόληψης και η παρουσία στιγματισμού επιβαρύνουν την αντιμετώπιση του προβλήματος, υπογραμμίζοντας την ανάγκη για δράση σε κοινωνικό και εκπαιδευτικό επίπεδο. Όπως τόνισε η κ. Τριλίβα:
«Σε αυτήν την ηλικία μπορούν να υπάρχουν και περιπτώσεις εξάρτησης σίγουρα. Όσο πιο νωρίς ξεκινάει η χρήση οποιασδήποτε ουσίας, τόσο πιο εύκολα γινόμαστε εξαρτημένοι. Υπάρχουν κι άλλοι κοινωνικοί παράγοντες, αλλά στην ουσία είναι και κάτι που έχει γίνει στην κοινωνία μας ένας τρόπος να βρεθούμε με άλλους, δυσκολευόμαστε να βρούμε στη ζωή μας άλλους τρόπους. Πιστεύω ότι είμαστε σε μια φάση που πρέπει να πάμε στην πρόληψη και λιγότερο στην παρέμβαση σε καταστάσεις που είναι προβληματικές. Πιστεύω ότι δεν έχουμε δώσει τη δέουσα σημασία στην πρόληψη. Όταν ένας άνθρωπος φτάνει στο επίπεδο εξάρτησης από εκεί και πέρα το πράγμα είναι ατομικό. Επίσης υπάρχει ένα στίγμα γύρω από το να συζητάμε αυτά τα θέματα και στιγματίζεται και το ίδιο το άτομο που υπάρχει ατομική ευθύνη. Από την άλλη μεριά, εγώ θα πω και κάποιες από τις απαντήσεις των παιδιών γιατί πίνουν και οι απαντήσεις τους δείχνουν ότι είναι ένας τρόπος να είναι με την παρέα τους. Όπως και ένας τρόπος να ξεχάσουν τα προβλήματά τους, γιατί τα παιδιά σήμερα έχουν αρκετά προβλήματα στο σχολείο και γενικότερα. Έχουμε βιώσει σαν κοινωνία ταχείες και καταστροφικές κοινωνικές αλλαγές, κοινωνικό στρες και σύγχυση, ψυχοκοινωνικό στρες, αίσθημα αποξένωσης, αδυναμίας, ανομίας. Έχουμε επίσης θέματα στρες για την ταυτότητά μας, ποιος και ποια είμαι, τα οποία είναι θέματα που τα παιδιά στο λύκειο και στο γυμνάσιο τους απασχολούν. Σίγουρα το άλλο που έχουμε στην κοινωνία μας και δεν το έχουμε προλάβει είναι προβληματικές συμπεριφορές και από τα παιδιά και από τους ενήλικες».
