«Οι αθλητικοί αγώνες και η άμεση δημοκρατία στα Κουλέντια Μονεμβασιάς. Ο Ερωτόκριτος στα Κουλέντια», το νέο βιβλίο του Παναγιώτη Γεωργουδή
Το νέο βιβλίο του Παναγιώτη Γεωργουδή, με τίτλο «Οι αθλητικοί αγώνες και η άμεση δημοκρατία στα Κουλέντια Μονεμβασίας. Ο Ερωτόκριτος στα Κουλέντια», κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παπαζήσης.
Το χωριό Κουλέντια της Μονεμβασίας υπήρξε ένας πολύπλευρος κόμβος πανελλήνιας εμβέλειας του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού, έχοντας διατηρήσει ένα πλήθος σημαντικών αρχαιοελληνικών εθίμων και πρακτικών, μέσα σε ένα τρόπο ζωής που καλλιεργούσε συστηματικά τις οικουμενικές αξίες (ελευθερία, ισότητα, δικαιοσύνη, αδερφοσύνη, φιλία, αγάπη, έρωτα, κ.λ.π.).
Το βιβλίο είναι «χτισμένο» σε τρία επίπεδα, λαογραφικό, ιστορικό και φιλοσοφικό, που αναλύονται παρακάτω. Οι περισσότερες καταγραφές πραγματοποιήθηκαν την περίοδο 1999-2000.
Λαογραφικές καταγραφές
Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1960 που το εν λόγω χωριό άρχισε να συρρικνώνεται από την μαζική μετανάστευση στο εξωτερικό και στο εσωτερικό, οι άνδρες των Κουλεντίων πραγματοποιούσαν καθημερινά αθλητικούς αγώνες, στο προαύλιο της Παναγίας της Κουλεντιανής. Στους αγώνες έπαιρναν μέρος όλοι οι άνδρες χωρισμένοι σε τρεις ομάδες: Οι έφηβοι ηλικίας από 12- 16 ετών, οι άνδρες από 17- 65 ετών περίπου και οι γέροντες από 65 και άνω, οι οποίοι είτε έδιναν συμβουλές στους νεότερους είτε συμμετείχαν στον δικό τους κύκλο αγώνων.
Έχουμε ένα μοναδικό έθιμο για το οποίο οι κάτοικοι υποστηρίζουν πως υπάρχει από τους αρχαίους χρόνους. Τα αγωνίσματα αυτά, τα οποία πραγματοποιούνταν χωρίς σταματημό τόσο στη διάρκεια της Κατοχής όσο και του Εμφυλίου Πολέμου – όπου στη Λακωνία πήρε δραματικές και απάνθρωπες διαστάσεις – ήταν πάλη, άρση βαρών, λιθάρι βαρύ και ελαφρύ, ακόντιο, δρόμος ταχύτητας, άλμα απλούν, άλμα τριπλούν, άλμα εις ύψος και άλμα άνευ φοράς (ατάς). Υπήρχαν αθλητές που οι επιδόσεις τους θα ήταν σήμερα παγκόσμια ρεκόρ, ειδικά στα βάρη και στη ρίψη λιθαριού, αφού σήκωναν κάποιοι διακόσιες πενήντα οκάδες, ένας από αυτούς τρακόσιες οκάδες, δηλαδή τετρακόσια κιλά, τρώγοντας χόρτα και όσπρια!
