Σκορπισμένα σε όλο τον Ψηλορείτη, τα μιτάτα αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας του τόπου και των ανθρώπων του βουνού. Αντέχοντας πολλά από αυτά τη φθορά του χρόνου μέχρι σήμερα στέκονται διάσπαρτα σε όλη την έκταση του βουνού έως και την κορφή του με το γνωστό μιτάτο του Τιμίου Σταυρού, μαρτυρώντας το παρελθόν μιας εποχής όπου η κτηνοτροφία ή καλύτερα η βοσκική διαδραμάτιζε καίριο ρόλο.
Με αρχιτεκτονική άρρηκτα δεμένη με την ποιμενική ζωή, τα μιτάτα συνιστούν δείγματα της ξερολιθικής τέχνης αλλά και της ταυτότητας του τόπου. Παραδοσιακά αποτελούσαν τα καταφύγια των βοσκών στο βουνό, συχνά χτισμένα από τους ίδιους, οι οποίοι διέμεναν εκεί και τυροκομούσαν, επιβλέποντας το κοπάδι τους. Σε πολλές περιπτώσεις μιτάτων συναντάμε δίπλα στον κύριο χώρο και άλλους βοηθητικούς όπως το λεγόμενο «τυροκέλι» όπου οι βοσκοί φύλασσαν το τυρί προκειμένου να ωριμάσει, ενώ στα περισσότερα δίπλα ακριβώς βρισκόταν και η «μάντρα» όπου χρησιμοποιούνταν για το άρμεγμα. Χαρακτηριστικό επίσης, μεταξύ άλλων, της αρχιτεκτονικής των μιτάτων αποτελεί και ο θόλος, η μικρή τρύπα που βρίσκεται στην κορυφή του, διαμέτρου συνήθως 20-30 εκ., αξιοσημείωτο της οποίας είναι ότι ακόμα και όταν βρέχει δεν μπαίνει εντός του μιτάτου σταγόνα βροχής.
«Τα μιτάτα είναι συνδεδεμένα με τον βοσκό. Ο βοσκός είναι ο διαχρονικότερος και διαρκέστερος ανθρώπινος παράγοντας των βουνών και συγκεκριμένα του Ψηλορείτη. Από όταν συγκροτείται πολιτισμός στο νησί μέχρι σήμερα βοσκός υπάρχει στον Ψηλορείτη, έχει πρόβατα, το ξέρουμε από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα ότι αυτό είναι αδιάκοπο», εξηγεί στα «Ρ.Ν.» Γιώργης Καλομοίρης, πρόεδρος – επιμελητής του πολιτιστικού οργανισμού Androidus Αργαστήρι.
Σήμερα αναγνωρισμένα ως κομμάτι της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της περιοχής του Ψηλορείτη, τα μιτάτα και η τέχνη της ξερολιθιάς γενικότερα αναβιώνουν δειλά – δειλά μέσα από δημόσιες και ιδιωτικές πρωτοβουλίες, όμως ένα κρίσιμο ερώτημα αναδύεται: πώς μπορούν να αξιοποιηθούν για τη βιώσιμη ανάπτυξη της περιοχής, χωρίς να βάλλεται η ταυτότητα και η παραδοσιακή τους χρήση την ώρα που οι διαδικασίες αποκατάστασης και ανάδειξής τους συχνά συναντούν σοβαρά τεχνικά και γραφειοκρατικά εμπόδια;
Στο συνέδριο με θέμα «Η Τέχνη της Ξερολιθιάς: Το ανθρώπινο σύνορο ανάμεσα στη φύση και τον πολιτισμό» που έλαβε χώρα στα Ανώγεια το Σαββατοκύριακο ως μέρος του έργου «Δράσεις ενημέρωσης – Ευαισθητοποίησης για την Ανάδειξη – Προστασία των Μητάτων του Ψηλορείτη και της Παραδοσιακής τεχνικής των Ξερολιθικών κατασκευών» που υλοποιείται από το Δίκτυο Ιδαίων, ενταγμένο στο CLLD-LEADER του ΑΚΟΜΜ-ΨΗΛΟΡΕΙΤΗΣ ΑΕ ΟΤΑ και τελεί υπό την αιγίδα του δήμου Ανωγείων και την οργανωτική υποστήριξη του Πολιτιστικού Οργανισμού Androidus – Αργαστήρι, αναδείχθηκε ότι τελικά το ζήτημα αυτό δεν αποτελεί μονάχα αντικείμενο των ακαδημαϊκών, θεσμικών και αυτοδιοικητικών φορέων αλλά η ίδια η τοπική κοινωνία οφείλει να διαδραματίσει ενεργό ρόλο. Είναι δηλαδή ένα στοίχημα εν τέλει της συλλογικής συμμετοχής και συνείδησης.
