Μικρό μουσείο μεγάλης συναισθηματικής αξίας με ενθυμήματα Διονυσίου

Πως οι απόγονοι αξιοποίησαν κληροδοτήματα του ηρωικού προγόνου

Είναι καύχημα για τους απογόνους μεγάλων μορφών της ιστορίας να αναδεικνύουν με σύγχρονους τρόπους τη ζωή και τη δράση των ηρωικών προγόνων τους.

Η εκλεκτή φίλη Ευγενία Κοτζαμπασάκη Ψαρουδάκη, έχει κάνει την υπέρβαση καρδιάς με τη δημιουργία μικρού μουσείου με σπιτική ζεστασιά στη μνήμη του θείου της Διονυσίου Ψαρουδάκη του περίφημου ντουφεκόπαππα. Μιας ηρωικής μορφής που οφείλουμε πλήρη στοιχεία του βίου του στην έρευνα του εξαίρετου εκπαιδευτικού κ. Κώστα Μυγιάκη.

Γεννήθηκε τον Ιούνιο του 1880, στο Κεφαλοχώρι της Πηγής κι ήταν το δεύτερο αγόρι της οικογένειας Νικολάου και Χρυσής Ψαρουδάκη. Το κοσμικό του όνομα ήταν Δημήτρης. Για την εποχή του ήταν ένα παιδί ιδιαίτερα ανήσυχο και ζωηρό. Έδειχνε εκτός από πείσμα και μια περίεργη για την ηλικία του λεβεντιά.

Με τα δεδομένα της εποχής είχε τελειώσει την Δ’ Δημοτικού αλλά η ευστροφία πνεύματος που διέθετε αναπλήρωνε χαρισματικά τις ελλιπείς γραμματικές του γνώσεις.

Μαρτυρία για τον πυρπολητή

Από τα παιδικά του χρόνια τον γαλουχούσε το μεγαλείο του Αρκαδίου, λόγω της καλής γειτονίας με τα αδέλφια Ηρακλή και Μανόλη Μανελάκη που είχαν σωθεί από το ολοκαύτωμα. Με τις διηγήσεις των δύο γειτόνων που έφεραν και σημάδια από εγκαύματα στο κορμί τους, έκανε μια σπουδαία κατάθεση, χρόνια μετά και πριν προκύψει θέμα με τον πυρπολητή, στους Ελευθέριο Χαλκιαδάκη γιατρό, Γεώργιο Παπαδάκη δικηγόρο, Κωνσταντίνο Στρατιδάκη γυμνασιάρχη και στους εκπαιδευτικούς Σταύρο Βογιατζή (που κρατούσε και το μαγνητόφωνο) Κώστα Μυγιάκη,  και Γιώργο Βογιατζάκη. Ευτυχώς ηχογραφήθηκε αυτή η κατάθεση, που στάθηκε πολύτιμη για την ιστορική αλήθεια λίγα χρόνια αργότερα.

Από μικρός στη μάχη

Ήταν μόλις 17 χρόνων όταν πήρε μέρος στην τελευταία μάχη που έγινε μεταξύ Τούρκων και Κρητικών στην περιοχή ανάμεσα στα χωριά Πηγή, Μέση, Λούτρα, το 1897 υπό τον οπλαρχηγό Μαραγκουδάκη από τη Λούτρα.

Σ’ αυτή τη μάχη έδειξε απαράμιλλο θάρρος, σπάνιο σε μια τόσο νεαρή ηλικία.

Ο θάνατος της μητέρας του ήταν ένα μεγάλο πλήγμα γι’ αυτόν. Στρέφεται στα θεία με πνευματικό τον Άνθιμο Βαρδάκη, ηγούμενο της Μονής Αρσανίου, που τον πήρε μαζί του. Με τη μετατροπή της Μονής σε Γεωργική Σχολή, οι μοναχοί εντάσσονται στη δύναμη της Μονής Αρκαδίου. Κι η συγκυρία αυτή ήταν ευλογία Θεού για τον Διονύσιο που εκπλήρωσε έτσι μια παλιά του επιθυμία.

