Toυ ΓΙΩΡΓΗ ΜΑΥΡΟΤΣΟΥΠΑΚΗ*
Η σχέση Μαθηματικών και Ποίησης έχει γίνει θέμα μελέτης και έρευνας. Έχουν μελετηθεί ποιήματα καταξιωμένων δημιουργών, στα οποία υπάρχει «μαθηματικό υλικό», είτε ως προς την έμπνευση και το περιεχόμενο είτε ως προς τη λογική της δομής τους. Ακόμη, υπάρχουν δημιουργοί με συνδυαζόμενη την ποιητική και τη μαθηματική ασχολία, οι οποίοι βιώνοντας την κοινή εμπειρία επιβεβαιώνουν τη δυνατότητα της συνύπαρξης και της αλληλεπίδρασης του μαθηματικού και του λογοτεχνικού αντικειμένου. Η αλληλεπίδραση αυτή μπορεί να αναχθεί στον γενικότερο συσχετισμό Επιστήμης και Τέχνης, απόρροια του οποίου είναι ότι και οι δυο αυτές δραστηριότητες, ενώ εκκινούν από διαφορετικές αφετηρίες και με διαφορετικές στοχεύσεις, έχουν ως κοινή παράμετρο την κινητοποίηση της φαντασίας και τον δημιουργικό προβληματισμό. Η Ποίηση και τα Μαθηματικά συνδέονται και με σχέση αναλογίας, καθώς έχουν ως κοινό χαρακτηριστικό τη χρήση συμβόλων ως τρόπο έκφρασης.
Άμεσος ή έμμεσος στόχος και των Μαθηματικών και της Ποίησης είναι η καλλιέργεια της σκέψης, και μάλιστα της κριτικής σκέψης, η διεύρυνση της φαντασίας, η επιδίωξη της δομικής αρτιότητας και η ανάπτυξη του αισθητικού κριτηρίου.
Λέει ο μαθηματικός και ποιητής Δημ.Γαβαλάς: «Ως «Μαθηματική Ποίηση» ορίζεται η κατηγορία εκείνων των ποιημάτων στα οποία τα Μαθηματικά, γενικά και με οποιοδήποτε τρόπο, παίζουν καθοριστικό ρόλο. Πιο συγκεκριμένα, εννοούμε, μεταξύ άλλων, σχέση/ σύνδεση Μαθηματικών και Ποίησης, αναφορά σε μαθηματικές προσωπικότητες, σε γεγονότα, στην ιστορία των Μαθηματικών, στη διαπραγμάτευση θεμάτων των Μαθηματικών, όπως φιλοσοφίας, επιστημολογίας, έρευνας, εφαρμογών και διδακτικής, δομής, αφηγηματικής τεχνικής και πλοκής».
Συνάγεται, λοιπόν, σύμφωνα και με τα παραπάνω, ότι τα Μαθηματικά και η Λογοτεχνία, και ειδικότερα η Ποίηση, έχουν ως κοινό πεδίο αναφοράς τον ανθρώπινο νου, του οποίου μπορούν να διευρύνουν τους ορίζοντες, αλλά και το συναίσθημα επίσης, πάνω στο οποίο επιδρούν διεγερτικά. Μαζί μπορούν να συντελέσουν στην αισθητική καλλιέργεια, η οποία προκύπτει ως αποτέλεσμα του ερεθισμού των χορδών της ψυχής που ευαισθητοποιούνται από την αίσθηση της αρμονίας, της συμμετρίας, της έλλογης αταξίας, της αλληλουχίας και άλλων αισθητικών ή δομικών γνωρισμάτων σχετικών και με τις δυο ασχολίες.
