Τραγικό θύμα και ο 8χρονος Στεφανής Ξυλούρης -Γιώργης Σμπώκος: «Μέρες ολόκληρες οι ναζί κατέστρεφαν το χωριό»
Μέρες σαν κι αυτές έρχεται πιο συχνά στο νου μου, ένας πρύτανης της ανθρωπιάς και της δημιουργίας ο Γιώργης Σμπώκος, πρώην δήμαρχος Ανωγείων. Και τούτο γιατί όσες φορές και να τον έχω ακούσει, δεν μπορώ να θεωρήσω ότι έμαθα αρκετά για το τρίτο ολοκαύτωμα των Ανωγείων.
Ως γνωστόν αυτό που συνέβη την αποφράδα ημέρα της 13ης Αυγούστου 1944 δεν ήταν το πρώτο που δέχτηκε σαν τιμωρία ο περήφανος λαός των Ανωγείων για την ανυπότακτη φύση του που δεν αντέχει δυνάστη.
Για τη μέρα εκείνη τη φρικτή μου είχε πει ο σπουδαίος αυτός ερευνητής και συγγραφέας. περιγράφοντας μνήμες όπως σημάδεψαν την ψυχή ενός επτάχρονου παιδιού όπως ήταν τότε:«Κατά τη διάρκεια του 1943 άρχισε να διαφαίνεται ξεκάθαρα ότι η πλάστιγγα της νίκης έχει πλέον γείρει προς τη μεριά των συμμάχων και η αντίστροφη μέτρηση για τους θριάμβους του Γ’ Ράιχ έχει αρχίσει. Οι Γερμανοί απέτυχαν να θίξουν, έστω στο ελάχιστο, τους αντάρτες το 1943. Η προσπάθειά τους συνεχίστηκε το 1944. Το χειμώνα, κι ενώ ο Ψηλορείτης ήταν σκεπασμένος χιόνι, επιχειρούν κλοιό στ’ Ανώγεια τη 13η Φεβρουαρίου 1944, πιστεύοντας ότι οι αντάρτες βρίσκονταν μέσα σ’ αυτά. Με τον κλοιό, καταφέρνουν να συλλάβουν τον αρχηγό της αντίστασης Ιωάννη Στεφ. Δραμουντάνη ή Στεφανογιάννη, τον οποίο και εκτελούν φεύγοντας.
Συλλαμβάνουν και παίρνουν μαζί τους ακόλουθους Ανωγειανούς: Κωνσταντίνο Σμπώκο, Γεώργιο Δραμουντάνη, Ιωάννη Κονιό, Ανδρέα Κοκοσάλη, Εμμανουήλ Κοκοσάλη, Νικόλαο Μανουρά, Βασίλειο Μανουρά, Ανδρέα Σαλούστρο, Αλκιβιάδη Σαλούστρο, Ανδρέα Αεράκη και Ιωάννη Σταυρακάκη. Τα ίχνη των αναφερθέντων Ανωγειανών εχάθησαν. Λέγεται ότι εκτελέστηκαν στην περιοχή του Ηρακλείου. Ακολουθούν κατά το 1944 αρκετές επιδρομές των Γερμανών προς την ορεινή περιοχή. Σε μια από τις εξορμήσεις από τη μεριά του Κρουσώνα, αιφνιδιάζουν ομάδα ανταρτών του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και σκοτώνουν πέντε από αυτούς, τους Μαυράκη, Μυσιρλή, Καλέμπουμπα, Νικόλαο Φιλιππάκη και Μιχάλη Καλυβιανάκη.
Σε άλλη εξόρμηση, πάλι από τον Κρουσώνα, ισχυρό γερμανικό απόσπασμα προχωρεί και φθάνει στην περιοχή Μύθιας, όπου συγκρούεται με την ανεξάρτητη ομάδα Ανωγειανών «ο Ψηλορείτης». Τρέπονται όμως σε φυγή, εγκαταλείποντας στη θέση Κορίτσι μεγάλο μέρος του εξοπλισμού τους και όλα όσα είχαν λεηλατήσει από τα μιτάτα κατά την πορεία τους».
- Απέτυχαν δηλαδή οι ναζί να εξουδετερώσουν την Αντίσταση.
