Του ΓΙΩΡΓΗ ΕΜΜ. ΜΑΥΡΟΤΣΟΥΠΑΚΗ
Ο ευφημισμός – κατά τα λεξικά – είναι το σχήμα λόγου κατά το οποίο μια λέξη με θετική σημασία χρησιμοποιείται για να περιγράψει κάτι το αρνητικό ως εμπειρία ή ως κατάσταση. (Π.χ. Εύξεινος Πόντος αντί Άξενος, γλυκάδι αντί ξίδι, κ.λπ.). Είναι ο εκφραστικός τρόπος ο οποίος,εκτός από την άμβλυνση του αρνητικού νοηματικού αντίκτυπου και την εξευμενιστική σημασιολογική πρόθεση, μπορεί να έχει και σκοπιμότητα εμφατική ή ειρωνική, με την ειρωνεία να θεωρείται ως αντίθεση ανάμεσα στα φαινόμενα ή λεγόμενα και στην πραγματικότητα.
Το ρήμα «μισούσα» στον τίτλο του βιβλίου του χημικού Λεωνίδα Τζιανουδάκη «Από μικρός μισούσα τη Χημεία», μας οδηγεί στην εντελώς αντίθετη εκφραστική πρόθεση, σε αυτήν που μια λέξη με αρνητική σημασία χρησιμοποιείται για να δηλωθεί το ακριβώς αντίθετο,καθώς είναι δεδομένη και γνωστή η αγάπη και η διά βίου ερευνητική ασχολία του συγγραφέα με την επιστήμη της Χημείας. Έστω και αν θέλει να υποδηλώσει ότι η σχολική εμπειρία των μαθητικών του χρόνων ήταν υπονομευτική της σχέσης αυτής. Γεγονός διαχρονικό μάλλον, που όμως αφορά τα περισσότερα μαθήματα και οφείλεται κυρίως όχι στο «τι» αλλά στο «πώς» της διδασκαλίας. Γράφει σχετικά ο συγγραφέας: «Αναζητώντας την απάντηση (γιατί οι μαθητές δεν είχαν την καλύτερη σχέση με τη Χημεία) κατέληξα στο συμπέρασμα ότι αυτό που φταίει είναι ότι δεν διδάσκουμε Χημεία αλλά μια καρικατούρα της. Στους μαθητές μας σερβίρουμε ένα συνονθύλευμα από χημικές εξισώσεις,τύπους,νόμους και ασκήσεις,εγκλωβισμένοι στους κανόνες που επιβάλλει η χρησιμοθηρική «λογική» των εισαγωγικών εξετάσεων».
Με το βιβλίο στοχεύει στην ανατροπή της συνθήκης αυτής, αναπτύσσοντας τους λόγους για τους οποίους οι μαθητές μπορεί να αγαπήσουν τη Χημεία, ενώ οι μεγαλύτεροι να αναθεωρήσουν την προηγούμενη άποψή τους και να επαναπροσδιορίσουν τη σχέση μαζί της. Λέει προλογικά: «Στο συγκεκριμένο βιβλίο προσπάθησα να αναδείξω στοιχεία που δεν διδάσκονται συνήθως στις σχολικές αίθουσες και που τονίζουν την ομορφιά της. Επέμεινα στην άμεση σχέση της Χημείας με την καθημερινότητα,στα εκπληκτικά της μεγέθη, στις εφαρμογές της, στην εξήγηση για δεκάδες χημικά φαινόμενα που μας περιβάλλουν και αναφέρθηκα στην ιστορική διάσταση κάθε ενότητας. Προσπάθησα να αποδώσω τη Χημεία απλά, με στοιχειώδη όμως σεβασμό στην επιστημονική ακρίβεια και ορολογία…(τη Χημεία) τη φοράμε, την πίνουμε, την τρώμε, την απολαμβάνουμε ή την αηδιάζουμε, την αναπνέουμε…ο κεραυνοβόλος έρωτας, ο θυμός, ο πόθος, η απόλαυση, οι αισθήσεις, τα αόρατα μηνύματα φυτών και ζώων είναι Χημεία».