Οι αθλητές πήγαιναν στους αγώνες τραγουδώντας δημοτική ποίηση, τον Ερωτόκριτο, μετά τον Μεσοπόλεμο και ρεμπέτικα τραγούδια. Στα αγωνίσματα δεν μετείχαν γυναίκες ούτε τα παρακολουθούσαν, αλλά καθημερινά τα παρακολουθούσε ο ιερέας του χωριού, που σημαίνει πως η Εκκλησία δεν ήταν αντίθετη στο συγκεκριμένο έθιμο.Τα ίδια αγωνίσματα διεξάγονταν στο χωριό Φούτια, το οποίο αποτελούσε πάντα ενιαία κοινότητα με τα Κουλέντια, στην Γερμάνα ή Κρυόβρυση και στην Παντάνασσα, όπου μέχρι τον Μεσοπόλεμο ήταν μετόχια των Κουλεντίων και αργότερα έγιναν ανεξάρτητες κοινότητες καθώς και στους οικισμούς Στενά και Άγιος Ελισαίος. Οι καλύτεροι αθλητές αυτών των χωριών τα Σαββατοκύριακα έπαιρναν μέρος στους αγώνες των Κουλεντίων, το οποίο αποτελούσε το κέντρο των προαναφερόμενων οικισμών.
Σημειώνεται ότι το βιβλίο διαθέτει πλούσιο φωτογραφικό υλικό από τους παλιούς αθλητές της περιοχής.
Οι Κουλεντιανοί, άνδρες και γυναίκες τραγουδούσαν όλη την ημέρα και στην διάρκεια των εργασιών τους δημοτικά τραγούδια και τον Ερωτόκριτο τον οποίο γνώριζαν όλοι. Υπήρχαν κάποιοι κάτοικοι οι οποίοι ήξεραν ολόκληρο το ποιητικό αριστούργημα του Βιτσέντζου Κορνάρου, δηλαδή περίπου δέκα χιλιάδες στίχους.
Είναι εκπληκτικό το γεγονός ότι σε ένα χωριό της Λακωνίας και μάλιστα ορεινό, όλοι οι πολίτες να γνωρίζουν και να τραγουδούν καθημερινά τον Ερωτόκριτο. Στην περιοχή των Βατίκων γνώριζαν επίσης οι πολίτες τον Ερωτόκριτο, κυρίως στη Νεάπολη, στην Ελαφόνησο, στην Καστανιά κ.λπ. αλλά και στα χωριά εκείνα τα οποία λειτούργησαν ως πολιτιστικοί συνεργάτες των Κουλεντίων (Φούτια, Γερμάνα, Παντάνασσα, Άγιος Ελισαίος, Στενά). Ταυτόχρονα τραγουδούσαν οι Κουλεντιανοί και ένα άλλο δημοτικό κρητικό τραγούδι το «Σαρή Μπαγλής και η Σούσα», το οποίο ακόμα τραγουδιέται από κάποιες παλιότερες γυναίκες στην Κρήτη.
Η διατήρηση έως πρόσφατα ενός πλούσιου λεξιλογίου αρχαιοελληνικών λέξεων στα Κουλέντια, περιλάμβανε και μία φιλοσοφική έννοια το « αυτεξούσιον», το οποίο έλεγαν οι Κουλεντιανές γυναίκες καθημερινά στις συζητήσεις τους, γεγονός το οποίο υποδηλώνει μία πρόωρη φεμινιστική συνείδηση. Η έννοια «αυτεξούσιον», η οποία είναι δηλωτικό της γυναικείας αυτονομίας, υπάρχει στον Ερωτόκριτο. Την ίδια λέξη όμως χρησιμοποιούν ακόμα και σήμερα ηλικιωμένες γυναίκες στην Κρήτη, στοιχείο το οποίο καταδεικνύει μαζί με τα προαναφερόμενα τις σημαντικές πολιτισμικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ Κρήτης – Λακωνίας.
Η παράδοση στα Κουλέντια δεν ήταν στατική. Εξελισσόταν διαρκώς, ενσωματώνοντας νέα παραδοσιακά και έντεχνα στοιχεία, όπως ήταν ο Ερωτόκριτος αλλά και από τον χώρο των Θετικών και Τεχνολογικών Επιστημών, αφού ένας από τους μεγαλύτερους αθλητές, ο Αγγελής Κοντάκος, είχε δημιουργήσει στον Μεσοπόλεμο μία τεχνολογική συσκευή που ονόμαζε «αεικίνητον».