«Η τεχνική της ξερολιθιάς και ιδιαίτερα των μιτάτων είναι πολύ σημαντική για τον Ψηλορείτη, ίσως είναι το τοπόσημό μας και η ταυτότητά μας τα μιτάτα. Εμείς προσπαθήσαμε σαν Leader να τα αξιοποιήσουμε με πολλούς τρόπους όπως π.χ. στο Σπίτι του Βοσκού στην Κράνα ή στα Ανώγεια στον Τόπο του Βοσκού αλλά δεν σταματάμε εκεί. Ο νέος κόσμος, αναγνωρίζει την αξία των ξερολιθιών διότι σιγά – σιγά αναπτύσσονται υποδομές και ιδιωτικές και δημόσιες που έχουν να κάνουν με τα μιτάτα και την τέχνη της ξερολιθιάς. Δυστυχώς δεν υπάρχουν άνθρωποι που να γνωρίζουν την τεχνική και αυτό είναι ίσως ένα μεγάλο πρόβλημα όμως έχουμε δείγματα όπως είναι ο Ρόδακας στις Μαργαρίτες με τα εργαστήρια αποκατάστασης λιθοδομής και ξερολιθιάς– που παίζει πολύ σημαντικό ρόλο- και βέβαια η ίδια η τοπική κοινωνία, το Γεωπάρκο του Ψηλορείτη, οι δήμοι του, τα παιδιά του Androidus και άλλες εταιρίες που υπάρχουν, νέα παιδιά του Ψηλορείτη που ασχολούνται με τον πολιτισμό. Άρα ο σκοπός είναι να αναβιώσουμε τέτοιες τεχνικές, να αναδείξουμε αυτά που υπάρχουν, που αποτελούν την ταυτότητα του Ψηλορείτη, και παραπέρα να τα χρησιμοποιήσουμε, να τα αξιοποιήσουμε στην ανάπτυξη της περιοχής», ανέφερε στα «Ρ.Ν.», μεταξύ άλλων ο Δημήτρης Παττακός, διευθυντής του ΑΚΟΜΜ Ψηλορείτης ΑΕ ΟΤΑ.
Στο συνέδριο που έλαβε χώρα το Σαββατοκύριακο συντονιστικό ρόλο κατείχε Γιώργης Καλομοίρης, πρόεδρος – επιμελητής του πολιτιστικού οργανισμού Androidus Αργαστήρι, ενώ εισαγωγικούς χαιρετισμούς απηύθυναν ο Σωκράτης Κεφαλογιάννης, δήμαρχος Ανωγείων, ο Δημήτρης Παττακός διευθυντής του ΑΚΟΜΜ Ψηλορείτης ΑΕ ΟΤΑ, ενώ γραπτό χαιρετισμό απέστειλε η Γεωργία Μηλάκη, αντιπεριφερειάρχης Πολιτισμού και ισότητας, Περιφέρεια Κρήτης. Στην εκδήλωση επίσης παραβρέθηκε και μίλησε ο πρόεδρος Διοικητικού Συμβουλίου του Πράσινου Ταμείου, Ιωάννης Ανδρουλάκης, ενώ μεταξύ άλλων επίσης βρέθηκαν και μίλησαν ακαδημαϊκοί του Πανεπιστημίου και Πολυτεχνείου Κρήτης, αρχιτέκτονες, περιβαλλοντολόγοι, εκπρόσωποι αναπτυξιακών φορέων, αλλά και μέλη ΚοινΣΕπ και Συλλόγων από άλλα μέρη της Ελλάδας όπως την Πίνδο, την Τήνο, τη Λέσβο.
