Μπορεί να μην είχε το Ρέθυμνο ενημερωθεί για την κήρυξη του πολέμου αλλά ήταν κάτι που περίμενε από στιγμή σε στιγμή.Ακόμα και κείνο το πρωινό της Δευτέρας 28 Οκτωβρίου 1940, πηγαίνοντας οι Ρεθεμνιώτες στην εκκλησία να ανάψουν ένα κερί στη μνήμη των Αγίων Τεσσάρων Μαρτύρων.
Στις 8.30 το πρωί λόχος του 44ου Σ.Π είναι παρατεταγμένος έξω από τον Μητροπολιτικό ναό με επικεφαλής τον διοικητή του 3ου λόχου Παναγιώτη Μπουλταδάκη για τη θρησκευτική γιορτή.Αναφέρει σχετικά στο ημερολόγιό του ο αείμνηστος δικηγόρος Κώστας Αντωνάκης:
«Την ώρα εκείνη περνούσε ο γνωστός μου και έγκριτος συμπολίτης Μανόλης Γοβατζιδάκης και μου ψιθύρισε εμπιστευτικά στο αυτί ότι η Ιταλία του Μουσολίνι είχε στείλει τελεσίγραφο στην Ελληνική Κυβέρνηση τις πρωινές ώρες και ζητούσε να της παραδώσουν τις ναυτικές βάσεις μας, ότι η κυβέρνηση αρνήθηκε και μας κήρυξαν τον πόλεμο».
Κι ενώ ο Αντωνάκης είναι έτοιμος να ενημερώσει το λοχαγό, βλέπει τον υπασπιστή του συντάγματος υπολοχαγό Νικολακάκη, τρεχάτο να πλησιάζει και να κάνει την αναφορά του στον Μπουλταδάκη, για το ίδιο θέμα ασφαλώς.
Αμέσως το σκηνικό άλλαξε. Με το παράγγελμα «Προσοχή: Εις θήκην λόγχη μεταβολή» ο λαός άρχισε να ζητωκραυγάζει και στο πέρασμα των στρατιωτών να φωνάζει με ενθουσιασμό:«Γεια σας παιδιά να τους φάτε τους μακαρονάδες».
Στο σχολείο ο δάσκαλος περιμένει τα παιδιά αλλά όχι για μάθημα. Τα ενημερώνει για την περιπέτεια της πατρίδας μας με όσο πιο κατανοητά λόγια μπορούσε, ώστε να μην τα πανικοβάλλει και τα στέλνει στο σπίτι.
Στο στρατόπεδο επικρατούσε αναταραχή καθώς όλοι περίμεναν διαταγές. Έγινε μια ενημέρωση για τα τελευταία γεγονότα, όλοι είχαν συνειδητοποιήσει το κρίσιμο της κατάστασης αλλά το ηθικό όλων ήταν ακμαιότατο.
Στα φύλλα των εφημερίδων της Τρίτης δέσποζε το μεγάλο γεγονός της κήρυξης του πολέμου και οι πρώτες ανακοινώσεις για την επιστράτευση εφέδρων.
Η προφορική παράδοση διασώζει ότι σε κάποιο χωριό του νομού μας, οι μάνες έσπευσαν να γράψουν στην εικόνα της Παναγίας τα ονόματα των στρατιωτών που έφευγαν για το μέτωπο. Κάποιοι που ξεχάστηκαν για λόγους που δεν γνωρίζουμε, και δεν γράφτηκε το όνομά τους στην εικόνα, ήταν κι εκείνοι που δεν γύρισαν από το μέτωπο.
Είναι πολλά ακόμα που θα άξιζε να γραφτούν σταχυολογώντας θησαυρούς της λαϊκής μας παράδοσης.
Κι ένα επεισόδιο στη Μεγάλη Πόρτα
Μέσα στη γενική αναστάτωση το πατριωτικό φρόνημα βρίσκεται σε έξαρση αλλά περισσότερο το ιδεολογικό.
Ο χαιρετισμός της νεολαίας σε μια από τις συγκεντρώσεις στα φασιστικά πρότυπα που είχε θέσει ο Μεταξάς, βγάζει εκτός εαυτού τον απόστρατο συνταγματάρχη Χριστόφορο Σταυρουλάκη που κατεβάζει με δύναμη το μπαστούνι του στο χέρι του επικεφαλής των παιδιών νομαρχιακού υπαλλήλου που ήταν μπροστά του. Κι αυτό ήταν φυσικά αφορμή να ξεσπάσει μέγα σκάνδαλο.