– «Ακριβώς. Και απογοητευμένοι οι Γερμανοί, στην προσπάθειά τους να εξουδετερώσουν τη αντίσταση του Ψηλορείτη, η οποία άρχισε να γίνεται γι’ αυτούς ακόμα περισσότερο επικίνδυνη, ιδιαίτερα μετά την απαγωγή του στρατηγού Κράιπε, το σαμποτάζ της Δαμάστας και τη μάχη στο Σφακάκι, επιδίδονται σε ένα όργιο καταστροφών και κράτησης των κατοίκων του Ψηλορείτη, με την απειλή ότι, για κάθε νεκρό Γερμανό στρατιώτη, θα εκτελούνται 50 όμηροι».
Η διαταγή της φρίκης
Τη 13η Αυγούστου 1944, ο Γερμανός φρούραρχος Κρήτης Χ. Μίλλερ εκδίδει την ακόλουθη διαταγή ισοπέδωσης των Ανωγείων, η οποία, εις ανάμνηση, παραμένει αναρτημένη στην πλατεία του Αρμί, δίπλα στο δημαρχείο μας:
Ἐπειδή ἡ πόλις τῶν Ἀνωγείων εἶναι κέντρον τῆς ἀγγλικῆς κατασκοπείας ἐν Κρήτῃ, ἐπειδή οἱ Ἀνωγειανοί ἐξετέλεσαν τόν φόνον τοῦ λοχία φρουράρχου Γενί-Γκαβέ καί τῆς ὑπ’ αὐτόν φρουρᾶς, ἐπειδή οἱ Ἀνωγειανοί ἐξετέλεσαν τό σαμποτάζ τῆς Δαμάστας, ἐπειδή εἰς Ἀνώγεια εὑρίσκουν ἄσυλον καί προστασίαν οἱ ἀντάρται τῶν διαφόρων ὁμάδων ἀντιστάσεως καί ἐπειδή ἐκ τῶν Ἀνωγείων διῆλθον καί οἱ ἀπαγωγεῖς μέ τόν στρατηγόν Φόν Κράϊπε, χρησιμοποιήσαντες ὡς σταθμόν διακομιδῆς τά Ἀνώγεια, διατάσσομεν τήν ἰσοπέδωσιν τούτων καί τήν ἐκτέλεσιν παντός ἄρρενος Ἀνωγειανοῦ, ὅστις ἤθελεν εὑρεθεῖ ἐντός τοῦ χωρίου καί πέριξ αὐτοῦ εἰς ἀπόστασιν ἑνός χιλιομέτρου. Χανιά, 13-8-1944 ὁ στρατηγός Διοικητής Φρουρίου Κρήτης Χ. Μίλλερ.
Η εκτέλεση της διαταγής του Μίλλερ ήταν άμεση και στις 13 Αυγούστου 1944 άρχισε το κάψιμο και η ισοπέδωση των Ανωγείων, που κράτησε μέχρι τις πέντε του Σεπτέμβρη. Σημαντικός όγκος γερμανικού στρατού, συνεπικουρούμενος από ικανό αριθμό δωσίλογων-γκεσταμπιτών, καίνε τα πάντα και στη συνέχεια γκρεμίζουν τους εναπομείναντες τοίχους, αφού πρώτα λεηλατούν και αρπάζουν όσα πολύτιμα αγαθά υπήρχαν στο πλούσιο κεφαλοχώρι – και υπήρχαν πολλά – τα μεταφέρουν στα Σείσαρχα και από κει σε διάφορα γερμανικά κέντρα και σπίτια δωσίλογων. Το μίσος και η βαρβαρότητα κατά τη διάρκεια των 22 ημερών Ολοκαυτώματος των Ανωγείων ξεπερνά κάθε όριο λογικής και φαντασίας. Αρκετοί γέροντες και γυναίκες, που έμειναν κρυπτόμενοι στο χωριό, και άρρωστα παιδιά που δεν μπορούσαν να μετακινηθούν, καίγονται ή καταπλακώνονται από τα ερείπια και οποιοσδήποτε κινούμενος στόχος τίθεται στο στόχαστρο των γερμανογκεσταμπιτών.