Διαβάζοντας το βιβλίο ο αναγνώστης ανακαλύπτει τον κόσμο των απλών, των απτών αλλά και των σύνθετων συστατικών των υλικών πραγμάτων του περιβάλλοντος, αλλά και τον αθέατο, αυτόν που «υποκινεί» πολλές συνειδητές ή υποσυνείδητες αντιδράσεις και συμπεριφορές μας. Τον μικρόκοσμο, που η – αναπάντητης κάποτε απορίας – σύστασή του και η θαυμαστή ισορροπία των λειτουργιών του συνιστούν αναγκαίους όρους ύπαρξης της ζωής. Ανακαλύπτει τη Χημεία, η οποία μελετά στοιχεία και ουσίες, που, ανάλογα με τη χρήση, μπορούν να επιδράσουν είτε ευεργετικά είτε καταστροφικά (φάρμακα, νιτρογλυκερίνη, κ.ά.). Τη Χημεία που «αν και είναι η επιστήμη που συνδέθηκε με τη μαγεία όσο καμία άλλη,στηρίζεται σε φυσικούς νόμους και αξιώματα και όχι στο παράδοξο και στο μεταφυσικό». Τη Χημεία των άμεσων βιοτικών αναγκών αλλά και αυτή των μεγαλεπήβολων εξειδικευμένων αναζητήσεων, τον μυστικό εργαστηριακό οργανισμό της Φύσης με την – από πού καθορισμένη; – σκοπιμότητα δράσης και τις άπειρες εφαρμογές που επηρεάζουν ποικιλότροπα τη ζωή.
Το βιβλίο διαρθρώνται σε 24 κεφάλαια με τίτλους ευρηματικούς, διεγερτικούς του αναγνωστικού ενδιαφέροντος. Κάποια από αυτά αναφέρονται σε ένα φυσικό υλικό καθημερινής χρήσης (ελαιόλαδο, κρασί,αλάτι, κ.ά.), άλλα σε ζωογόνους παράγοντες της ζωής (νερό,αέρας), άλλα σε χημικές ουσίες, συστατικά προϊόντων ειδικής χρήσης (φάρμακα, νιτρογλυκερίνη, κ.ά.) και άλλα σε υλικά καθοριστικής σημασίας εφαρμογών (σίδηρος, χρυσός, χαλκός, κ.λπ.). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν αυτά που αναλύουν το πώς και το γιατί τα συναισθήματα είναι παράγωγα χημικών αντιδράσεων, το ότι π.χ. η Χημεία είναι «υπαίτια» για την ερωτική έλξη, για τη …λαγνεία και τα συναφή!
Τα κείμενα αναπτύσσονται με επεξεργασμένο ελκυστικό τρόπο, με γλώσσα προσιτή, με επικοινωνιακή οικειότητα και συχνούς χιουμοριστικούς «ενσταλαγμούς»,που αμβλύνουν την εκφραστική τυπικότητα του επιστημονικού λόγου και διεγείρουν το ενδιαφέρον. Επιδιώκεται ο συγκερασμός της με επιτηδειότητα εκλαϊκευμένης και της επιστημονικά διατυπωμένης γνώσης. Σε κάθε κεφάλαιο,κατά κανόνα, προηγείται η ιστορική και περιγραφική αναφορά στη χημική ουσία – υλικό για το οποίο γίνεται λόγος και ακολουθεί η περισσότερο εξειδικευμένη ανάπτυξη των ιδιοτήτων και της εργαστηριακής «συμπεριφοράς» του. Στο τέλος γίνεται κάθε φορά τιμητική αφιέρωση σε ένα χημικό στοιχείο.
Έτσι, πιο συγκεκριμένα ανά ενότητα, ο αναγνώστης πληροφορείται μεταξύ άλλων ότι το χλωριούχο νάτριο (NaCl),το κοινό μαγειρικό αλάτι, περιέχει περισσότερες από 40 διαφορετικές ουσίες και ότι η παρουσία ή η απουσία ενός ηλεκτρονίου διαφοροποιεί το Na από δραστικό «απωθητικό» μέταλλο σε αβλαβές ιόν νατρίου, βασικό συστατικό του αλατιού.
Παρακάτω μαθαίνει ότι η ελιά είναι …φρούτο! Ενημερώνεται για την ποιοτική κατηγοριοποίηση του ελαιολάδου, για τα χημικά και τα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά του και για τις αντιοξειδωτικές, νευροπροστατευτικές και καρδιοευεργετικές ιδιότητές του. Και αν το λάδι μας τρέφει το κρασί μας (με μέτρο) τέρπει. Το πώς συμβαίνει αυτό αναπτύσσεται στη συνέχεια μαζί με τις πληροφορίες ότι υπάρχουν περίπου 8000! ποικιλίες αμπελιού και ότι η ηλικία του συγκεκριμένου φυτού πλησιάζει τα 60.000.000! χρόνια. Σε άλλο σημείο μένει έκπληκτος πληροφορούμενος ότι το θεωρούμενο απλό σπίρτο είναι μια σύνθετη χημική κατασκευή, που περιέχει 20 διαφορετικά συστατικά και ότι η καύση του είναι διαδικασία πολλών σταδίων.