Τελικά ο αξέχαστος στρατιωτικός και ιστορικός ερευνητής, αναγκάστηκε να ζητήσει και συγγνώμη δημοσίως ίσως για να αποφύγει τα χειρότερα από το καθεστώς Μεταξά.
Τις επόμενες μέρες παρακολουθούμε μέσα από τις ανακοινώσεις στον τύπο ένα λαό να οργανώνεται κατά τρόπο ιδανικό για τις συνθήκες της εποχής.
Για λόγους ασφαλείας ενημερώνεται ο κόσμος ότι από της 8ης βραδινής θα επικρατεί συσκότιση για τον κίνδυνο βομβαρδισμών. Στο εσωτερικό των σπιτιών το φως θα πρέπει να είναι μόλις ικανό για να διευκολύνει στοιχειώδεις ανάγκες ενώ παράθυρα και πόρτες θα πρέπει να καλυφθούν με χοντρά υφάσματα.
Λίγο αργότερα προστίθενται και άλλες οδηγίες όπως να μένουν όλοι μακριά από τζάμια για ν’ αποφύγουν τα θραύσματα σε ώρα επίθεσης από αέρος.
Δεν είχε κλείσει η πρώτη βδομάδα από την κήρυξη του πολέμου και νεότερη ανακοίνωση καλούσε όσους είχαν τον προστάτη της οικογένειας στο μέτωπο και στερούνταν μέσων διαβίωσης να υποβάλλουν δικαιολογητικά για επίδομα. Και το πήραν.
Τα ποσά που εγκρίθηκαν και ξεπερνούν συνολικά το εκατομμύριο σίγουρα έφτασαν στον προορισμό τους αν κρίνουμε από τις απαντήσεις και τα ευχαριστήρια της κυβέρνησης που επίσης είδαν το φως της δημοσιότητας.
Ο λαός έκανε το χρέος του κι όσοι έβλεπαν μόνο την πατρίδα και όχι το ατομικό τους συμφέρον θυσίασαν τα πάντα στον βωμό του καθήκοντος.
Για να γίνουν φωτεινό παράδειγμα έστω κι αν δεν τους θυμάται κανένας πια.
Η δράση του 44ου Σ.Π
Μια έκθεση του Αριστείδη Παναγιωτάκη αποτελεί τη βασική και πλέον έγκυρη πηγή πληροφοριών για τη δράση του 44ου Συντάγματος που μεγαλούργησε στα χιονισμένα βουνά της Αλβανίας.
Αναφέρει σχετικά στις πρώτες σελίδες της έκθεσης αυτής ο μεγάλος αλλά τόσο σεμνός ήρωας του μετώπου:
« Έδρα του συντάγματος ήταν το Ρέθυμνο. Μετά την κήρυξη του πολέμου η επιστράτευση του Συντάγματος, σύμφωνα με το σχέδιο επιστράτευσης, έγινε με ταχύτατο ρυθμό, των Ι και ΙΙ ταγμάτων στην περιοχή Αρμένων Ρεθύμνης, του δε ΙΙΙ τάγματος στην περιοχή Αποδούλου Αμαρίου.
Κατά τις πρώτες μέρες της Επιστράτευσης Διοικητής του Συντάγματος ήταν ο ταγματάρχης Παναγιωτάκης Αρ. Την 4η ημέρα τον διαδέχθηκε ο αντ/ρχης Σέρβος Ι. και την 10η ημέρα ο αντ/ρχης Θειακός Ξεν. Και ως υποδιοικητής του ο αντ/ρχης Κραουνάκης Σταμ.
Διοικητής του Ι τάγματος ο ταγ/ρχης Παναγιωτάκης Αρ.
Διοικητής του ΙΙ τάγματος ο ταγ/ρχης Ινιωτάκης Γεωρ.
Διοικητής του ΙΙΙ τάγματος ο ταγ/ρχης Ρολόγης Δημ.
Είναι γεγονός ότι οι Κρήτες μεγαλούργησαν στο μέτωπο.
Την V Mεραρχία που είχε και την ευθύνη των μεγάλων επιχειρήσεων συγκροτούσαν τρία συντάγματα: Το 14ο Χανίων, το 44ο Ρεθύμνου και το 43ο Ηρακλείου.