Σημαντικό γεγονός είναι πως, στα Κουλέντια λειτουργούσε μία μορφή Άμεσης Δημοκρατίας – για την οποία οι κάτοικοι υποστηρίζουν πως υπήρχε από την αρχαία Ελλάδα όπως και τα αγωνίσματα – ανεξαρτήτως της μορφής του καθεστώτος στο κεντρικό πολιτικό σύστημα. Την περίοδο της δικτατορίας του Μεταξά και άλλων δικτατοριών ή την περίοδο της Κατοχής και του Εμφυλίου Πολέμου, οι Κουλεντιανοί άνδρες και γυναίκες συνεδρίαζαν και αποφάσιζαν συλλογικά δια βοής για όλα τα κοινωνικά, οικονομικά ή πολιτικά θέματα που τους αφορούσαν. Το στοιχείο αυτό, μαζί με τα αγωνίσματα είχε δημιουργήσει μία ισχυρή κοινωνική συλλογικότητα και αυτονομία του δημόσιου λόγου και του δημόσιου χώρου, σε τέτοιο βαθμό ώστε οι κάτοικοι στον Εμφύλιο να μη διασπαστούν και να υπάρχουν διενέξεις μεταξύ τους όπως έγινε σε όλη τη Λακωνία.
Η Άμεση Δημοκρατία ήταν ζωντανή έως τις αρχές της δεκαετίας του 1960 περίπου. Μάλιστα σημειώνεται το εξής εκπληκτικό γεγονός: το 1950 -51 που το Μετεμφυλιακό ολοκληρωτικό κράτος στην Λακωνία έχει πάρει φοβερές διαστάσεις με τους χίτες, οι Κουλεντιανοί, αν και συντηρητικών πολιτικών απόψεων με απόφαση της συνέλευσής τους, της Άμεσης Δημοκρατίας, συγκρούονται με την ένοπλη χωροφυλακή της Μονεμβασίας, όντας αυτοί άοπλοι και την κατατροπώνουν. Ίσως αυτό το περιστατικό να είναι η πρώτη μορφή αντίστασης πανελλαδικά στους μηχανισμούς καταστολής του Μετεμφυλιακού κράτους!
Ο συγγραφέας του βιβλίου, διερευνά το ζήτημα της Άμεσης Δημοκρατίας και εντοπίζει πως το έτος 1667 που πολιορκείται ο Χάνδακας (Ηράκλειο) από τους Οθωμανούς, οι Μανιάτες χτυπούν τον Τουρκικό στόλο και συγκαλούν συνελεύσεις με εκλογή αντιπροσώπων σε όλα τα χωριά, δηλαδή στην Λακωνία, την Μεσσηνία κ.λπ. που ηγεμονεύουν. Έχουμε προεπαναστατικά μορφές Άμεσης Δημοκρατίας σε όλη σχεδόν την Πελοπόννησο!
Ιστορικές καταγραφές
Στο ιστορικό επίπεδο, τα Κουλέντια αντλούν την πολιτισμική τους ταυτότητα κυρίως από την Μονεμβασιά η οποία υπήρξε η πολιτισμική μήτρα της ευρύτερης περιοχής ενώ την περίοδο του Βυζαντίου απέκτησε μεγάλη οικονομική, πολιτιστική άνθηση. Είχε σημαντικές βιβλιοθήκες, τη Σχολή της Αγίας Παντάνασσας όπου δημιουργούσε θρησκευτικά και πολιτικά στελέχη υψηλού επιπέδου μεταξύ των οποίων και τον Φώτιο πρώτο μητροπολίτη Κιέβου) και πολιτική ισχύ , διεθνούς εμβέλειας. Τα Μονεμβασίτικα πλοία πραγματοποιούσαν εμπόριο στη Μεσόγειο και στη Μαύρη Θάλασσα. Ταυτόχρονα διερευνώνται οι σχέσεις Λακωνίας – Κρήτης, αφού εκτός από τον Ερωτόκριτο, οι Λάκωνες παίρνουν μέρος στα απελευθερωτικά κινήματα των Κρητικών κατά των Ενετών και κατά των Τούρκων.