Στο κεφάλαιο «Ξέρουμε τι τρώμε;» γίνεται λόγος για τις τροφές, με πληροφορίες για τα χημικά πρόσθετα, δηλαδή τα χρωστικά, τα συντηρητικά, τα αμινοξέα,τα γλυκαντικά, τα ιχνοστοιχεία, κλπ και για τους τρόπους συντήρησης των τροφίμων.
Και από τα τρόφιμα στα αρώματα,που διεγείρουν την όσφρηση και προκαλούν ψυχικές και σωματικές αντιδράσεις, Το άρωμα, με συστατικά ασύλληπτης ποικιλίας,με ιδιότητες και χημικούς μηχανισμούς που προκαλούν έκπληξη και δέος μπροστά στο θαύμα της δημιουργίας. Η πλειονότητα των αναγνωστών σίγουρα δεν έχει ξανακούσει τον όρο «σημειοχημικά». Πού να φανταστεί κανείς πως η παγίδα του δάκου της ελιάς ανήκει σε αυτό το προϊόν των φυσικών χημικών εργαστηρίων,στις φερορμόνες, που είναι «ουσίες που ελευθερώνονται από έναν οργανισμό προκειμένου να μεταδώσει κάποιο μήνυμα σε ένα άλλο άτομο του ίδιου είδους… φερορμόνες κινδύνου, εντοπισμού τροφής, προσέλκυσης του άλλου φύλου, ωοτοκίας…».
Και αν η Χημεία είναι κύριος συντελεστής στη διαμόρφωση των συστατικών του υλικού κόσμου,τι να πει κανείς για την επίδρασή της στον άυλο, στον ψυχικό κόσμο, σε αυτόν των «εσωτερικών αντιδράσεων» που επηρεάζεται από τα «μόρια του συναισθήματος», τις ορμόνες δηλαδή, που όπως λέει ο συγγραφέας «είναι τα χημικά μόρια που μεταφέρουν μηνύματα και παράγονται στους ενδοκρινείς αδένες των οργανισμών», οιστρηλατούν τον έρωτα και ευθύνονται για τις παρενέργειές του. Ο Λεωνίδας Τζιανουδάκης εισάγει δεξιοτεχνικά τον αναγνώστη στη «χημική διεργασία» της ερωτικής έλξης,η οποία προκαλείται από την επενέργεια των νευροδιαβιβαστών, της ντοπαμίνης,της ωοτοκίνης, της βασοπρασίνης, των ενδομορφινών και της «πανδώρας» σεροτονίνης, που με εκπληκτικό συντονισμό του εγκεφάλου ρυθμίζουν την καθοριστική αυτή για τον άνθρωπο λειτουργία αλλά και πλήθος άλλων συναισθηματικών εξάρσεων. Λέει σχετικά: « Οι σωματικές και ψυχικές λειτουργίες συντηρούνται μέσω χημικών ουσιών, Όλα είναι μια Χημεία τελικά».
Τα «Λόγια του αέρα» στο βιβλίο δεν έχουν καμιά σχέση με …αερολογία,το αντίθετο . Είναι το κεφάλαιο που αναπτύσσει την καταλυτική παρουσία και επίδραση στη ζωή αερίων όπως το άζωτο,το οξυγόνο, το διοξείδιο του άνθρακα, με περιγραφή των χαρακτηριστικών, των ιδιοτήτων τους και των φαινομένων που προκαλούν.
Ακολουθεί ο «ιδρώτας του Ήλιου», ο χρυσός,το μέταλλο της ματαιοδοξίας, ο διακαής πόθος πολλών ανθρώπων, το κατεξοχήν μέτρο του υλικού πλούτου αλλά και ο συμβολικός αξιολογικός προσδιορισμός ως έκφραση. Αναλύεται γιατί είναι τόσο πολύτιμος και γιατί κάποτε η «τεμπελιά» και η «μοναχικότητα» (στα μέταλλα) είναι παράγοντες αυθεντικότητας και κριτήρια πολυτιμότητας.
Ιδιαίτερη ανάλυση γίνεται για το ζωογόνο στοιχείο της ζωής, το νερό, την πιο διαδεδομένη ανόργανη χημική ένωση στην επιφάνεια της γης, με τις άπειρες χρήσεις και τις πολλές «κρυφές» ιδιότητες . Επισημαίνονται τα περιβαλλοντικά «θαύματα» που οφείλονται στις «ευλογημένες ιδιοτροπίες» του, η «γωνιακή ιδιορρυθμία» των ατόμων που συνθέτουν το μόριό του, η δημιουργία των «δεσμών Υδρογόνου» και οι ευεργετικές τους συνέπειες. Σε άλλο σημείο ενδιαφέρον έχει η αναφορά σε χημικά στοιχεία με «ακραίες» ιδιότητες, όπως στο όσμιο για την πυκνότητα,στο αστάτιο για τη σπανιότητα,στο βολφράμιο για το ύψος βρασμού και πλήθος άλλων.