Και αυτή είναι η πορεία που την οδήγησε στη δόξα αλλά με σοβαρές απώλειες.
Στις αρχές του 1941 μεταφέρθηκε στον κεντρικό τομέα του μετώπου στην Αλβανία για ενίσχυση του Β’ Σώματος Στρατού. Ανέλαβε την επιχείρηση κατάληψης των ορεινών όγκων Τρεμπεσίνας και Σεντέλι για να διευκολυνθεί η προώθηση του Ελληνικού Στρατού προς το Τεπελένι.
Η επιχείρηση άρχισε στα τέλη του Ιανουαρίου 1941 κάτω από εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες καιρού και εδάφους. Αρκετό χιόνι, μεγάλα υψόμετρα, χαμηλές θερμοκρασίες, δυσκολίες ανεφοδιασμού σε τρόφιμα και πυρομαχικά, ανεπαρκής εξοπλισμός και εκπαίδευση σε ορεινό αγώνα, και η αριθμητική υπεροχή των Ιταλών, ήταν οι εχθροί των Κρητικών. Οι μεγάλοι σύμμαχοί τους ήταν η ψυχή τους, η γενναιότητά τους και η πίστη στο δίκαιο του αγώνα τους. Έτσι κατάφεραν να εκτελέσουν την αποστολή τους.
Κατέλαβαν την Τρεμπεσίνα και το Σεντέλι αλλά η νίκη τους ήταν «Πύρρειος». Οι απώλειες της Μεραρχίας ήταν 7700 νεκροί, εξαφανισθέντες, τραυματίες, και παγόπληκτοι. Το 44ο Σύνταγμα του Ρεθύμνου, που κατέλαβε το ύψωμα Πούντα Νόρντ (υψ. 1647) του όρους Σεντέλι, άφησε στο πεδίον της μάχης περισσότερους από 300 νεκρούς.
Σε αυτή την τιτάνια προσπάθεια χάθηκαν αδέλφια, εξαδέλφια και συγγενείς από τα ίδια χωριά, που βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή του πυρός. Πολλές μάνες θρήνησαν τα παιδιά τους και τα δάκρυα στέρεψαν στα μάτια τους εκείνο τον τρομερό χειμώνα στις αρχές του 1941.
Αυτά και άλλα επίσης εντυπωσιακά τα στοιχεία μας κατέθεσε στην ταινία «Το Ρέθυμνο του Όχι» ο αντιστράτηγος ε.α κ. Νίκος Σαμψών για τη δράση της V Mεραρχίας Κρητών στην Αλβανία το 1941.
Αυτό που σχολιάστηκε για πρώτη φορά από χείλη ειδικού ήταν η λανθασμένη τακτική του επιτελείου να στέλνει στην πρώτη γραμμή περισσότερα άτομα από μια οικογένεια με αποτέλεσμα να καταστραφούν πολλές οικογένειες εντελώς άδικα.
Χαρακτηριστικές περιπτώσεις πεσόντων Ρεθεμνιωτών είναι οι παρακάτω:
- Βαβουράκης Ανδρέας του Στυλιανού, Κοξαρέ
- Βαβουράκης Κων/νος του Στυλιανού, Κοξαρέ
- Βαβουράκης Σπύρος του Στυλιανού, Κοξαρέ
- Βαβουράκης Στυλιανός του Δημητρίου, Άγιος Ιωάννης
- Βαβουράκης Ευριπίδης του Αρτεμίου, Άγιος Ιωάννης
- Βαβουράκης Κων/νος του Ανδρέου, Άγιος Ιωάννης
- Βαβουράκης Σπύρος του Εμμανουήλ, Άγιος Ιωάννης
- Βρέντζος Γεώργιος του Εμμανουήλ, Ανώγεια
- Βρέντζος Δημάρατος του Εμμανουήλ, Ανώγεια
- Βρέντζος Γεώργιος του Δημητρίου, Αξός
- Γαγάνης Ιωάννης του Ελευθερίου, Ατσιπόπουλο
