Η βραδιά του Σαββάτου 3 Αυγούστου αποδείχθηκε στοχαστική, δημιουργική, καλλιτεχνική και άκρως ενδιαφέρουσα, χάρη στην ετήσια εκδήλωση του «Ομίλου Φίλων του ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη». Η φετινή εκδήλωση λόγω των νέων συνθηκών που αφορούν την καλλιτεχνική και πνευματική δημιουργία και διαμορφώνονται στο πλαίσιο της Τεχνητής Νοημοσύνης, είχε τον τίτλο «Μανόλης Αναγνωστάκης: Σε τι βοηθά λοιπόν η ποίηση; Οι τέχνες, οι ανθρωπιστικές και οι κοινωνικές επιστήμες στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης». Έτσι, η εκδήλωση, η οποία συνδιοργανώθηκε με την Περιφέρεια Κρήτης – Περιφερειακή Ενότητα Ρεθύμνης, τον δήμο Ρεθύμνης, το Πνευματικό-Πολιτιστικό Κέντρο και Βιβλιοθήκη Ρουστίκων «Ανέστης και Μανόλης Αναγνωστάκης» και τον Πολιτιστικό Σύλλογο Ρουστίκων, πραγματοποιήθηκε στο Βενετσιάνικο χωριό Ρούστικα, τόπο καταγωγής του Μανόλη Αναγνωστάκη, μια ανάσα από την οικία της οικογένειάς του.
Στην εκδήλωση μίλησαν οι Μιχάλης Μπλέτσας, Ερευνητής και Διευθυντής Πληροφορικής του MIT Media Lab, Διοικητής της Εθνικής Αρχής Κυβερνοασφάλειας, με θέμα «Τι είναι η Τεχνητή Νοημοσύνη;»· η Μελίνα Ταμιωλάκη, Καθηγήτρια Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας, διορισμένη Αντιπρύτανης Ανάπτυξης, Διεθνών Σχέσεων και Εξωστρέφειας του Πανεπιστημίου Κρήτης, Επιστημονική Υπεύθυνη του ερευνητικού προγράμματος ΤΑΛΩΣ, με θέμα «Τεχνητή νοημοσύνη για όλους; Το πείραμα ΤΑΛΩΣ»· ο Νίκος Ερηνάκης, Επίκουρος Καθηγητής Κοινωνικής & Πολιτικής Φιλοσοφίας και Φιλοσοφίας του Πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, Ποιητής, με θέμα «Στοχασμός και ποίηση στην εποχή της τεχνητής δημιουργικότητας» και o Μιχάλης Δεληγιάννης, ειδικός στην Πληροφορική και την Τεχνητή Νοημοσύνη, με θέμα «Βιώματα, Τέχνη και Τεχνική: Παρουσίαση μελοποιημένων ποιημάτων του Μανόλη Αναγνωστάκη μέσω προγράμματος Τεχνητής Νοημοσύνης». Παράλληλα, ακούστηκαν τα προαναφερθέντα μελοποιημένα ποιήματα του Μανόλη Αναγνωστάκη που συνετέθησαν μέσω Τεχνητής Νοημοσύνης, αναγνώστηκαν από τον ηθοποιό Κωστή Καπελώνη ποιήματα που δημιουργήθηκαν από το μεγάλο γλωσσικό μοντέλο «Claude», ενώ την εκδήλωση συντόνισε η Αγγέλα Καστρινάκη, καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, αντιπρόεδρος του Δ.Σ. του «Ομίλου Φίλων του ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη».
