Του ΓΙΩΡΓΗ ΕΜΜ.ΜΑΥΡΟΤΣΟΥΠΑΚΗ*
Είναι αποδεκτό και επιβεβαιωμένο ότι η μαθηματική σκέψη είναι δυνατόν να συνυπάρξει με την ποιητική έμπνευση, έτσι ώστε η λογική των αλγεβρικών πράξεων και των γεωμετρικών θεωρημάτων να συμβαδίζει με τη συγκινησιακή ποιητική δημιουργία και η «συμπόρευση» αυτή να αποφέρει ποιοτικούς λογοτεχνικούς καρπούς. Υπάρχουν δημιουργοί με συνδυαζόμενη την ποιητική και τη μαθηματική ασχολία, οι οποίοι βιώνοντας την κοινή εμπειρία επιβεβαιώνουν τη δυνατότητα της συνύπαρξης και της αλληλεπίδρασης του μαθηματικού και του λογοτεχνικού αντικειμένου. Λέει για το θέμα αυτό ο Μαθηματικός Δημήτρης Γαβαλάς: «… Η τάση σύνδεσης Μαθηματικών και Λογοτεχνίας ανήκει σε μια ευρύτερη τάση σύνδεσης Τέχνης και Επιστήμης-Τεχνολογίας, ιδιαίτερη περίπτωση της οποίας συνιστά η σύνδεση της Λογοτεχνίας µε τις Επιστήμες, και ακόμα ειδικότερα της Ποίησης με τα Μαθηματικά. Το είδος της λογοτεχνικής αφήγησης που σχετίζεται µε τα Μαθηματικά, είναι η λεγόμενη «Μαθηματική Λογοτεχνία». (Ποίηση και Μαθηματικά).
Ο Μανόλης Μπερβανάκης εντάσσεται στην κατηγορία των «Μαθηματικών ποιητών», με ιδιαιτερότητες που προσδίδουν στην ποίησή του ξεχωριστό χαρακτήρα. Η πλειοψηφία των ποιημάτων του έχει την εμπνευστική εκκίνησή της από τον κόσμο των θετικών επιστημών. Από τα Μαθηματικά, τη Φυσική και την Κοσμολογία, από τις αλγεβρικές εξισώσεις, τα γεωμετρικά θεωρήματα, τους νόμους της Φυσικής και της Αστροφυσικής, από τη μελέτη του συμπαντικού απείρου. Έχοντας εισδύσει σε βάθος στη μαθηματική γνώση, μια γνώση που η κατάκτησή της οδηγεί στα ακραία όρια της αφαιρετικής σκέψης και του συμβολοποιημένου λόγου, αξιοποιεί τις δυνατότητες αυτές μετατρέποντας σε ποιητική έκφραση υλικό από την επιστημονική – εκπαιδευτική διαπραγμάτευση που έχει συσσωρευτεί μέσα του. Και είναι μια ποίηση πολλαπλών αποχρώσεων. Με τον θετικιστικό ρεαλισμό της αρχικής προσέγγισης των ερεθισμάτων, αλλά και με τον ευαίσθητο ρομαντισμό του σχολιασμού σε δεύτερο επίπεδο.
Το πρόσφατο πόνημά του «Σφαιρική Γεωμετρία» (ΑΘΗΝΑ, 2024), ένα βιβλίο 760 σελίδων, αποτελεί πλούσια μαθηματική «συγκομιδή», με το 95% της ύλης να είναι εξισώσεις που σχετίζονται με τη Σφαιρική Γεωμετρία και το υπόλοιπο με ποιητικές «εντυπώσεις» που παράλληλα του δημιουργήθηκαν.