Ο συγγραφέας, όμως, δεν αναπέμπει μόνο ύμνους δοξαστικούς προς τη Χημεία. Στο κεφάλαιο «Πολεμικές χημικές ουσίες: το άσχημο πρόσωπο της Χημείας» πραγματεύεται και την αρνητική όψη των αποτελεσμάτων της χημικής έρευνας, συνδέοντάς την με το – πιθανώς – αρχαιοελληνικό φιλοσοφικό απόφθεγμα «ουδέν καλόν αμιγές κακού» και τανάπαλιν. Εδώ με μια διαχρονική προσέγγιση περιγράφονται χημικές ουσίες που χρησιμοποιήθηκαν για πολεμικούς σκοπούς,από το «υγρό πυρ» των Βυζαντινών ως τα χημικά όπλα του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου (αέριο της μουστάρδας, κ.α.) και το Zyklon B των ναζιστικών στρατοπέδων εξόντωσης, ενώ ιδιαίτερη επισήμανση γίνεται στις χημικές παρανομίες που αφορούν στη νόθευση καυσίμων, ποτών κλπ. Αντικρουστικό επιχείρημα,βέβαια, είναι η ουδετερότητα της επιστημονικής έρευνας,που ισχύει και για την Χημεία, σύμφωνα με την οποία η αξιοποίηση των προϊόντων της έρευνας αυτής, που μπορεί να είναι είτε επωφελής είτε επιβλαβής, εξαρτάται από τις σχετικές προθέσεις και επιλογές του ανθρώπου.
Γενικά, η περιγραφή της «συμπεριφοράς» των χημικών στοιχείων, όπως αναλύεται στο βιβλίο, αποκαλύπτει τον εκπληκτικό μικρόκοσμο των φυσικών υπάρξεων που δρουν είτε εν επιγνώσει είτε εν αγνοία μας, μέσα από διεργασίες αφάνταστης συνθετότητας, με συναρτήσεις πολλών παραγόντων και με τελολογικούς μηχανισμούς πολύπλοκους. Αυτό το μικροσύμπαν των στοιχείων και των υλικών που η ύπαρξη, οι αλληλεπιδράσεις και οι εφαρμογές τους μπορεί να προκαλέσουν την έκπληξη,τον θαυμασμό,την απορία ή την Άνωθεν επίκληση. Θαυμασμό επίσης για τον ανθρώπινο νου που ερευνά επιστημονικά αυτόν τον κόσμο και με τον αθλοφόρο αγώνα της γνώσης αξιοποιεί τα αδιάκοπα αναβαθμιζόμενα επιστημονικά μεγαλουργήματα για την πρόοδο και τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης .
Η ανάγνωση του βιβλίου μας οδηγεί να αντιληφθούμε και να παραδεχτούμε τη ρήση του Κωστή Παλαμά,που ο συγγραφέας αναφέρει στον Πρόλογο, ότι η Χημεία είναι «κορώνα των επιστημών». Να καταλάβουμε ότι πραγματικά «ζούμε χημικά»,καθώς οι ανάγκες μας,από τις πιο απλές μέχρι τις πιο απαιτητικές, σχετίζονται με χημικούς μηχανισμούς και βασίζονται σε χημικές αντιδράσεις.
Εκτός από αυτά,το πόνημα του Λεωνίδα Τζιανουδάκη, με το περιεχόμενο υλικό, τη γλωσσική δεξιότητα με την οποία αυτό προσφέρεται και τις προτεινόμενες πειραματικές εφαρμογές,μπορεί να ιδωθεί και από την πλευρά της εκπαιδευτικής χρήσης του. Με την κατάλληλη διδακτική αξιοποίησή του θα μπορούσε να είναι ένα από τα αντίδοτα στην απώθηση που συχνά προκαλούν στους μαθητές το ανέμπνευστο, τυπικό σχολικό βιβλίο και η μονοδιάστατη, περιχαρακωμένη διδακτική διαδικασία, έτσι ώστε το ρήμα στον τίτλο του εξωφύλλου να αποδίδει την ακριβώς αντίθετη της υπάρχουσας σημασία.
Καταληκτικά, είναι ένα βιβλίο που τελειώνοντάς το νιώθεις την ανάγκη να το ξαναρχίσεις, καθώς ως συγγραφή αφορά άμεσα τη ζωή μας, είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα από κάθε άποψη,ώστε να αξίζει η επαναληπτική ανάγνωση για την αφομοίωση του. Άξιος επαίνου και ως συγγραφέας ο Λεωνίδας Τζιανουδάκης.