Στις 24 Αυγούστου του 1904 εκάρη μοναχός, παίρνοντας το όνομα που του έδωσε ο Μητροπολίτης Διονύσιος Καστρινογιαννάκης. Την επομένη ακριβώς χειροτονείται ιεροδιάκονος, δείγμα και αυτοεκτίμησης του επισκόπου.

Η επανάσταση του Θερίσου φέρνει το Αρκάδι στο επίκεντρο, καθώς ορίζεται από την επαναστατική επιτροπή ως επαναστατικό κέντρο όλης της Κρήτης. Ο Μητροπολίτης, Διονύσιος Καστρινογιαννάκης, έχει μυηθεί στο μεταξύ στην Επανάσταση από τον ίδιο το Βενιζέλο. Προβληματίζεται με ποιους να μοιραστεί το μεγάλο μυστικό. Μετά από σκέψη καταλήγει στον Δαμιανό Αποστολάκη, που ήταν αγράμματος και το νεαρό Διονύσιο Ψαρουδάκη που εκτελούσε και χρέη γραμματικού.

Φλογερός υπέρμαχος της Ένωσης

Εκτός από αποδέκτης των επαναστατικών μηνυμάτων, ο Διονύσιος γίνεται και υπέρμαχος της ιδέας της Ένωσης, ξεσηκώνοντας με τον πύρινο λόγο του τα χωριά του δήμου Αρκαδίου.

Στις 27 Ιανουαρίου του 1909 χειροτονείται ιερομόναχος και το 1910 γίνεται μέλος του ηγουμενοσυμβουλίου.

Με την έναρξη του Μακεδονικού Αγώνα ο Διονύσιος βρίσκεται στο κέντρο των επιχειρήσεων με αρχηγό τον Στυλιανό Κλειδή. Κι όταν αυτός πέφτει ηρωικά, εκτελεί τις εντολές του Χρίστου Μακρή και στη συνέχεια του Νίκου Ψαρρού.

Διακρίνεται για το θάρρος και την απίστευτη γρηγοράδα του. Σαν να είχαν τα πόδια του φτερά. Από όπου περνούσε το όνομά του γινόταν θρύλος. Κι ήταν ακόμα τόσο νέος.

Αργότερα τον βλέπουμε να ανταποκρίνεται στο κάλεσμα της Βορείου Ηπείρου το 1914 και να ξαναζώνεται τ’ άρματα. Το σπουδαίο στην περίπτωση αυτή είναι ότι προφασίστηκε θέμα υγείας και έφυγε από το μοναστήρι με το πρόσχημα εγχείρησης που πρέπει να κάνει στην Αθήνα. «Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα». Κι έτσι βρέθηκε να πολεμά για τα ιδανικά της φυλής. Κι όταν υψώθηκε στην Κορυτσά η γαλανόλευκη, ο Διονύσιος Ψαρουδάκης τιμής ένεκεν προέστη της δοξολογίας.

Γυρίζει νικητής και τροπαιούχος στο μοναστήρι, αφήνοντας πίσω του τον ηρωικό οπλαρχηγό. Αρχίζει και πάλι να ζει τον ήρεμο μοναχικό βίο, ώσπου στις 14 Απριλίου του 1926 εκλέγεται παμψηφεί ηγούμενος μέχρι το 1930 και μετά το 1930 μέλος του ηγουμενοσυμβουλίου και με άλλη μία τετραετία ηγούμενος, εκτός από εκείνη της Γερμανοκατοχής που καθαιρέθηκε με απόφαση του Γενικού Στρατιωτικού Διοικητή Φρουρίου Κρήτης. Επί ηγουμενίας του το Αρκάδι αναγεννάται χάρις στις έντονες δραστηριότητές του.

Η Μάχη της Κρήτης τον βρίσκει να ξεσηκώνει πάλι τα χωριά για ν’ αντισταθούν.