Στον ποιητικό «στίβο» διαγωνίζονται πολλοί «αθλούμενοι» και παράγεται πλήθος αποτελεσμάτων, ποικίλου είδους ως προς τη θεματική, το περιεχόμενο και την τεχνουργία και ποικίλης διαβάθμισης ως προς την ποιοτική κλίμακα. Ο στίχος, εξάλλου, αποτελεί «δικαίωμα» έκφρασης για όποιον έχει ή θεωρεί πως έχει τη δυνατότητα χρήσης του. Στο πεδίο της «Μαθηματικής ποίησης», λοιπόν, όπως ορίστηκε προηγουμένως, παρατηρείται αξιοσημείωτη δραστηριότητα, με δημιουργήματα που διακρίνονται για το εμπνευστικό κίνητρο, την πρωτοτυπία και την ανάπτυξη του θέματος, τους συμβολιστικούς συσχετισμούς, τη φαντασιακή διαπραγμάτευση, τη γλωσσική ευρηματικότητα.
Η ποίηση του Μανόλη Μπερβανάκη, κατά το μεγαλύτερο μέρος της, εντάσσεται στην παραπάνω κατηγορία, με τα προαναφερθέντα γενικά γνωρίσματα αλλά και με ιδιαιτερότητες που της προσδίδουν ξεχωριστό χαρακτήρα. Η κύρια ιδιαιτερότητα είναι ότι η πλειοψηφία των ποιημάτων έχει την εμπνευστική εκκίνησή της από τον κόσμο των θετικών επιστημών, από τα Μαθηματικά, τη Φυσική και την Κοσμολογία, από τις αλγεβρικές εξισώσεις, τα γεωμετρικά θεωρήματα, τους νόμους της Φυσικής και της Αστροφυσικής, από τη μελέτη του συμπαντικού απείρου. Ο ποιητής έχοντας εισδύσει σε βάθος στη μαθηματική γνώση, μια γνώση που η κατάκτησή της οδηγεί στα ακραία όρια της αφαιρετικής σκέψης και του συμβολοποιημένου λόγου, αξιοποιεί τις δυνατότητες αυτές μετατρέποντας σε ποιητική έκφραση υλικό από την επιστημονική – εκπαιδευτική διαπραγμάτευση που έχει συσσωρευτεί μέσα του. Και είναι μια ποίηση πολλαπλών αποχρώσεων. Με τον θετικιστικό ρεαλισμό της αρχικής προσέγγισης των ερεθισμάτων, με τον ευαίσθητο ρομαντισμό του σχολιασμού σε δεύτερο επίπεδο, ακόμη και με υπερρεαλιστικούς ξαφνιαστικούς τόνους, όταν γίνεται υπέρβαση του νοητικά προσιτού με το εκφραστικά δυσπρόσιτο.
Μέσα από τις συλλογές του αναδύεται μια ιδιαίτερη ποιητική ατμόσφαιρα με εικόνες ασυνήθιστες, με πρισματικές αντανακλάσεις χρωμάτων, με υπερρεαλιστικής έμπνευσης συνειρμούς, με τολμηρές εκφραστικές συζεύξεις, που παραπέμπουν σε μια ονειρική αντίληψη των πραγμάτων, όπου τα ασύμπτωτα συμπλέκονται δημιουργώντας απροσδόκητες συνυπάρξεις. Και όλη αυτή η οραματική σύλληψη φαίνεται να έχει ως κινητήριο αίτιο την ενδόμυχη πρόθεση να εκφραστεί η επενέργεια του ασυνείδητου πάνω στο συνειδητό, η αλληλεπίδραση ανάμεσα στο ονειρικό και στο εφικτό, η αγωνία της εσωτερικής αναζήτησης, η συμβολική – αλληγορική διατύπωση της πραγματικότητας.
Η ποιητική παραγωγή του Μανόλη Μπερβανάκη περιλαμβάνεται στις συλλογές «Ποιήματα – Του δασκάλου ο κύκλος – Στη χόβολη των αστεριών)», Ρέθυμνο, 1999, «Στη χόβολη του ουρανού – Ποιήματα 2000 -2020», Αθήνα, 2020 και «Ποιητικές εξισώσεις», Αθήνα, 2021.
Στη συλλογή «Ποιήματα», Ρέθυμνο, 2000, υπάρχει υλικό από την πρώτη και την τρίτη με κάποιες διαφοροποιήσεις.