Τα λεξικά μας λένε ότι «η σφαιρική γεωμετρία είναι ιδιαίτερος κλάδος της μη Ευκλείδειας γεωμετρίας που πραγματεύεται ειδικά την κυρτή επιφάνεια της σφαίρας εξετάζοντας και μετρώντας τόσο αποστάσεις, όσο, ειδικότερα, τα σφαιρικά τρίγωνα. Σε αντίθεση με την επιπεδομετρία, όπου βασικές έννοιες μετρήσεων είναι σημεία, ευθείες γραμμές και επίπεδες γωνίες, στη σφαιρική γεωμετρία, αντίστοιχα, είναι ίχνη σημείων, αποστάσεις, κατ’ ονομασία «συντομότερες», που αποτελούν τόξα μεγίστων κύκλων και δίεδρες γωνίες επιπέδων μεγίστων κύκλων».
Ο συγγραφέας αιτιολογεί την προσπάθειά του αυτή, λέγοντας στον πρόλογο: «Επειδή η μελέτη της σφαίρας είναι στα «παραλειπόμενα», είτε στη βιβλιογραφία είτε στη διδακτική ύλη σχολείων και πανεπιστημίων και επειδή η σφαίρα είναι η πεμπτουσία της Δημιουργίας, θεώρησα χρέος μου να επισημάνω την σπουδαιότητα της ύλης αυτής… Προχώρησα την ύλη από το επίπεδο στον τρισδιάστατο χώρο, στη σφαίρα, και ακόμη περισσότερο στην τέταρτη διάσταση, εισάγοντας την έννοια του Γεωμετρικού χρόνου …που συνδέεται άμεσα με τα αστέρια της ουράνιας σφαίρας, τα οποία μελετά η Σφαιρική Αστρονομία, της οποίας αναλύονται βασικές έννοιες, ως εφαρμογές στο τέλος της ύλης αυτής».
Για τον μη έχοντα μαθηματικές γνώσεις οι εξισώσεις αυτές είναι, βέβαια, «πεδίο αδιάγνωστο». Μπορεί όμως να πάρει μια γεύση από τη γλώσσα των συμβόλων, από την αφαιρετική διατύπωση των πραγμάτων και των σχέσεων του προσεγγίσιμου αλλά και του απροσέγγιστου χώρου και με την – καθοδηγημένη- αποκωδικοποίηση πιθανόν να «υποψιαστεί» τη μαγεία της συμβολιστικής περιγραφής του κόσμου. Ενός κόσμου που ο Μανόλης Μπερβανάκης δοκιμάζει για μια ακόμη φορά να τον αποδώσει και ποιητικά με δεκαπέντε «παράλληλης» έμπνευσης ποιήματα, γεφυρώνοντας ξανά τις «όχθες» της Επιστήμης και της Τέχνης, δείχνοντας πως η γλώσσα για να εκφραστεί η έγερση του νου και της ψυχής μπορεί να είναι πολύτροπη, οδηγώντας τη σκέψη και το συναίσθημα στις υψηλές βαθμίδες.
Η ποιητική αυτή έκφραση του Μανόλη Μπερβανάκη δείχνει ότι η μαθηματική σκέψη, εκτός από την αυστηρή ορθολογιστική της διάσταση, μπορεί να κινητοποιήσει και τον – φαινομενικά αντίθετο- ευαίσθητο εσωτερικό κόσμο σε μια διαφορετικού τύπου δημιουργική γλώσσα, όπου το συναίσθημα και η φαντασία συμπορεύονται με τη λογική, για να υποστηριχτεί ή για να επιβεβαιωθεί έτσι η αντίληψη για το ενιαίο Τέχνης και Επιστήμης. Η Τέχνη της υποκειμενικότητας και του συγκινησιακού κινήτρου και η Επιστήμη της αντικειμενικότητας και της ερευνητικής θεώρησης των πραγμάτων μπορούν να έχουν ως παράλληλη δυνατότητα την αισθητική έκφραση ,με τους δικούς της τρόπους η καθεμιά.
Μελετώντας, λοιπόν, ο Μανόλης Μπερβανάκης την Σφαίρα και όσα αλγεβρικά, γεωμετρικά και τριγωνομετρικά έχουν σχέση με αυτήν, συνδυάζει την ερευνητική μαθηματική λογική με το συναισθηματικό «κέντρισμα» και αποδίδει ποιητικά τον συγκερασμό κινήτρων και ερεθισμάτων.