Αργότερα κάνοντας έρευνα με την εποπτεία του Σπύρου Μαρνιέρου για τα Ολοκαυτώματα του Κέντρους, τον βρίσκω να κάνει τον διακομιστή μηνυμάτων στους αντάρτες του Αμαρίου πότε σαν πλανόδιος πωλητής και πότε με διάφορες άλλες μεταμφιέσεις. Το θάρρος του ήταν απαράμιλλο και η γενναιότητά του μοναδική.

Μας τον αναφέρει σε συνέντευξη ο Γιώργης Τζίτζικας (Μπαχρής) από τους κορυφαίους της Αντίστασης. Πρόσφερε πολλά στην Αντίσταση ο Ψαρουδάκης. Με ενδιάμεσο τον μικρό τότε Κώστα Μυγιάκη έστελνε η Μαρία Λιονή χρήσιμες πληροφορίες για τον αγώνα που ελάμβανε ο Διονύσιος και τροφοδοτούσε τις αντάρτικες ομάδες για να καθορίζουν τα πλαίσια του αγώνα.

Θα πρέπει το πόνημα του κ. Κώστα Μυγιάκη για τον Διονύσιο Ψαρουδάκη να εκδοθεί και να δοθεί σε όλα τα σχολεία και πρώτα στο Πανεπιστήμιο στις αρμόδιες σχολές, που μάλλον το χρειάζονται όπως δείχνουν τα γεγονότα.

Κάτω από το βάρος των ψυχών

Άφησα για το τέλος μια αγωνία, ένα βάρος ψυχής του αντιστασιακού ιερωμένου που τον ακολουθούσε μέχρι το τέλος της ζωής του. Το είχε εκμυστηρευθεί στον Κώστα Μυγιάκη σε μια από τις συχνές επισκέψεις του τελευταίου στο κελί του ηγουμένου ένα απόγευμα του 1968. Είχε το βάρος των ψυχών όλων εκείνων που είχε υποχρεωθεί να σκοτώσει στη μάχη. Ο δάσκαλος για να τον παρηγορήσει του θύμισε ότι στα 70 χρόνια της ιεροσύνης του είχε υπηρετήσει κάτω από τέσσερις επισκόπους που δεν του έκαναν νύξη για το θέμα και το ασυμβίβαστο τάχα φόνου και ράσου.

Κι επειδή δεν τον έπεισε βρήκε μετά από επίπονη έρευνα μια μαρτυρία για παρόμοιο γεγονός με πρωταγωνιστή τον Άγιο Βοδενών και τη συμπεριφορά του σε εκδικητή χριστιανικού αίματος. Αμέσως ο Διονύσιος δήλωσε λυτρωμένος ακούγοντας το περιστατικό.

Αυτό που επίσης χαρακτήριζε τον Διονύσιο ήταν η καθάρια σκέψη του, ανόθευτη από μικροπολιτικά συμφέροντα.

Είναι χαρακτηριστική η στάση που κράτησε με την υποχώρηση των Γερμανών όταν του ζητήθηκε από αντάρτικες ομάδες να «καθαρίσει τον τόπο από ενάντιους των λαϊκών απαιτήσεων».

«Δεν βάφω τα χέρια μου με αίμα αδελφικό» είπε απλά και κράτησε παρά τις πιέσεις μια στάση ακέραια. Ένας παπα-Γιάνναρος σε όλο του το μεγαλείο.

Είναι πολλά επίσης τα στοιχεία που συγκέντρωσα από τον Πρινέ Μυλοποτάμου, όπου είχε χρηματίσει εφημέριος.

Ο Διονύσιος Ψαρουδάκης «κοιμήθηκε» γαλήνια στις 8 Δεκεμβρίου του 1972. Την ημέρα της κηδείας του μια βαριά καταθλιπτική ατμόσφαιρα και μια καταχνιά σημάδευε το γεγονός. Αμέτρητα τα δημοσιεύματα και τα τηλεγραφήματα που τόνιζαν το βάθος αυτής της απώλειας.