Εδώ θα γίνει λόγος για την τρίτη συλλογή τις «Ποιητικές εξισώσεις», επειδή έχει ξεχωριστή ιδιαιτερότητα, καθώς περιέχει περισσότερο από τις άλλες «μαθηματικό υλικό». Η ιδιαιτερότητά της καταρχάς ξεκινά από την ονοματοδότησή της, στην οποία η κυριολεξία και η μεταφορά συμπίπτουν. Σε αυτήν οι αλγεβρικές εξισώσεις, τα γεωμετρικά σχήματα, οι νόμοι της Φυσικής και τα αστρονομικά μεγέθη παραθέτονται με την κυριολεκτική τους σημασία σε κάθε ποίημα και ταυτόχρονα «εξισώνονται», παραλληλίζονται ποιητικά. Δηλαδή, με την ποιητική σύλληψη και τη λογοτεχνική έκφραση προεκτείνονται στην ανθρώπινη ζωή, αναλογούνται με ηθικούς και κοινωνικούς προβληματισμούς και εισέρχονται στο πεδίο της στοχαστικής αναζήτησης, επιβεβαιώνοντας τη φιλοσοφική διάσταση της μαθηματικής σκέψης.
Στη συλλογή αυτή το ξεχωριστό ενδιαφέρον είναι ότι οι θετικές επιστήμες μεταλλάσσονται, συντονίζονται ιδεολογικά και εκφραστικά με τις θεωρητικές, με τη Φιλοσοφία, τη Λογοτεχνία και τη Γλώσσα, δείχνοντας ότι το εύρος και το βάθος της ανθρώπινης σκέψης και έρευνας μπορεί να γίνει πολύπλευρα αντιληπτό. Εκτός από τη λογικά τυπική, τη γλωσσικά αυστηρά οριοθετημένη απόδοσή τους, μπορεί να κινητοποιήσουν και τις ευαίσθητες χορδές της ψυχής και να εκφραστούν με τον λόγο των συναισθημάτων, με τον φαντασιακό και τον συγκινησιακό τρόπο, που έτσι κι αλλιώς είναι από τις αιτιώδεις αρχές των μεγάλων επιτευγμάτων του ανθρώπινου νου.
Η συλλογή αυτή, ακόμη, είναι ένα σημαντικό έμπρακτο παράδειγμα διαθεματικής αντίληψης και εφαρμογής, σχετικής με επιστημονικές και διδακτικές αναζητήσεις, υποδειγματικό για την προσαρμογή του στην εκπαιδευτική πράξη. Περιλαμβάνει 45 ποιήματα. Σαράντα πέντε, θα μπορούσε να πει κανείς, προβλήματα, παραστάσεις, θεωρήματα, ζητήματα, νόμους και αρχές των Μαθηματικών, της Φυσικής και της Αστροφυσικής, που περιγράφονται, εξηγούνται ή «λύνονται» ποιητικά με τρόπο που τα εξοικειώνει και με εκείνους που πριν στέκονταν με αμηχανία, απορία η αδυναμία απέναντί τους.
Το κάθε ποίημα, όσον αφορά τη βασική δομή του, ξεκινά με την παρουσίαση του θέματος, είτε με ορισμό είτε με προβληματισμό και στη συνέχεια αναπτύσσεται ποιητικά και με κυριολεκτικό ή μεταφορικό λόγο αναφέρεται στην ανθρώπινη ζωή, άλλοτε ως αυτοπροσωπογράφηση και άλλοτε ως κοινωνική «αντήχηση».
Έχει ιδιαίτερη σημασία το ότι σε πολλά κείμενα, από αυτά που κινητήρια αρχή της έμπνευσής τους είναι το προϊόν της εκλογικευμένης μαθηματικής σκέψης,στην ποιητική τους μεταλλαγή το αποτέλεσμα της ερευνητικής εκλογίκευσης με τον αυστηρά θεωρούμενο τυπολογικό χαρακτήρα, συμπορεύεται με την αίσθηση της αδυναμίας απέναντι στο υπέρτερο του ανθρώπινου νου ή ακόμη υποτάσσεται και δέεται απέναντι στην εκτός των ανθρώπινων δυνατοτήτων νοητική σύλληψη των ορίων του απείρου και της αιτίας της Πρώτης Αρχής. Αυτά αποδίδονται με ευλαβική παραδοχή στον Ανώτατο Δημιουργό.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα το ποίημα Χρυσή τομή – κατ’ άλλους Θεϊκή αρμονία – στο οποίο θέλοντας να υμνήσει την Αιτία που από το προαιώνιο χάος και τη μεγάλη αναταραχή της γένεσης της Δημιουργίας προέκυψε η κοσμική ευταξία και αρμονία, λέει:
Μέσα στον μέγα Χαλασμό
του σκότους και της ξαστεριάς
της έκρηξης και της παγωνιάς.