Παρευρέθηκαν και παρακολούθησαν την εκδήλωση με μεγάλο ενδιαφέρον εκπρόσωποι και μέλη της τοπικής αυτοδιοίκησης, του δήμου, της περιφέρειας Κρήτης και του πολιτιστικού συλλόγου Ρουστίκων. Ο Στέλιος Σπανουδάκης, αντιδήμαρχος Περιβάλλοντος Κυκλικής Οικονομίας και Ποιότητας Ζωής του δήμου Ρεθύμνης, απηύθυνε χαιρετισμό, στον οποίο επεσήμανε ότι η αρχέγονη φύση της τέχνης, της ποίησης, των Ανθρωπιστικών και των Κοινωνικών επιστημών τις καθιστούσε, τις καθιστά και θα τις καθιστά (συνεχώς) παρούσες στην ανθρώπινη ιστορία. Στη συνέχεια, απηύθυνε χαιρετισμό και ο Αλέξανδρος Αγγελάκης, πρόεδρος του πολιτιστικού συλλόγου Ρουστίκων, ο οποίος έθεσε τους προβληματισμούς του για την εισχώρηση της τεχνολογίας στην καθημερινότητα, δίνοντας έμφαση και στη σταδιακή εγκατάλειψη κλασικών τρόπων επικοινωνίας, σύνθεσης και σύνταξης κειμένων, σημειώνοντας και την πιθανή εξαφάνιση του μολυβιού, της ξύστρας, της γόμας και του χαρτιού. Τέλος, η Έμμυ Παπαβασιλείου, πρόεδρος του «Ομίλου Φίλων του ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη», απηύθυνε χαιρετισμό και ανέφερε ότι είναι σημαντικό τέτοια ζητήματα να «μην τα κρύβουμε κάτω από το χαλί» και, αφού δανείστηκε και προσάρμοσε τον στίχο του Σαββόπουλου, επεσήμανε ότι «Η ζωή αλλάζει δίχως να κοιτάζει τη δική μας μελαγχολία». Η Παπαβασιλείου έκανε και μία σύντομη αναφορά στην έκδοση του Ομίλου «Βιβλιογραφία Μανόλη Αναγνωστάκη (1941-2023)», πολύ σημαντικού έργου και καρπού πολυετούς προσπάθειας του Δημήτρη Δασκαλόπουλου να συγκεντρωθούν οι τίτλοι των πονημάτων του ποιητή.
Εν συνεχεία, οι ομιλητές με ζέση και ενδιαφέρον παρουσίασαν τις απόψεις, τα ερωτήματα και τους προβληματισμούς τους και κατόρθωσαν να μεταδώσουν τόσο τις γνώσεις τους όσο και την επιρροή της Τέταρτης Βιομηχανικής Επανάστασης στην καλλιτεχνική και πνευματική δημιουργία, αλλά και στις Ανθρωπιστικές και τις Κοινωνικές επιστήμες. Η Αγγέλα Καστρινάκη, πριν δώσει τον λόγο στους ομιλητές, κατέθεσε και εκείνη κάποιους προβληματισμούς, ενώ διάβασε και σχολίασε ποιήματα που δημιούργησε το μεγάλο γλωσσικό μοντέλο ChatGPT μιμούμενο το ύφος και την ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη.
Με τις καίριες και πολύ ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις της στα πονήματα του «τεχνητού» ποιητή (π.χ. το μοντέλο χρησιμοποίησε λέξεις που δεν υπάρχουν στην ποίηση του Αναγνωστάκη), η Καστρινάκη δημιούργησε ένα πολύ πρόσφορο έδαφος για την πρώτη ομιλία. Έτσι, ο Μιχάλης Μπλέτσας παρουσίασε την ιστορία, την εξέλιξη και το αντικείμενο της Τεχνητής Νοημοσύνης, ξεκινώντας από το Συμπόσιο του Ντάρτμουθ στο Ανόβερο το 1956 και δίνοντας έμφαση στους αλγορίθμους και στα μοντέλα μηχανικής μάθησης. Έτσι, για να καταστήσει σαφέστερη τη μεθοδολογία και τους στόχους της μηχανικής μάθησης παρουσίασε ένα μοντέλο, του οποίου ο αλγόριθμος επιτρέπει την εξαγωγή δεδομένων που σχετίζεται με την αναγνώριση του είδους μίας μελωδίας, αν είναι δηλαδή αυτή R&B ή Reggaeton. Επιπρόσθετα, αναφέρθηκε στην ανθρώπινη νοημοσύνη, τον ανθρώπινο εγκέφαλο και την προσπάθεια μίμησης αυτού στα «νευρωνικά δίκτυα»· σε παραδείγματα εφαρμογής της Τεχνητής Νοημοσύνης και νευρωνικών δικτύων στο επιτραπέζιο παιχνίδι Γκο (στο πρόγραμμα AlphaGo), αλλά και στην ιατρική και πιο συγκεκριμένα στην πρόβλεψη του καρκίνου του μαστού. Τέλος, παρουσίασε εικόνες που δημιουργήθηκαν με τη χρήση της Τεχνητής Νοημοσύνης, για παράδειγμα μια «Ακρόπολη των Αθηνών» στο ύφος του Μονέ και σημείωσε ότι ο άνθρωπος θα ήταν καλύτερο να χρησιμοποιεί την Τεχνητή Νοημοσύνη όχι ως το καθαυτό μήνυμα αλλά ως μέσο, το οποίο θα βελτιώσει και θα εξελίξει το μήνυμα του ανθρώπου.