Διατήρηση μνήμης από μια αγαπημένη ανιψιά

Γνώριζα ότι η κα Ευγενία Κοτζαμπασάκη Ψαρουδάκη ήταν ανιψιά του αξέχαστου «ντουφεκόπαπα». Πόσο τίμησε και τιμά όμως τη μνήμη του θείου της είχαν την ευκαιρία να διαπιστώσω σε μια τυχαία επίσκεψη στο σπίτι της στην Πηγή Ρεθύμνου.

Να κάνουμε ιδιαίτερη παρουσία της τόσο αγαπητής συμπολίτισσας είναι σαν να κομίζουμε «γλαύκα εις τας Αθήνας». Είναι αμέτρητοι οι ασθενείς που έχει ανακουφίσει υπηρετώντας στο Νοσοκομείο Ρεθύμνου ως φυσιοθεραπεύτρια αλλά και στο ιδιωτικό της ιατρείο. Έπειτα αποφάσισε να ασχοληθεί με τα κοινά κι είχε την ευκαιρία να διαπιστώσει την αγάπη του κόσμου και στον τότε δήμο Αρκαδίου και στο δήμο Ρεθύμνου, όπου πρόσφερε μεγάλες υπηρεσίες κυρίως στον τομέα της πρόνοιας τιμώντας τα υψηλά αξιώματα που της δόθηκαν κατά καιρούς.

Σήμερα η «Ευγένεια», όπως τόσο εύστοχα την αποκαλούσε ο κ. Μανόλης Μαριόλος, μπορεί αφού έκλεισε τον κύκλο της επαγγελματικής της δραστηριότητας να αξιοποιήσει τις παραδοσιακές συνταγές που συγκέντρωνε με πολλή φροντίδα από τις ηλικιωμένες ασθενείς της, εκπληρώνοντας με απόλυτη επιτυχία και τα υψηλά καθήκοντα της γιαγιάς.

Επένδυση ονείρων

Η κυρία Ευγενία ήταν πάντα η αγαπημένη ανιψιά του Διονυσίου Ψαρουδάκη. Στο πρόσωπό της ο μεγάλος αυτός ήρωας έβλεπε μια κοπέλα με δίψα για μόρφωση, αίσθημα που γνώριζε καλά κι ο ίδιος. Κι ας μην είχε καταφέρει να σπουδάσει ο ίδιος.

Έπαιρνε λοιπόν την ανιψιά του από μικρό παιδί στο μοναστήρι στο Αρκάδι, μόλις έκλειναν τα σχολεία. Κι ήταν μια εμπειρία για την κυρία Ευγενία η διαμονή στον ιερό αυτό χώρο, όπου εκτός από τις παραδόσεις βίωνε και τη μοναδική ευκαιρία να ζήσει από κοντά κορυφαίες προσωπικότητες της πνευματικής, πολιτικής και οικονομικής ζωής της χώρας. Ήταν από τους συχνούς επισκέπτες του Διονυσίου που έδινε αίγλη αγώνων με την παρουσία του στο ιστορικό μοναστήρι.

Όταν ήρθε η ώρα του γάμου της, το δώρο του θείου της ηγουμένου ήταν ανεκτίμητης αξίας.

Ένα χαλί οικογενειακό κειμήλιο με το μονόγραμμά του, που λέγεται πως το είχε υφάνει στα βάθη του χρόνου μια παπαδιά. Ο Διονύσιος το είχε σε περίοπτη θέση πάντα στο κελί του και πάνω του ακουμπούσε τα όπλα και τα παράσημά του. Αυτά που βρίσκουμε σήμερα στο μουσείο του μοναστηριού.

Κοντά στο τέλος της ζωής του ο Διονύσιος Ψαρουδάκης κληροδότησε αρκετά από τα πολύτιμα δώρα της συλλογής του στην αγαπημένη του ανιψιά και όπως ήταν άνθρωπος της τάξης, η παραχώρηση έγινε και γραπτώς. Αυτό έγινε επίσης και με τα άλλα του ανίψια.