- Γαγάνης Γεώργιος του Ελευθερίου, Ατσιπόπουλο
- Γουμενάκης Γεώργιος του Ιωάννου, Ακούμια
- Γουμενάκης Κων/νος του Ιωάννου, Σελιά
- Γουμενάκης Αντώνιος του Μιχαήλ, Ακούμια
- Δακανάλης Εμμανουήλ του Γεωργίου, Ανώγεια
- Δακανάλης Κων/νος του Γεωργίου, Ανώγεια
- Καλοειδάς Δημήτριος του Γεωργίου, Μέρωνας
- Καλοειδάς Χρήστος του Ιωάννου, Μέρωνας
- Κεφαλογιάννης Κλέαρχος του Γεωργίου, Ανώγεια
- Κεφαλογιάννης Αντώνιος του Γεωργίου, Ανώγεια
- Κεφαλογιάννης Μενέλαος του Ιωάννου, Ανώγεια
- Κλάδος Αντώνιος του Σταύρου, Γαράζο
- Κλάδος Νικόλαος του Εμμανουήλ, Γαράζο
- Κλάδος Μιχαήλ του Βασιλείου, Λειβάδια
- Κουτελιδάκης Βασίλειος του Σταύρου, Γερακάρι
- Κουτελιδάκης Παναγιώτης του Σταύρου, Γερακάρι
- Κουτελιδάκης Μιχαήλ του Χαραλάμπου, Γερακάρι
- Κουτελιδάκης Πολυζώης του Μιχαήλ, Γερακάρι
- Μιχελιουδάκης Γεώργιος του Ιωάννου, Άγιος Μάμας
- Μιχελιουδάκης Ιωάννης του Αντωνίου, Άγιος Μάμας
- Μιχελιουδάκης Δημήτριος του Κων/νου, Λούτρα
- Μιχελιουδάκης Κων/νος του Ιωάννου, Αβδελά
- Μυστράκης Ελευθέριος του Μιχαήλ, Ατσιπόπουλο
- Μυστράκης Σπύρος του Ιωάννη, Ατσιπόπουλο
- Νικηφόρος Εμμανουήλ του Κων/νου, Ζωνιανά
- Νικηφόρος Ευάγγελος του Εμμανουήλ, Αξός
- Ουρανός Ιωάννης του Γεωργίου, Ερφοί
- Ουρανός Κων/νος του Δημητρίου, Ερφοί
- Παπαδάκης Γεώργιος του Βασιλείου, Δοξαρό
- Παπαδάκης Γεώργιος του Στυλιανού, Επισκοπή
- Παπαδάκης Ελευθέριος του Αντωνίου, Κεραμέ
- Παπαδάκης Εμμανουήλ του Γεωργίου, Αμνάτος
- Παπαδάκης Ιωσήφ του Χαραλ., Αγγελιανά
- Παπαδάκης Κων/νος του Μύρωνος, Βάτος
- Παπαδάκης Μάρκος του Γεωργίου, Δαμοβόλος
- Παπαδάκης Ναπολέων του Κων/νου, Άρδακτος
- Σταγάκης Γεώργιος του Ιωάννου, Κούμοι
- Σταγάκης Ευάγγελος του Ιωάννου, Κούμοι
- Σταυριανάκης Νικόλαος του Στυλιανού, Δρίμισκος
- Σταυριανάκης Παντελής του Ιωάννου, Δρίμισκος
- Ταξάκης Ανδρέας του Γεωργ., Φουρφουράς
- Ταξάκης Μιχαήλ του Ανδρ., Φουρφουράς
- Φλουρής Εμμανουήλ του Χαρ. Θεοδώρα Μυλ.
- Φλουρής Ιωάννης του Εμμ. Θεοδώρα Μυλ.
- Φουντουλάκης Αθανάσιος του Αλεβ., Νίθαυρη
- Φουντουλάκης Γαβριήλ του Εμμ., Γεράνι
- Φουντουλάκης Κων/νος του Νικολ., Θρόνος
- Φουσταλιεράκης Ανδρέας του Εμμαν., Μαλάκι
- Φουσταλιεράκης Κων/νος του Εμμαν., Μαλάκι
Συγκεκριμένα τα αδέλφια ήταν τρεις Βαβουράκηδες από την Κοξαρέ, δυο Βρέντζηδες από τα Ανώγεια, δυο Γαγάνηδες από το Ατσιπόπουλο, δυο Δακανάληδες από τα Ανώγεια, δυο Κουτελιδάκηδες από το Γερακάρι, δύο Κεφαλογιάννηδες από τα Ανώγεια, δυο Σταγάκηδες από τους Κούμους και δυο Φουσταλιέρηδες από το Μαλάκι.