Στη συνέχεια, η Μελίνα Ταμιωλάκη αναφέρθηκε στο ERA Chair πρόγραμμα «Τάλως-Τεχνητή Νοημοσύνη για τις Ανθρωπιστικές και τις Κοινωνικές Επιστήμες», το οποίο έχει στόχο να δημιουργήσει στο Πανεπιστήμιο Κρήτης ένα Κέντρο Αριστείας στις Ψηφιακές Ανθρωπιστικές Επιστήμες, υπό τη διεύθυνση του Καθηγητή Τεχνητής Νοημοσύνης Christophe Roche. Επίσης, επικεντρώθηκε και στις προοπτικές των Ανθρωπιστικών επιστημών στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης, ζήτημα που, όπως ανέφερε, έχει δύο όψεις: Τί μπορεί να κάνει η Τεχνητή Νοημοσύνη για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες και τί μπορούν να κάνουν οι Ανθρωπιστικές Επιστήμες για την Τεχνητή Νοημοσύνη. Επεσήμανε επίσης την ανάγκη για διεπιστημονικότητα και διπλή κατάρτιση στα εκπαιδευτικά προγράμματα (όπως Πληροφορική και Ανθρωπιστικές Επιστήμες). Σε αυτό το πλαίσιο, αναφέρθηκε και στο πρώτο «Πρόγραμμα Σύντομης Διάρκειας στις Ψηφιακές Ανθρωπιστικές Επιστήμες» στην Ελλάδα, που λειτουργεί από το ακαδημαϊκό έτος 2023-24 στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης και προσφέρει στους φοιτητές δίπλωμα στις ΨΑΕ Επιπέδου Α ή Επιπέδου Β, αλλά και σε θερινά σχολεία για φοιτητές/τριες και μαθητές/τριες που πρόκειται να διοργανωθούν. Τέλος, συζήτησε τους διδακτικούς, τους ερευνητικούς και τους λοιπούς στόχους του ευρωπαϊκού προγράμματος, το οποίο επικεντρώνεται σε εφαρμογές της Τεχνητής Νοημοσύνης (οντολογίες, σημασιολογική επισημείωση, μηχανική μάθηση) στην Κλασική Φιλολογία, την Αρχαιολογία, τη Νεοελληνική Φιλολογία, τη Γλωσσολογία και την Εκπαίδευση.
Κατόπιν, ο Νίκος Ερηνάκης έθεσε διάφορα φιλοσοφικά ερωτήματα και προβληματισμούς για την ποίηση την εποχή της Τέταρτης Βιομηχανικής Επανάστασης, η οποία εποχή, όπως σημείωσε, χαρακτηρίζεται τόσο από την Τεχνητή Νοημοσύνη, όσο και από άλλους κοινωνικούς, πολιτικούς και οικονομικούς παράγοντες που θέτουν στο επίκεντρο το τί μας καθιστά ανθρώπους. Αναλυτικότερα, ανέφερε ότι στη σημερινή εποχή της ραγδαίας τεχνολογικής εξέλιξης, του πολέμου, της προσφυγιάς, της μετανάστευσης και της οικολογικής κρίσης πρέπει να (ανα)στοχαστούμε, να συνομιλήσουμε με την ετερότητά μας και να κατανοήσουμε στην ουσία τί είναι αυτό που μας χαρακτηρίζει ως ανθρώπους, τί είμαστε οι άνθρωποι και εν τέλει τί θέλουμε να είμαστε, προκειμένου να καλλιεργήσουμε περισσότερο τα επιθυμητά στοιχεία. Σε αυτό το πλαίσιο έθεσε και το ζήτημα της ποίησης, της φιλοσοφίας και του στοχασμού την εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης και της «τεχνητής δημιουργικότητας», η οποία εποχή μάς επηρεάζει κοινωνικά σε μεγάλο βαθμό και ίσως, για την ώρα, μάς υπερβαίνει. Με αυτόν τον συλλογισμό, έκρινε σημαντικό τον αναστοχασμό που προαναφέρθηκε, ενώ για την Τεχνητή Νοημοσύνη σημείωσε ότι θα είναι πολύ ευεργετική μια «ήπια τεχνοφιλία», η οποία, αφού εστιάσουμε στο τί μας καθιστά δημιουργικούς, θα μας επιτρέψει να καλλιεργήσουμε και να υπερβούμε τις δυνατότητες της δημιουργικότητάς μας.