Ένας μικρός θησαυρός

Από την πρώτη στιγμή που ο μικρός αυτός θησαυρός πέρασε στην κατοχή της Ευγενίας μια σκέψη κυριαρχούσε μέσα της. Να κάνει στο σπίτι της μια γωνιά αφιερωμένη στον θείο της. Κι όταν κατάφερε να εκπληρώσει το όνειρό της με την έμφυτη καλαισθησία που τη διακρίνει, δημιούργησε χωρίς να το επιδιώξει ένα μικρό μουσείο που ζωντανεύει τη σύγχρονη ιστορία.

Εκεί βρεθήκαμε και μείναμε ώρα να κοιτάμε τα ανεκτίμητα αυτά κληροδοτήματα με τη φωτογραφία του προηγουμένου Αρκαδίου να δεσπόζει στον χώρο.

Είναι όλα τακτοποιημένα με απόλυτη τάξη και κάποια απέκτησαν χρηστική αξία για να αντέξουν στη φθορά του χρόνου. Ιδιαίτερα τα χάλκινα τα περιποιείται η ίδια η κυρία Ψαρουδάκη με παραδοσιακό πάντα τρόπο όπως έκαναν οι παλιές νοικοκυρές. Και στον τομέα αυτό διαπρέπει η εκλεκτή φίλη.

Σε μια γωνιά καίει πάντα άσβεστο το καντήλι της αξέχαστης  Άσπας, που χάθηκε σε τροχαίο ατύχημα πριν χρόνια, που ζει πάντα στη μνήμη και την καρδιά μας. Καντήλι όπως ανάβει και στη μνήμη του θείου όπως και το λιβάνι που σκορπά την ευωδιά του στον χώρο.

Στον χώρο αυτό αισθάνεσαι να ακουμπάς μια άκρη από τον πολύπτυχο χιτώνα της ιστορίας.

Σε καλαίσθητες εταζέρες έχουν τοποθετηθεί τα δώρα του Διονυσίου με θεματική τάξη. Τα πιάτα που στρώθηκαν στο τραπέζι προς τιμήν μεγάλων προσωπικοτήτων, οι λάμπες που φώτιζαν το κελί, εικόνες, τα δώρα του Ελευθερίου Βενιζέλου στον αγαπημένο του Διονύσιο, τα βουργιάλια που έκανε τα ψώνια του, η μαγκούρα του που κρατούσε σταθερό το βήμα του, το λυχνάρι του, χειροτεχνήματα άφθαστης τέχνης, μικροαντικείμενα και άλλα που σου δίνουν την αίσθηση ότι τώρα θα ξεπροβάλλει από μια γωνιά ο Διονύσιος και θα σε ευλογήσει.

Κι όλα αυτά σε ένα θαυμάσιο περιβάλλον όπου η πέτρα στον τοίχο καλαίσθητα δένει με τα εκθέματα χωρίς όμως να αφαιρεί την αίσθηση ενός πολύ φιλόξενου χώρου που σε βοηθά να χαλαρώσεις.

Εκεί απολαμβάνοντας τα παραδοσιακά κουλουράκια και το τσουρέκι που η παρασκευή του είναι για την Ευγενία μια ολόκληρη ιεροτελεστία ακούμε την ιστορία κάποιων εκθεμάτων. Συναρπαστικές είναι οι ιστορίες γύρω από το χαλί της παπαδιάς.

Αυτό το κειμήλιο έκανε μερικές φορές την κυρία Ευγενία να χάσει τον ύπνο της.