Έτσι, μιλάει για το απροσδιόριστο ταξίδι της ευθείας στην αιωνιότητα «που με τα βέλη της φτιάχνει ορθογώνια συστήματα, στηρίγματα προτάσεων και θεωρημάτων» (Ευθεία στον χώρο), για «το σύμπαν το διατεταγμένο πάνω σε μια ευθεία/από το ένα άπειρο στο άλλο», όπου «ο χρόνος θα ήταν ευθειομήκης/ και τα γεγονότα ευθειόμορφα/ σ’ έναν κόσμο ευθειογενή και μονοδιάστατο!» (Μετάθεση). Στο ποίημα «Επίπεδο Σύμπαν» προβάλλεται ο προβληματισμός για το τι θα συνέβαινε αν το Σύμπαν ήταν επίπεδο. Η κυριότερη συνέπεια θα ήταν ότι «Η τρίτη διάσταση, όμως, δεν θα υπήρχε/ γιατί αυτή θέλει ύψος/ και επομένως εμείς τα λογικά όντα/ τι σχήμα θα είχαμε;». Στο ενδεχόμενο να ήταν το σύμπαν «Κυλινδρικό», «Κωνοειδές» ή «Μια μοναδική σφαίρα», παρουσιάζονται ποιητικά οι αρνητικές επιπτώσεις για τις φυσικές λειτουργίες και τη ζωή: «Η ύλη σε κωνοειδή μορφή / θα ήταν πάντοτε/ έτοιμη προς κατάρρευση… το μέλλον θα κατάπινε το παρελθόν / και το παρόν θα ήταν κοντόφθαλμο! … Εάν αυτή η τεράστια σφαίρα/ ήταν συμπαγής με σταθερή ακτίνα/ τότε μια πιθανή έκρηξη θα σκότωνε τη μοναδικότητα !», ενώ «Τώρα ο Παντοχτίστης / εδημιούργησε ένα μεγαλοπρεπές /Σύμπαν με την ελάχιστη ενέργεια/ και μας πρόσφερε την μέγιστη/ δυνατή Δημιουργία!». Έτσι, λοιπόν, « Ο συμπαντικός χώρος / είναι γεμάτος από μυριάδες/ των μυριάδων στροβιλιζόμενες / ουράνιες σφαίρες/ σ’ ένα ρυθμό ατέλειωτου / χορού!», επειδή «Η Γεωμετρία του Συμπαντικού χώρου / είναι τεχνική / της Θείας Δημιουργίας/ που τα πάντα «Κύριε»/ και με Γεωμετρία / «εποίησας» (Ποιητικές εξισώσεις).
Με τις ποιητικές εμπνεύσεις του Μανόλη Μπερβανάκη αιτιολογείται η σφαιρική οντότητα του Σύμπαντος και προβάλλονται οι λόγοι της κανονικότητας των φυσικών νόμων που κάνουν δυνατή την ύπαρξη και τη λειτουργία της ζωής στα ανεκτά για τον άνθρωπο μέτρα. «Εάν η Γη δεν σβούριζε / γύρω από τον άξονά της/ τότε ανύπαρκτα τα ημερονύκτια!…Εάν πάλι η Γη / δεν έκανε τη γύρα της / ελλειπτικά περί τον Ήλιο/ ο χρόνος θα ήταν στάσιμος!» (Γεωμετρικός χρόνος). Ελάχιστη παρέκκλιση από την κανονικότητα αυτή θα έκανε τον ανθρώπινο βίο αβίωτο. Την αιτιότητα και την εποπτεία για τη θαυμαστή αυτή πραγματικότητα αποδίδει ο Μανόλης στον Μεγάλο Δημιουργό, λέγοντας: «Μήπως ήθελε/ ο Θεός/ να έχει την κυριαρχία / της Δημιουργίας του/ και κατασκεύασε/ άπειρες σφαίρες περιστρεφόμενες /στον αιώνα τον άπαντα». Οπότε «Συ «Κύριε»/ το Φως !/ Η Ενέργεια ! /Η Δημιουργία ! / Η Αιωνιότης !».