Ανθρώπινες τραγωδίες
Είναι επίσης συγκλονιστικά τα σημεία που ο κ. Νίκος Σαμψών, αναφέρεται στην οδύνη των γονέων που έπεσαν θύματα αυτής της αλόγιστης τακτικής με περιγραφές που συγκλονίζουν.
Αναφέρει σε σχετικά του δημοσιεύματα στα «Ρεθεμνιώτικα Νέα» και τα εξής σημαντικά:
Οι Ατσιπουλιανοί που επιστρατεύθηκαν το 1940, κατατάχθηκαν στο 44 Σύνταγμα Πεζικού στο Ρέθυμνο. Το Σύνταγμα αυτό μεταφέρθηκε ατμοπλοϊκώς από το λιμάνι της Σούδας στον Πειραιά και απ’ εκεί σιδηροδρομικώς μέχρι τα σύνορα και έλαβε μέρος στις επιχειρήσεις της V Μεραρχίας Κρήτης για την κατάληψη του όρους Σεντέλι και τη διάνοιξη της οδού προς το Τεπελένι. Η Μεραρχία έδωσε ένα τιτάνιο αγώνα πάνω σε χιονισμένα βουνά με υψόμετρα μέχρι 1800 μ. και θερμοκρασίες -20ο Κελσίου. Κατήγαγε μια πύρρεια νίκη και οι απώλειες της έφτασαν τους 7500 νεκρούς, τραυματίες, παγόπληκτους και άλλους ασθενείς.
Ανάμεσα στους 347 πεσόντες Ρεθεμνιώτες έπεσαν και οι παρακάτω Ατσιπουλιανοί: 1. Aνθυπολοχαγός Όθων Γιαννούλης, την 14η Φεβρουαρίου 1941 στην Τρεμπεσίνα.
- Δεκανέας Ιωάννης Γαγάνης και Στρ. Ελευθέριος Μυστράκης, την 15η Φεβρουαρίου 1941 στο ύψωμα Πούντα Νόρντ.
- Στρ. Σπύρος Μυστράκης, την 17η Φεβρουαρίου 1941 στο ύψωμα Πούντα Νόρντ.
- Στρ. Γεώργιος Γαγάνης, εξαφανίσθηκε τον μήνα Μάρτιο στην Τρεμπεσίνα. Σύμφωνα με πληροφορίες μεταφερόταν τραυματίας στο ορεινό χειρουργείο στο οποίο δεν έφτασε ποτέ. Τραυματίες επέστρεψαν στο Ατσιπόπουλο ο Μιχάλης Δημητρακάκης και ο Αλέξανδρος Αγγελάκης.
Η μάχη στο ύψωμα Πούντα Νόρντ σε υψόμετρο 1647 μ. και στον αυχένα Μετζγκοράνης υπήρξε μια από τις φονικότερες της Αλβανίας μετά την μάχη στο ύψωμα 731. Εκεί το 44 Σύνταγμα κατατρόπωσε τους Ιταλούς και κατέλαβε το όρος Σεντέλι αλλά με βαριές απώλειες. Δίκαια οι Κρητικοί φαντάροι σημάδεψαν το γεγονός με την μαντινάδα: «Το Πουντανόρι το βουνό και το Μετζικοράνι, έκαμαν μάνες να πονούν, παιδιά ‘στειλε στον Άδη».
Ο επίλογος του δράματος
Ο επίλογος του δράματος παίχθηκε στο Ατσιπόπουλο, που βυθίσθηκε σε βαρύ πένθος και έκλαψε πολύ για τα πέντε γενναία παλικάρια του, που έμειναν για πάντα θαμμένα στα χιονισμένα βουνά της Αλβανίας. Ο Ελευθέριος Γαγάνης πατέρας των δύο πεσόντων αδελφών ήταν ένας υπερήφανος Ατσιπουλιανός, που προσπάθησε να κρύψει τον αβάστακτο πόνο του από τους συγχωριανούς του. Σύμφωνα με μαρτυρία του εξαδέλφου του Ευαγγέλου Σαμψών, όταν πήγαινε στο κτήμα του στη θέση Καβαλούρα, έκλαιγε ασταμάτητα με λυγμούς για τον άδικο χαμό των δύο παιδιών του. Ήταν μεγάλο λάθος του τοπικού στρατιωτικού διοικητή, που έστειλε και τα δύο αδέλφια στην πρώτη γραμμή. Το ίδιο είχε συμβεί και με τα αδέλφια Σπύρο και Μανώλη Μυστράκη, που ήταν επίσης στην πρώτη γραμμή. Ευτυχώς στην περίπτωση αυτή μετά τον θάνατο του Σπύρου, ο Μανώλης μεταφέρθηκε στα μετόπισθεν και επέζησε.