Μιτάτα από το 1854 και ακόμη παλαιότερα
Αυτό που χαρακτηρίζει τον ορεινό Ψηλορείτη, όπως εξήγησε στα «Ρ.Ν.» ο Μπάμπης Φασουλάς, πρόεδρος του Γεωπάρκου του Ψηλορείτη, είναι τα μιτάτα. Τα γεωλογικά χαρακτηριστικά του βουνού, σύμφωνα με τον ίδιο, έχουν καθορίσει και τις ξερολιθικές κατασκευές που συναντάμε σε όλη την έκτασή του, ενώ το παλαιότερο μιτάτο όπως είπε χρονολογείται στο 1854, αλλά σε πολλές περιπτώσεις και πολύ πιο πίσω ίσως ακόμη και αιώνες, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει: «Τα μιτάτα είναι αυτές οι κυκλικές ξερολιθικές κατασκευές των βοσκών που χρησιμοποιούν την ντόπια πέτρα, την πλάκα όπως λέμε του Ψηλορείτη. Είναι αυτή η πλάκα που θα τη συναντήσουμε μέχρι την κορυφή του Τιμίου Σταυρού, το ίδιο πέτρωμα. Είναι ένα πέτρωμα με το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό ότι εύκολα αποσπάται σε πλάκες, εύκολα τεμαχίζεται και ακριβώς επειδή έχει αυτά τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά είναι πάρα πολύ εύκολο να τη χρησιμοποιήσεις σαν δομικό υλικό. Είναι σαν μικρά τουβλάκια lego. Μπορούμε να υποθέσουμε μόνο την ηλικία αυτών των μιτάτων γιατί δεν έχουμε ενδείξεις για όλα. Ξέρουμε για παράδειγμα ότι κάποια μιτάτα στο οροπέδιο της Νίδας, έχουν εγχάρακτη ημερομηνία κατασκευής που η πιο παλιά που έχει καταγραφεί νομίζω αναφέρεται στο 1854. Όμως συγκρίνοντας αυτό το μιτάτο με κάποια άλλα στην περιοχή, ενδεχομένως να υπάρχουν και άλλα που είναι αρκετά πιο παλιά, μερικών αιώνων παλαιότερα, με βάση τις λειχήνες που έχουν καλύψει τα βράχια. Άρα σίγουρα μιλάμε για κατασκευές αιώνων που διαρκούν και κάποιες από αυτές είναι χρηστικές ακόμα και σήμερα».
Στην ομιλία του μάλιστα ο κ. Φασουλάς ανέφερε πως μόνο στον δήμο Ανωγείων καταγράφονται «πάνω από 300 μιτάτα» ενώ «σε ελάχιστες περιπτώσεις θα το δει κανείς στα Λευκά όρη και σε πολύ λίγες περιπτώσεις θα το δει στα Λασιθιώτικα», αποδεικνύοντας πόσο στενά συνδεδεμένη είναι η ταυτότητα της περιοχής του Ψηλορείτη με την ξερολιθική αυτή κατασκευή.
Ο ίδιος επίσης υπογράμμισε το πως οι ξερολιθιές εν γένει -όχι μόνο τα μιτάτα αλλά και άλλες κατασκευές από πέτρα- συντέλεσαν καθοριστικά στην επιβίωση των ανθρώπων του Ψηλορείτη, δηλαδή εκεί που γεωλογικά οι συνθήκες δεν είναι και οι πιο ευνοϊκές, μιας και η γη απαρτίζεται κυρίως από βράχια. Ο κ. Φασουλάς τόνισε, μεταξύ άλλων: «Η ξερολιθιά ήταν ένα εργαλείο ανάπτυξης του πρωτογενή τομέα, βοήθησε στη διαχείριση του νερού κ.ά., κι έτσι μπόρεσαν να επιβιώσουν οι άνθρωποι χρησιμοποιώντας την πέτρα για να αναπτύξουν όλες αυτές τις γεωργικές και κτηνοτροφικές τους δραστηριότητες και για αυτόν τον λόγο αυτές οι κατασκευές καθόρισαν και τον πολιτισμό σε όλες αυτές τις περιοχές».
Οι νέες προοπτικές για τα μιτάτα και τα εμπόδια
Το ζήτημα επομένως της προστασίας και ανάδειξης των μιτάτων και εν γένει της τέχνης της ξερολιθιάς αποτελεί το επίκεντρο για τις ορεινές κοινότητες του Ψηλορείτη. Με την αξιοποίησή τους ενδέχεται να δημιουργηθεί ένα πλέγμα δράσεων στις ορεινές περιοχές που θα σημάνει ενδεχομένως και τη βιώσιμη ανάπτυξή τους. Μια ανάπτυξη που δεν θα απέχει από την ταυτότητα των τοπικών κοινοτήτων.