Στο ανακάτεμα της ύλης,
έφτιαξες Κύριε…
Το ωραίο και το αρμονικό!
Νόμος της Φυσικής ορίζει ότι η ορμή εξαϋλώνει τη μάζα σε ενέργεια και επιδρά δυναμικά πάνω στον κόσμο. Και η Ορμή της Νιότης, λέει το ομώνυμο ποίημα, αλληλεπίκουρη με τη γνώση των γηρατειών, μπορεί κάθε φορά να δημιουργεί έναν «χρυσήτομο» κόσμο, με δυναμισμό δηλαδή, με προοπτικές και με αρμονία στις αναλογίες, στις σχέσεις και στις λειτουργίες.
Στο ποίημα «Ενέργεια», λέει:
Η μάζα, όταν τρέχει, φυτρώνει Ενέργεια.
Κι αυτή ντύνει άσπρες νύφες στα βουνά!
Από εκεί στήνουν τον χορό τα σύννεφα
και θα ανοίξουν οι φλέβες της γης
και τα λουλούδια θα στολίσουν την άνοιξη!
Οι ηλιαχτίδες θα κάψουν τα διψασμένα χώματα
που θα γεννήσουν το σπέρμα του καλοκαιριού.
Με αυτόν τον λυρικά εικονοποιημένο τρόπο αποδίδεται ποιητικά η θεμελιακή της νεότερης επιστήμης αϊνστάνειος εξίσωση της σχετικότητας E = mc2, για να δειχτεί ότι η μάζα και η ταχύτητα στο τετράγωνο πολλαπλασιαζόμενες μετατρέπονται σε ενέργεια, που επιδρά ευεργετικά στη Φύση και στον άνθρωπο.
Και τότε, λέει ο Μανόλης:
Εμείς αναστηνόμαστε με το λιόχαρο
ζυμώνουμε με τον ιδρώτα μας το άλεσμα της γης
κι ύστερα κατάκοπους
θα μας γείρει το ηλιοβασίλεμα στο νυχτερινό τόξο,
μέχρι να ξανάρθει το χάραμα της Αυγής.
Δηλαδή, στο διάβα μιας ημέρας – ή μιας ολόκληρης ζωής- διαγράφουμε τον βιοτικό κύκλο μας, με τα πάνω και τα κάτω γυρίσματά του, σε έναν αγώνα που η κατάληξή του είναι και η αρχή της συνέχειας.
Το θεώρημα Roger Penrose, σχετικό με τις Μαύρες Τρύπες των αστεριών και με τη μεγάλη έκρηξη του Σύμπαντος, που παρεμπιπτόντως θεωρείται η δεύτερη σημαντικότερη εργασία στην Κοσμολογία μετά τη Γενική θεωρία της σχετικότητας του Einstein, γίνεται επίσης ποίημα, που ξεκινά με την κοσμολογική επιστημονική θέση ότι:
Όταν ένα άστρο ξοδέψει τα πυρομαχικά του,
αρχίζει να ψυχομαχεί
σβήνοντας τον ουράνιο λύχνο του
και βυθίζεται στο σκοτάδι
που ανοίγει η βαρυτική πτώση του…
Ό,τι πέσει στη μαύρη αυτή σφαίρα
χάνει τις αισθήσεις του,
ο χώρος του γίνεται άφαντος
το φως του τυφλώνεται
και η πυκνότητά του γίνεται άπειρη!
…Η μαύρη τρύπα /όταν περιστρέφεται
γύρω από τον άξονα της συμμετρίας της
νανουρίζει τον χρόνο και τον κοιμίζει.