Στα Μαθηματικά συνάρτηση ή απεικόνιση είναι μια αντιστοίχιση μεταξύ δύο συνόλων, που καλούνται σύνολο ορισμού και σύνολο τιμών, κατά την οποία κάθε ένα στοιχείο του πεδίου ορισμού αντιστοιχίζεται σε ένα και μόνο στοιχείο του πεδίου τιμών. (Βικιπαίδεια)
Σε αντιστοιχία με τα ανθρώπινα, ο Μανόλης Μπέρβανάκης λέει: « Ο κάθε άνθρωπος /είναι μια αναλώσιμη συνάρτηση f(x) /που κάποια χρονική στιγμή / εμφανίζεται πάνω στη χωρόχρονη σφαίρα … Η ολοκλήρωση της Ανθρώπινης / συνάρτησης, τελικά/ θα μας αποκαλύψει/ την αρχική Δημιουργική συνάρτηση / Η ολοκλήρωση/ της ανθρώπινης φύσης/ οδηγεί στον Δημιουργό».
Επισημαίνονται εδώ ο χαρακτηρισμός «αναλώσιμη» για υπογραμμιστεί το φθαρτό της ανθρώπινης ύπαρξης και η υπόμνηση για την εξαρτησιακή σχέση του ανθρώπου με τον Δημιουργό, καθώς Εκείνος είναι η γενεσιουργός αιτία και ο ευκταίος στόχος της.
Και όλα αυτά εκτυλίσσονται στον χρόνο τον πολυσήμαντο, τον αμφίσημο, τον προσδιοριζόμενο ανάλογα με όσα φέρνει, με όσα παίρνει, με το πώς επιδρά στη ζωή του ανθρώπου, ανάλογα με την αίσθηση που δημιουργεί το πέρασμα ή η προσδοκία του. Στο ομώνυμο ποίημα ο Αστρικός χρόνος αυτοπαρουσιάζεται για να τονίσει το παράδοξο της ταυτόχρονης θνητότητας και αθανασίας του και της αιώνιας επιβολής του, σε ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή. « Είμαι ο χρόνος ο ταξιδευτής /ο πολύξερος, ο αμείλιχτος ! / Γεννιέμαι και πεθαίνω / κάθε στιγμή / και πάλι ανασταίνομαι /και πάντα είμαι ο νικητής !…Εγώ τα χρόνια σας μετρώ / και τη ζωή των άστρων!/Κι ήπια τ’ αθάνατο νερό / και πάντα νέος είμαι/ γι’ αυτό ποτέ μου δεν γερνώ !/ …κι οπίσω μου /ποτές μου δεν γυρίζω !».
Με τα κείμενα αυτά, τα Μαθηματικά γίνονται αντικείμενο ποιητικής διαπραγμάτευσης. Οι μαθηματικές έννοιες συνδιαλέγονται με φιλοσοφικές αναζητήσεις, με κεφαλαιώδη κοσμολογικά ερωτήματα, ενώ κλίνουν το γόνυ δεητικά απέναντι στον Δημιουργό. Η θετική μαθηματική σκέψη με τις αλγεβρικές παραστάσεις, και τα γεωμετρικά σχήματα απεικονίζει και ερμηνεύει τον κόσμο, κινητοποιώντας τον φιλοσοφικό στοχασμό, ενώ η ποίηση «στοχάζεται» με εικόνες, διεγείρει συναισθήματα και «δαμάζοντας» τις λέξεις αποσκοπεί στην αισθητική συγκίνηση.
Ο Μανόλης Μπερβανάκης, παράλληλα με την ερευνητική του ενασχόληση, χρόνια τώρα δοκιμάζει τις δυνάμεις του και στα παραπάνω και παράγει πολύ ενδιαφέροντα αποτελέσματα.
Είναι άξιος κάθε επαίνου.
* Ο Γιώργης Εμμ. Μαυροτσουπάκης είναι φιλόλογος