Όταν τα Γερμανικά στούκας τον Μάιο του 1941 βομβάρδιζαν την περιοχή του Ρεθύμνου πριν από την ρίψη των αλεξιπτωτιστών στα ανατολικά της πόλης, ο Ελευθέριος Γαγάνης είχε ανεβεί στην κορυφή ενός πλατάνου και πυροβολούσε με πολεμικό όπλο εναντίον τους. Με αυτό τον τρόπο πίστευε ότι υπερασπιζόταν την πατρίδα του και ταυτόχρονα έπαιρνε εκδίκηση για τον άδικο χαμό των δύο παιδιών του. Ο τραγικός πατέρας τελικά δεν μπόρεσε να αντέξει τον άδικο χαμό των παιδιών του. Ο αβάστακτος πόνος και η βαριά θλίψη του σύντομα τον οδήγησαν στον θάνατο. Η χαροκαμένη μάνα τους έζησε το υπόλοιπο της ζωής της πονεμένη χωρίς τα παιδιά της και τον σύζυγο της, μόνη μέσα στην δυστυχία της και με τη στήριξη των δύο θυγατέρων της Αικατερίνης και Ελένης και των άλλων συγγενών της. Κρυφή ελπίδα της ήταν ότι κάποια μέρα θα επέστρεφε ο αγνοούμενος γιός της Γιώργης, πράγμα που δεν έγινε ποτέ.
Κάποια μέρα ο ταχυδρόμος έφτασε στο χωριό για να της παραδώσει τα χρήματα της σύνταξης για τον θάνατο των παλικαριών της. Δεν τόλμησε να κτυπήσει την πόρτα του σπιτιού της και παρακάλεσε τον γαμπρό της Νίκο Πολογιωργάκη να αναλάβει αυτό το δύσκολο έργο. Εκείνος με την σειρά του παρέδωσε τα χρήματα στην σύζυγο του Αικατερίνη, η οποία τα μετέφερε στο σπίτι της μητέρας της, που με κλάματα και μοιρολόγια αρνήθηκε να τα παραλάβει. Τελικά έφυγε αφήνοντας τα χρήματα πάνω στο τραπέζι.
Όλο το βράδυ η δυστυχισμένη μάνα θρηνούσε και έσχιζε σε μικρά κομμάτια τα χαρτονομίσματα. Την επομένη το πρωί, που την επισκέφθηκε η κόρη της, διαπίστωσε τι είχε συμβεί. Προσπάθησε να την παρηγορήσει και έφυγε με την ποδιά της γεμάτη με τα σχισμένα χαρτονομίσματα.
Την τύχη των χαρτονομισμάτων είχαν και τα δύο τιμητικά διπλώματα, που είχε απονείμει το υπουργείο Εθνικής Άμυνας στην οικογένεια σε αναγνώριση της μεγάλης προσφοράς της προς την πατρίδα. Αυτά τα έσχισε η Αικατερίνη Πολογιωργάκη.
Οι Μυστράκηδες, που είχαν δώσει και άλλους νεκρούς κατά την διάρκεια των Κρητικών Επαναστάσεων, θρήνησαν ακόμη δύο παλικάρια τους τον Σπύρο και τον Λευτέρη, που ακολούθησαν το παράδειγμα των προγόνων τους.
Το αφιέρωμά μας συνεχίζεται…
Πηγές:
Πολιτιστικό Ρέθυμνο 28 Οκτωβρίου
Ντοκιμαντέρ: Το Ρέθυμνο του Όχι
Νικολάου Σαμψών: Η συμβολή του Ατσιποπούλου στον πόλεμο του ’40.
Οι αναίτια νεκροί του μετώπου του ιδίου.
Εύας Λαδιά: Το Ρέθυμνο στην εποποιία του ‘40 (υπό έκδοση).
Οι φωτογραφίες είναι από αφιέρωμα της ηλεκτρονικής εφημερίδας «Νέοι Ορίζοντες».