Ο Μιχάλης Δεληγιάννης, ο τελευταίος ομιλητής της εκδήλωσης, είχε αναλάβει και την ενορχήστρωση και τη μελοποίηση των ποιημάτων «Ίσκιοι βουβοί», «Δρόμοι παλιοί», «Όταν μιαν άνοιξη» και «Ο ουρανός» του Μανόλη Αναγνωστάκη, χρησιμοποιώντας ένα εργαλείο της Τεχνητής Νοημοσύνης. Αυτές οι συνθέσεις, αγκάλιασαν τη βραδιά, επιτρέποντας στους παρευρισκόμενους να «αισθανθούν» μουσικά την παρουσία της Φλέρυς Νταντωνάκη, του Στέλιου Καζαντζίδη κ.ά., οι οποίοι/ες ερμήνευσαν τους στίχους του Αναγνωστάκη με τη βοήθεια της Τεχνητής Νοημοσύνης. Ο Δεληγιάννης τόνισε ότι ένα έργο τέχνης είναι προϊόν του συναισθήματος του δημιουργού και ότι, όταν αυτό το συναίσθημα μεταδίδεται επιτυχώς στον αποδέκτη, τότε το έργο είναι επιτυχημένο. Υπογράμμισε πως η Τεχνητή Νοημοσύνη μπορεί να λειτουργήσει ως ένα πολύτιμο εργαλείο και ένα «οπλοστάσιο» που θα εμπλουτίσει τις δυνατότητες της μουσικής σύνθεσης. Αυτή η τεχνολογία δύναται να επιτρέψει τη διεύρυνση των ορίων της δημιουργικότητας και την καλύτερη έκφραση των συναισθημάτων μέσω της μουσικής. Σύμφωνα με τον Δεληγιάννη, το συναίσθημα είναι η γενεσιουργός δύναμη της τέχνης, και η Τεχνητή Νοημοσύνη μπορεί να βοηθήσει στη μετουσίωση αυτών των συναισθημάτων σε μουσικά έργα και συνθέσεις, προσφέροντας νέες δυνατότητες και εκφραστικά μέσα στους καλλιτέχνες.
Η βραδιά έκλεισε με τον ηθοποιό Κωστή Καπελώνη, ο οποίος διάβασε το «Ποίημα» που δημιούργησε το μεγάλο γλωσσικό μοντέλο «Claude» μιμούμενο το ύφος και τον τρόπο του Μανόλη Αναγνωστάκη. Όπως σημείωσε και η Αγγέλα Καστρινάκη, το ύφος της ανάγνωσης του Καπελώνη μιμήθηκε τόσο πετυχημένα τη μηχανική ανάγνωση και παραγωγή κειμένου, ώστε «η Τεχνητή Νοημοσύνη μιμήθηκε τον άνθρωπο και ο άνθρωπος μιμήθηκε την Τεχνητή Νοημοσύνη». Παραθέτω χωρίο του εν λόγω τεχνητού ποιήματος: «[…] μια ανάμνηση που τρεμοπαίζει σαν κερί στον άνεμο του χρόνου περπατώ μόνος, άγνωστος ανάμεσα σε αγνώστους. Η νύχτα με τυλίγει σαν μανδύας και εγώ ένας περαστικός στη ζωή μου αναζητώ μια θέση στο σύμπαν αυτής της πόλης».
Εν κατακλείδι, η εκδήλωση του «Ομίλου Φίλων του ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη» ήταν ένα πολυδιάστατο πολιτιστικό γεγονός που συνδύασε πολλές και διαφορετικές απόψεις για την ποίηση, τη μουσική και την Τεχνητή Νοημοσύνη, διερευνώντας και τη σχέση των Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών επιστημών με τις σύγχρονες τεχνολογικές εξελίξεις. Κλείνω το παρόν με ένα χωρίο ποιήματος που ζήτησε από το ChatGPT η Αγγέλα Καστρινάκη και του οποίου ο «συνθέτης» φάνηκε «πολύ αισιόδοξος», όπως τον χαρακτήρισε η ίδια σκωπτικά: «Όμως, ακόμα και στη σιωπή της νύχτας, | υπάρχει μια φλόγα που δεν σβήνει. | Μια υπόσχεση, μια ελπίδα, | ότι το φως θα ξαναγεννηθεί από τις στάχτες». Το ποίημα αυτό μπορεί να μην έχει καμιά απολύτως σχέση με την ποίηση του Αναγνωστάκη· ωστόσο, στον απόηχο της φετινής εκδήλωσης του Ομίλου και στο γενικότερο πλαίσιο της συζήτησης περί προκλήσεων που αντιμετωπίζουν η τέχνη, η ποίηση και οι Ανθρωπιστικές και οι Κοινωνικές επιστήμες, θεωρώ ότι μία πιθανή ανάγνωσή του μπορεί να καταστήσει αντιληπτή τόσο τη σημασία τους, όσο και την εν δυνάμει συνύπαρξή τους με την τεχνολογία, η οποία δύναται να οδηγήσει στη συν-δημιουργία λαμπρών πονημάτων και ενός «φωτεινότερου» μέλλοντος.