Μια τυχαία αλλαγή που έφερε αναστάτωση

Καθώς ήταν το γαμήλιο δώρο του λατρεμένου της θείου, το πρόσεχε σαν τα μάτια της. Κάποτε της ζήτησε ο δήμος Ρεθύμνου να το δανείσει για τις ανάγκες μιας επίσημης υποδοχής ανωτάτων αρχών. Κι εκείνη έσπευσε να εξυπηρετήσει. Μετά τις εκδηλώσεις της επεστράφη το χαλί, αλλά όταν πήγε να το φρεσκάρει, καθώς είναι γνωστή η μανία της με την τάξη διαπίστωσε ότι έλειπε το μονόγραμμα. Αμέσως ενημέρωσε το δήμο και ζήτησε να αποκατασταθεί το λάθος Ευτυχώς η Μαρία Παπαϊωάννου η αξέχαστη Ρεθεμνιώτισσα που είχε αναλάβει το καθήκον της λαογραφικής συλλογής θυμόταν το κάθε τι. Έτσι επεστράφη το πρωτότυπο κι επανήλθε η καρδιά της Ευγενίας στη θέση της.

Αυτό το χαλί εκπροσώπησε τη λαϊκή μας τέχνη αργότερα σε μια διεθνή έκθεση και απέσπασε μάλιστα και διάκριση. Η πρωτοβουλία ήταν της Ελένης Παπαδογιάννη που όπως το συνήθιζε κράτησε και το γράμμα του νόμου στη διαδικασία παράδοσης και παραλαβής του χαλιού.

Προσέχουμε την ύφανση. Πρόκειται πραγματικά για έργο τέχνης. Με το δίκιο του ο Διονύσιος το είχε περί πολλού και το πρόσεχε ιδιαίτερα. Μπορεί να ήταν ένας άτρομος πολεμιστής, μπορεί η ζωή του να ήταν γεμάτη από αγώνες, μπορεί το κελί του να μύριζε λιβάνι και μπαρούτι αλλά λάτρευε τους θησαυρούς της λαϊκής παράδοσης. Ενώ ήταν πάντα τόσο απλός ως ηγούμενος της μονής είχε ένα μοναδικό χάρισμα να υποδέχεται προσωπικότητες της χώρας με την άνεση άρχοντα που μεγάλωσε στην υψηλή κοινωνία. Γνώριζε το πρωτόκολλο, ήξερε πώς να κάνει τη φιλοξενία αλησμόνητη και να φύγει ο επισκέπτης γεμάτος εντυπώσεις από το προσκύνημα του στο βωμό της παγκόσμιας ελευθερίας όπως είναι το Αρκάδι.

Εκθέματα υπάρχουν και στον πανέμορφο κήπο με χρηστική αποστολή. Το μεγάλο τσουκάλι, για παράδειγμα, που έβραζε το περίφημο Αρκαδιώτικο πιλάφι με την καλαισθησία της κ.κ. Ευγενίας έχει τώρα μεταβληθεί σε μια καλαίσθητη γλάστρα.

Είναι από τις λίγες φορές που μια επίσκεψη μας δημιούργησε τόσα συναισθήματα.

Με το μεράκι και την αγάπη μιας εκλεκτής συμπολίτισσας διατηρείται η μνήμη του Διονυσίου Ψαρουδάκη μέσα από αντικείμενα που αποτελούσαν το δικό του περιβάλλον αγιασμένο από το λιβάνι του Αρκαδιού. Θαυμάσιο συμπλήρωμα της μοναδικής μελέτης που μας έχει δώσει ο κ. Κώστας Μυγιάκης και τον ευγνωμονούμε γι’ αυτό.

Χωρίς αυτή ποιος να θυμόταν τον Διονύσιο Ψαρουδάκη, ηγούμενο Αρκαδίου, που πρωταγωνίστησε στη Μάχη της Κρήτης και είχε μεταβάλει το μοναστήρι σε κέντρο αντίστασης στη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής. Κι αν ρωτήσεις σήμερα ελάχιστοι θα θυμηθούν και θα σου πουν για τον ήρωα και τα θρυλικά του κατορθώματα που είχαν προκαλέσει την οργή των Γερμανών.