Με τον αείμνηστο Μιχάλη Καυκαλά γνωριστήκαμε πριν από πολλά πολλά χρόνια και ανταλλάσαμε συχνά απόψεις, για διάφορα θέματα και κυρίως κρητολογικά. Απόδημοι Ρεθεμνιώτες κι οι δυο, μα ένθερμοι νοσταλγοί του τόπου και των παραδόσεών μας. Είχα παρακολουθήσει την εξαιρετική πολιτισμική πορεία του σε ομιλίες-εκδηλώσεις πολιτιστικών συλλόγων της Αττικής, αλλά και μέσα από τα αξιόλογα βιβλία του. Και είχα την τύχη να συνεργαστώ μαζί του σε μια θαυμάσια εκδήλωση που παρουσιάσαμε μαζί και με τους Μανώλη Περιστέρη (λύρα) και Δημήτρη Σκουλά (μαντολίνο), στις 28 Φεβρουαρίου του 1999 στην Ηλιούπολη Αττικής, με θέμα: «Κρητική Ποιητική και Μουσική Βραδιά». Εκεί ξεδιπλώθηκε το ποιητικό του ταλέντο και η κρητικάδα του. Ήτανε μια εκδήλωση – απάνθισμα της ποιητικής του δημιουργίας. Και ήτανε σίγουρα η τελευταία του παρουσίαση, γιατί μετά από 3 μήνες, στις 9 Ιουνίου του 1999, έφυγε από τη ζωή. Διαπίστωσα πως, από την ημέρα της εκδήλωσης, υπήρχε το πρόβλημα της υγείας του, ίσως και νωρίτερα. Δυστυχώς έφυγε στο «μεσόστρατο» της ζωής του, ενώ είχε πολλά να προσφέρει ακόμη. Έφυγε νωρίς μια σπουδαία προσωπικότητα του Ρεθέμνους.
Τί να πει κανείς για τον Μιχάλη Καυκαλά; Τον άνθρωπο, τον γιατρό, τον Κρητολάτρη, τον λογοτέχνη, τον συγγραφέα, τον ποιητή, τον μαντιναδοστιχουργό. Πνευματικός άνθρωπος, υποστηρικτής όλων των παραδόσεων του τόπου μας και ιδιαίτερα της γλώσσας μας. Οι λέξεις, οι φράσεις που χρησιμοποιούσε στα κείμενά του μα και ο προφορικός του λόγος ήτανε ξεχωριστός. Δεν χόρταινες τον λόγο του, τον ιδιωματικό, την τεκμηριωμένη σκέψη του, τα επιχειρήματά του. Και δεν είναι τυχαίο που δυο φορές κέρδισε Επαίνους από το Ανώτατο Πνευματικό Ίδρυμα της Χώρας μας, την Ακαδημία Αθηνών, για το εξαίρετο κρητολογικό του έργο. Του οφείλομε ευγνωμοσύνη για την τεράστια συμβολή του στην κρητική ποίηση. Το ποιητικό του έργο υπήρξε υποδειγματικό. Αυτοδίδαχτος δάσκαλος της κρητικής λαλιάς. Δάσκαλός μας της κρητικής στιχουργίας, με πολλά μαθητούδια ξωπίσω του. Οραματιστής-εμπνευστής του Συλλόγου Κρητών Στιχουργών.
Ο Καυκαλάς έθεσε τις βάσεις και έβαλε κανόνες ποιητικούς για την κρητική στιχουργία, με τη χρήση του σωστού κρητικού ιδιωματικού λόγου. Χρησιμοποιεί την ατόφια κρητική διάλεκτο και σε κάνει να νιώθεις υπερήφανος για τον τόπο καταγωγής σου. Πέραν της τεχνικής του στίχου και του ιδιωματικού λόγου τα ποιήματά του διακρίνονται από βαθειά νοήματα, συναισθηματισμούς, ηρωισμούς, έρωτες, πάθη, μοιρολόγια. Το πολύπλευρο πνευματικό-συγγραφικό του έργο θα παραμείνει σπάνια παρακαταθήκη στις επόμενες γενιές: 1. Τρόχαλος (1986) 2. Η Κρητική Διάλεκτος (1989) 3. Αντιλαψίδες (1990) 4. Μνημόνιο Κρητικής Διαλέκτου (1992) 5. Ιστορίες και Θρύλοι της Κρήτης (1994) 6. Τα Επιρρήματα της Κρητικής Διαλέκτου (1995) 7. Κρητολόγιο 1 (1997) 8. Οδηγός Κρητικής Μαντινάδας (1998) και πολλές δημοσιεύσεις στον τύπο.