Όταν μηδενίσει την περιστροφή της
θα γίνει μια απόλυτη σφαίρα
που σφίγγει στον κόρφο της
τα μυστικά της Δημιουργίας!
Θέλει και πάλι να πει ότι το επέκεινα υπάγεται στους άγνωστους νόμους και στην απρόσιτη βούληση του Δημιουργού, στον άπειρο χρόνο και στον αδιάστατο χώρο,που στο ποίημα χαρακτηρίζεται «κολαστήριο τη θείας Δημιουργίας», με την έννοια, υποθέτω, της αδύνατης για τα ανθρώπινα μέτρα υλικής και διανοητικής προσέγγισής του. Ίσως και με την έννοια ότι η απόπειρα κατάκτησης της απόλυτης γνώσης από τον άνθρωπο είναι κολάσιμη Άνωθεν πράξη.
Η μαθηματική ποίηση του Μανόλη Μπερβανάκη μελετά από άλλη οπτική τον κόσμο των θετικών επιστημών, διευρύνει τα όρια των ενδιαφερόντων του κάθε ανήσυχου νου και ταυτόχρονα ανοίγει διαύλους επικοινωνίας ανάμεσα στη θεωρητική και στη θετική σκέψη και έκφραση. Τα κοινά σημεία των δυο αυτών δραστηριοτήτων ως προς τις αρχές της έμπνευσης,τις νοητικές και εκφραστικές λειτουργίες και τους στόχους,δείχνουν ότι δεν υπάρχει διάσταση -ή δεν είναι τόση όση νομίζεται – ανάμεσα στον πολιτισμό που παράγεται από τις σχετικές με τη θετική σκέψη επιστήμες και σε αυτές του θεωρητικού – ανθρωπιστικού χαρακτήρα. Γενικά, μέσα από την ποιητική του δημιουργία εμφανίζεται ένας άνθρωπος με ευαισθητοποιημένες προς κάθε κατεύθυνση κεραίες, με φιλοσοφικές και κοινωνικές ευαισθησίες, με επιστημονικά ενδιαφέροντα που τον ωθούν στη διεγερτική ανησυχία της συνεχούς αναζήτησης,με καθαρή ματιά και ανόθευτη κρίση. Και αυτά συνδυασμένα με τη βαθιά αίσθηση των παραδοσιακών κρητικών του καταβολών, με μια άφοβα εκδηλούμενη οικείωση με τους πάτριους τόπους και τα από εκεί εκπορευόμενα υγιή ήθη, με μια λυτρωτική επικοινωνία με τη Φύση και τον κόσμο της.
Παράλληλα, και κάτι άλλο που αξίζει να τονιστεί ως ειδική αλλά και ως γενικότερη παρατήρηση. Πίσω από ή και πλάι στον μαθηματικό στον, κατά τα θεωρούμενα, άνθρωπο με το πρακτικό μυαλό, την απόλυτα «τετραγωνισμένη» χωρίς συναισθηματισμούς αντίληψη των πραγμάτων και την εξ αυτών απορρέουσα στάση ζωής, διαπιστώνεται ένα ξεχείλισμα τρυφερότητας, ένα σεμνό δεητικό ήθος αποδοχής του υπέρτερου, μια αντανάκλαση ψυχικών χρωματισμών ποικίλων λεπτών αποχρώσεων. Όλα αυτά φανερώνουν πόσο πολυδιάστατος είναι ή μπορεί να είναι ο άνθρωπος, πόσες δυνατότητες ποιοτικής δημιουργικής έκφρασης υπάρχουν μέσα του, πόσο, τελικά, το εύρος του εσωτερικού κόσμου του είναι αυτό που τον ορίζει.
Αυτό, νομίζω, πως είναι το βασικότερο μήνυμα από την ποίηση του Μανόλη Μπερβανάκη.
(Περισσότερα στην εκδήλωση που διοργανώνει ο σύλλογος συνταξιούχων καθηγητών της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, την Κυριακή, 17 Σεπτεμβρίου στην αίθουσα της Αγίας Βαρβάρας).
* O Γιώργης Εμμ. Μαυροτσουπάκης είναι φιλόλογος