Ταυτόχρονα οι Λάκωνες φιλόσοφοι την περίοδο της Ενετοκρατίας συνεργάζονται με τους Κρητικούς φιλοσόφους, ένα σημαντικό παράδειγμα αποτελεί η δημιουργία δημόσιων συζητήσεων εκλαΐκευσης της Φιλοσοφίας, πριν το 1640, για τους πολίτες στην περιοχή των Χανίων από τον Κρητικό νεοαριστοτελικό φιλόσοφο Μάρκο Βρετό και τον Λάκωνα συνάδελφό του, Ιάκωβο Μεδίκη. Το ερώτημα που τίθεται προς διερεύνηση είναι, μήπως υπήρξε ένα κίνημα φιλοσοφικό, Διαφωτισμού με λαϊκές διαστάσεις;
Εξάλλου την περίοδο της Κατοχής και της Αντίστασης στην Λακωνία, ιδιαίτερα στα Βάτικα με επίκεντρο τη Νεάπολη, είχε δημιουργηθεί υπό την εποπτεία του ΕΑΜ, αυτόνομο δίκτυο προστασίας και φυγάδευσης των Συμμάχων και των Κρητικών με επικεφαλής τον παπά – Μανόλη Λαλούση, διασώζοντας από τους ναζί και τους ταγματασφαλίτες χιλιάδες Κρητικούς. Μάλιστα για τους τελευταίους είχε συγκροτηθεί μία ειδική Επιτροπή γυναικών στη Νεάπολη για την φροντίδα τους. Ο προαναφερόμενος ιερέας τιμήθηκε από την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Κρήτης.
Φιλοσοφική ανάγνωση
Τέλος στο επίμετρο του βιβλίου, ο συγγραφέας για πρώτη φορά ίσως επιχειρεί μία φιλοσοφική ανάγνωση του Ελληνικού λαϊκού πολιτισμού, αφού ο τελευταίος αποτελεί εξελικτικό πολιτισμικό αποστάλλαγμα του αρχαιοελληνικού και του Βυζαντινού στις καινούργιες ιστορικές συνθήκες. Συγκεκριμένα με βάση την αξία του ανθρωπίνου προσώπου και τις οικουμενικές αξίες του λαϊκού πολιτισμού,αντιπροσωπευτικό δείγμα του οποίου είναι και τα Κουλέντια, ανασυνθέτει και διασυνδέει το αξιακό υπόβαθρο του αρχαιοελληνικού πολιτισμού σε συνάφεια με τον λαϊκό πολιτισμό με αφετηρία την Ιλιάδα του Ομήρου, τον Ηράκλειτο, τον Δημόκριτο, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη σε μία ενιαία αξιακή ολότητα και την αντιπαραθέτει στον φιλόσοφο και θεωρητικό του Ναζισμού, Μάρτιν Χάιντεγκερ. Ο τελευταίος είχε παραμορφώσει και διαστρεβλώσει συνειδητά τους μεγάλους Έλληνες φιλοσόφους για να τους προσαρμόσει στη ναζιστική λαίλαπα. Τις επικίνδυνες απόψεις Χάιντεγκερ, εναντίον της Ελευθερίας και της Δημοκρατίας επαναφέρουν σήμερα σε όλη την Ευρώπη, την Αμερική, εννοείται και στην Ελλάδα τα νεοναζιστικά και ακροδεξιά κινήματα. Επομένως το σχετικό εγχείρημα που γίνεται για πρώτη φορά πάνω στον λαϊκό πολιτισμό με τον συγκεκριμένο τρόπο έχει και μία εκρηκτική επικαιρότητα.
Σημ. Την έκδοση του τόμου χρηματοδότησε η Περιφέρεια Κρήτης.