Το ποίημά του Τρόχαλος, με 1056 στίχους, θαρρώ πως, του προσδίδει τον χαρακτηρισμό του σύγχρονου Βιτσέντζου Κορνάρου. Παραθέτω λίγους στίχους απ’ αυτό το αριστούργημα:
Τσ’ αγάπης πύργο μια βολά έχτισα κρουσταλλένιο,
σε τόπο απού ‘παιρνε το νου, τόπο παραμυθένιο.
Εκαλοστέλιωσά τωνε κι ολόντρετος εστάθη
και τον ομορφοστόλισα μ’ ασήμι και χρυσάφι.
Κι αποκαμάρωνά τωνε, δεν είχεν ασκημάδι
κι ως κι α μου πάντιδε να ιδώ δε ν-του ‘βριχνα ψεγάδι.
Πηλό ‘κανα την ανθρωπιά θεμέλιο την αλήθεια,
μάλαμα την υπομονή και τη μ-πρεπειά ψημύθια.
…………………………………………………….
Και μπαινοβγαίνουν οι χαρές κι η Πούλια τσι τρατέρνει,
μεθά τσι ο Αυγερινός κι εις το χορό τσι σέρνει.
………………………………………….
Μοσκοβολούνε γιασεμιά, βιόλες και μενεξέδες,
λεμοναθοί, γαρούφαλα, φούλια και καντηφέδες.
………………………………………………
Μα τ’ ανεμίσαν οι γι-οχθροί κι οι κλέφτες κι οι μπερμπάτες
κι αρπού ν-το και το διαλαλού σ’ τσι ρούγες και σ’ τσι στράτες.
Το μ-πύργο ‘ξεσμιλώσανε και τον αναχουμίσα
κι αγνάδες, μόσκους κι ομορφιές ούλα τα μαγαρίσα.
……………………………………………………
Κι είδα το μ-πύργο απού ‘χτισα τσ’ αγάπης κι εδοξάστη,
να γίνετ’ άθος και καπνός, τρόχαλος κι εσωργιάστη.
………………………………………………….
Ένα φεγγάρι ‘ν’ η ζωή κι α φέξει κι α γεμίσει,
ογλήγορα στη λίγωση θα φτάξει και θα σβήσει.
Και λίγους στίχους από το ποίημά του για τη Mάνα, ιδιαίτερα συγκινητικό, και ξεχωριστό:
Ας είχεν έζιες, Μάνα μου, κι είντα καλό στον κόσμο
να σ’ ανεμίζω ζωντανή κι έγνοια γλυκιά να σ’ έχω.
Κι ως πρώτας να συχνόρχομαι να σε θωρώ ν’ αστράφτεις
κι απόξ’ από την πόρτα μας να σε γροικώ να λέεις,
«χίλια καλώς εκόπιασες, υγιέ μου ευκησμένε»
Και ν’ αγκαλιάζομέστανε στου σοκακιου τη μέση.
………………………………………………………
Να θέσω στα σεντόνια σου απούναι σαν τα χιόνια
ολάσπρα κι εφτακάθαρα, διπλομπουγαδιασμένα,
στο μαξελάρι, Μάνα μου, το ψιλοκεντημένο,
στο στρώμα με τα πούπουλα τ’ αναφουφουδωμένο,
……………………………………………….
Να σε θωρώ να στένεσαι στα εικονίσματά μας,
το καντηλάκι απόβραδο ν’ άφτεις και να θυμιάζεις,
………………………………………………….
να χαζιρεύγεις λιχουδιές και να τσι κατασταίνεις
και το καλάθι ξέχειλο μ’ ονοστιμιές κι αγάπη
…………………………………………………….
Κι άραγες εδά, Μάνα μου, γροικάς τούτα ‘που λέω,
ακούς τσοι τσ’ αναστεναγμούς που βγάνω για τα σένα
και το γλυκοκουβέδιασμα απού συχνά σου κάνω;
Κι άραγες, Θε μου, αφήνου σε στον Άδη απού κονεύγεις
να ιδείς το φέγγος του κεργιού απού σου συχνανάφτω,
τα βουρκωμένα μάθια μου κάθ’ απού συλλογούμαι,
…………………………………………………………
Κι άραγες, Μάνα, νιώθεις το, εκειά στον άλλον κόσμο
το κλάημα μου Χριστόγεννα, Πρωτοχρονιά και Πάσκα
δίχως αγάπη μηδ’ ευκές, ως μ’ είχες μαθημένο;
Είντα καλά ‘που θα ‘τονε αν είχεν έζιες Μάνα!”
Ο Καυκαλάς είχε σχολιάσει με τον καλό του λόγο και το συγγραφικό μου έργο, ποιήματά μου και την εν γένει πολιτισμική πορεία μου, όπως και πολλών άλλων. Αποσπάσματα από τον κριτικό του λόγο, όπως διατυπώνεται παρακάτω, θεωρώ τίτλο τιμής.