Από επιμορφωτικές και εκπαιδευτικού χαρακτήρα επισκέψεις στα μιτάτα, μέχρι διασύνδεση του κτηνοτροφικού κλάδου με βιωματικές δραστηριότητες επισκεπτών, έως και δημιουργία νέων εναλλακτικών καταλυμάτων στα πρότυπα των μιτάτων, είναι μερικές από τις ιδέες που βρίσκονται στο τραπέζι, δράσεις που αναμένεται να μεταλαμπαδεύσουν την αξία των ξερολιθικών αυτών κατασκευών στις επόμενες γενιές αλλά και θα τους αφήσουν μακροπρόθεσμα και ένα θετικό αποτύπωμα.
«Στόχος μας με τα μιτάτα είναι να μπορέσουμε αφενός να δημιουργήσουμε τις συνθήκες, τα εργαλεία χρηματοδότησης για την αναστήλωσή τους, διότι αρκετά έχουν περάσει από τη φθορά του χρόνου και το πιο σημαντικό για εμένα είναι μέσα από αυτά τα συνέδρια σαν το σημερινό να αναδειχθεί ένας νέος χρηστικός τρόπος λειτουργίας του μιτάτου. Θεωρώντας ότι έτσι και αλλιώς η κτηνοτροφία έχει μετεξελιχθεί, θα μπορούσε να αποτελέσει έναν πυρήνα της βιωματικής κτηνοτροφίας, ωστόσο όμως θα πρέπει να προσδώσουμε στα μιτάτα εκείνα τα χαρακτηριστικά, εκείνες τις λειτουργίες οι οποίες θα τα κάνουν θελκτικά και θα οδηγήσουν τον κόσμο να επιδιώξει την αναστήλωση και τη διάδοσή τους», αναφέρει ο Σωκράτης Κεφαλογιάννης, δήμαρχος Ανωγείων, στα «Ρ.Ν.», συμπληρώνοντας πως ήδη στα Ανώγεια λειτουργεί ο «Τόπος του Βοσκού», μια πρωτοβουλία που ήδη συνδράμει στον σκοπό αυτό: «Ο Τόπος του Βοσκού είναι ένα σύμπλεγμα μιτάτων και ξερολιθικών κατασκευών, το διαχειρίζεται η κοινωνική συνεταιριστική επιχείρηση «Ν-ΙΔΑΙΑ Συνεργασία» που στόχο έχουμε να αποτελέσει ένα πάρκο, το πάρκο όπου βιωματικά, διάφορες κοινωνικές ομάδες όπως παιδιά, μαθητές, θα μπορούν να επισκέπτονται με σκοπό να παίρνουν όλη αυτή τη γνώση: πως ο πρωτογενής τομέας, η βοσκική αποτέλεσε την κύρια οικονομία του τόπου και συντέλεσε στην επιβίωση των ορεινών περιοχών και δη των Ανωγείων», κατέληξε ο δήμαρχος.
Πάντως εμπόδια ακόμη ιδίως στο κομμάτι της αναστήλωσης των υφιστάμενων μιτάτων υπάρχουν και μάλιστα σημαντικά. Όπως αναδείχθηκε στο συνέδριο, τίθεται το σοβαρό ζήτημα του ιδιοκτησιακού καθεστώτος, με πολλά ερωτηματικά να εγείρονται εκεί: σε ποιον ανήκουν τα μιτάτα, ποιος είναι υπεύθυνος για την τύχη τους; Ερωτηματικά που για να απαντηθούν όπως ανέφεραν πολλοί απαιτούν παραδοχές και ίσως ακόμη και πολιτική βούληση, ενώ όπως αρκετοί επίσης επεσήμαναν συναντώνται και πολλές γραφειοκρατικές αγκυλώσεις, σε ό,τι αφορά τις οικοδομικές αδειοδοτήσεις τέτοιων εγχειρημάτων.
Παράλληλα, μια κοινή παραδοχή όλων αποτέλεσε και το ζήτημα της ίδιας της τέχνης της ξερολιθιάς που χάνεται μες στον χρόνο, με τους λεγόμενους «πετράδες» και γνώστες που έχουν απομείνει να είναι ελάχιστοι. Σε αυτό τουλάχιστον σπουδαίο ρόλο κατέχει ο Ρόδακας ΑΜΚΕ των Μαργαριτών Μυλοποτάμου, μέσα από τα εργαστήρια κατασκευής ξερολιθιάς και αποκατάστασης λιθοδομής με φυσικά υλικά που υλοποιεί με δάσκαλο τον Γιάννη Αλεφαντινό, τον τελευταίο πετρά και μάστορα στις Μαργαρίτες όπως σημείωσε στην εισήγησή του ο Αντώνης Λεοντίδης, εκπρόσωπος του Ρόδακα.