1. Για το βιβλίο μου: Επιλογή ριζίτικων τραγουδιών (1993)
«…Συλλεκτικό έργο σπουδαίο του κ. Φωτάκη γιατί πήρε έπαινο από την Ακαδημία Αθηνών. Ύστερα, λοιπόν, από δύο σπουδαίες πηγές ριζίτικων τραγουδιών, του Ιδομ. Παπαγρηγοράκη το ΄56 και του Πάρι Κελαϊδή το ΄84, να και μια τρίτη κι όχι αυτή τη φορά από τα Χανιά, το βιβλίο τούτο το Αμαριώτικο!………….».
2. Η πρόσκληση στα Κρητικά (1998)
«Ο δραστήριος Πρόεδρος των Κρητών της Ηλιούπολης Σταύρος Φωτάκης έχει, ως φαίνεται, ενστερνιστεί ότι κανένα θέμα της κρητικής παράδοσης δεν πρέπει να παραμελείται και έχει αντιληφθεί ότι η παραδοσιακή γλώσσα της Κρήτης είναι το πιο παραμελημένο και αδικημένο κομμάτι της παράδοσής μας. Αυτός είναι και ο λόγος που πάει να χαθεί η ιστορική και δοξασμένη αυτή διάλεκτος. … Έγραψε λοιπόν ο Πρόεδρος του Συλλόγου την πρόσκληση που στέλνουν στα κρητικά… Στη συζητούμενη περίπτωση η πρόσκληση δεν είναι μόνο γραμμένη εξολοκλήρου και χωρίς αναμίξεις στη διάλεκτο (και μάλιστα της Δυτικής Κρήτης), αλλά είναι γραμμένη και με φωνητική γραφή, ώστε να αποδίδεται σωστά και η προφορά του Κρητικού……».
3. Για την εκδήλωση: Ποιητική-μουσική βραδιά (1999)
«….. Ο κ. Φωτάκης είναι φωτισμένος άνθρωπος, ο οποίος αποξαρχής θέλησε να παρουσιάζει και τα πνευματικά πράγματα της Κρήτης. Έχει στο ενεργητικό του εκδηλώσεις πνευματικές και άλλες, που δεν γίνονται αλλού. Αυτή τη στιγμή θεωρώ την Ηλιούπολη επί προεδρίας του, ως το καλύτερο Κρητικό Σωματείο. Είναι το καλύτερο διότι πραγματικά κυνηγά την παράδοση και την προβάλλει στρογγυλά, κυκλικά, καθολοκληρία……».
Κλείνω με λίγες κρητικές μαντινάδες, αφιέρωμα στον Μιχάλη Καυκαλά:
Άστρο μεγάλο τ’ ουρανού και του πελάγου φάρος
ήσου μπρεπιά και σύγχρονος, Ρεθεμνιανός Κορνάρος.
Η πλάκα κι αν εσκέπασε τη γελαστή μορφή σου,
ηύρες τσι πόρτες ανοιχτές ούλες του Παραδείσου.
Εύγα Μιχάλη Καυκαλά κι οπίσω μη γιαγύρεις
Άρχοντας του Συλλόγου μας ήσου’ και νοικοκύρης.
Αν είχε ‘μπόριες να ‘ρχουσου να ξαναορμηνέψεις,
μα δε σου δίδουν άδεια του Χάρο μια να κλέψεις.
Με του δασκάλου τσ’ ορμηνιές γράφομε μαντινάδες
κι ούλοι μας θα το θέλαμε να ‘μαστε Καυκαλάδες.
Εμίσεψεν ο Καυκαλάς, ο σύγχρονος Κορνάρος,
τση γλώσσας πρωτομάστορας, στιχουργικής ο φάρος.
Εμίσεψεν ο Καυκαλάς ξαθέρι του Ρεθέμνους,
‘πού ‘χε περίσσα φώτιση κι έπαιρνενε τσ’ επαίνους.
Εμίσεψεν ο «Άθρωπος», ο ποιητής τση Κρήτης,
στο φεύγα του δακρυρροεί κι ο γέρο-Ψηλορείτης.
Ας είχεν έζιες Δάσκαλε κι άλλα πολλά να δώσεις,
μα διάλεξες «μεσόστρατα» ζωή να παραδώσεις.
Τούτο το μικρό αφιέρωμα, ως θυμίαμα μνήμης, για κείνον που σαν σήμερα 9 Ιουνίου του 1999, έφυγε πρόωρα από τη ζωή, σε ηλικία 66 χρόνων. Αιώνια η μνήμη του.
Ιούνιος 9 του 2025