Δύο παιδιά και 25 άντρες και γυναίκες εκτελούνται ή καταπλακώνονται από τα χαλάσματα. οφείλω να τους αναφέρω όλους τους ηρωικούς νεκρούς, και το ίδιο θα πρέπει να κάνει όποιος ασχολείται με την ιστορία του τόπου μας. Ήταν λοιπόν οι ακόλουθοι:
- Αεράκης Νικόλαος, 2. Βρέντζος Εμμανουήλ, 3. Βουιδάσκης Βασίλειος, 4. Βλατά Ελένη, 5. Κοκοσάλη Αμαλία, 6. Κουβίδης Μιχαήλ, 7. Καβλέντη Αγάπη, 8. Καλλέργη Αικατερίνη, 9. Καραΐσκου Ειρήνη, 10. Ξυλούρης Στέφανος, παιδί 8 ετών, 11. Ξυλούρης Κων/νος, 12. Ξυλούρης Ιωάννης, 13. Πατραμάνη Ελένη, 14. Πετροκόπος Κωνσταντίνος, 15 Πασπαράκη Ευαγγελία, 16. Σκουλάς Εμμανουήλ, 17. Σκουλά Όλγα, 18. Σκουλά Ανδρονίκη, 19. Σαλούστρου Αικατερίνη, 20. Σαλούστρου Ειρήνη, 21. Σαλούστρος Εμμανουήλ, 22. Σπαχή Αφροδίτη, 23. Χαχλιούτης Κωνσταντίνος, παιδί 14 ετών, 24. Σπιθούρης Γεώργιος, 25. Παπαδιός Εμμανουήλ, 26. Κουτάντος Σωκράτης, 27. Κουτάντος Ιωάννης.
- Είχαμε άραγε διασωθέντες;
– «Από τα εκτελεστικά αποσπάσματα σώζονται δια της φυγής τρεις Ανωγειανοί, ο Μιχάλης Ρούλιος, ο Στέφανος Χαιρέτης και ο Ιωάννης Σουλτάτος ή Αλισαβογιάννης.
Σταματά για λίγο ο Γιώργης Σμπώκος, σαν να θέλει να συγκεντρώσει τις σκέψεις του, να δαμάσει τη συγκίνησή του. «Πέρασαν τόσα χρόνια, κι όμως όλα είναι σαν να τα ζήσαμε χθες»! συνεχίζει κατόπιν την αφήγησή του μ’ ένα περιστατικό, χαρακτηριστικό της τόλμης και της στωικότητας των Ανωγειανών απέναντι στον θάνατο.
Η περήφανη στάση δυο γερόντων
Ο Αριστείδης Πασπαράκης ή Αλμπάτης, υπερήλικας, κατά την περίοδο καταστροφής των Ανωγείων διέμενε μόνος σε ένα μικρό σπιτάκι που είχε κτίσει σε αγρόκτημά του στο «Μέσα Πλατάνι», κάτω από τα Σείσαρχα.
Μια μέρα, τον επισκέφθηκε ο περιπλανώμενος, επίσης γέροντας, Μιχάλης Παπαδιός ή Τζιομιχάλης. Την ώρα που οι δύο γέροντες καθόταν στο σπιτάκι, κατέφθασε ένας Γερμανός από τα Σείσαρχα και οργισμένος τους διέταξε να σηκωθούν για να τους εκτελέσει, να τους κάνει καπούτ, όπως τους είπε. Και ο Αλμπάτης, απευθυνόμενος στον Τζιομιχάλη: «Σήκω, μουρέ, στάσου ανατολικά και κάμε το σταυρό σου. Μια φορά, μουρέ, θα ποθάνουμε, ας ποθάνουμε σήμερο!». Ο Γερμανός τους έβγαλε στον οψιγιά, πάνω από το σπιτάκι, κι εκεί, με γυρισμένη την πλάτη προς τον εκτελεστή, περίμεναν τη βολή. Οι στιγμές περνούσαν βασανιστικές, χωρίς ο Γερμανός να πραγματοποιεί την απειλή του. Κάποια στιγμή γυρίζει ο Αλμπάτης, βλέπει τον Γερμανό με κατεβασμένο το όπλο και τον ακούει να του λέει: «Νιξ, παππού, καπούτ σήμερο. Αύριο καπούτ»! κι ο Αλμπάτης: «Έπαε θε να ’μαι γω και αύριο, μόνο να ’ρθεις». Την επαύριο, οι δύο γέροντες πήγαν στις συκιές που ήταν απέναντι στο σπιτάκι, να βρουν κανένα σύκο να το φάνε και να ξεπεινάσουν. Αφού βοσκήθηκαν, λέει ο Αλμπάτης στον Τζιομιχάλη: «Άιντε, μουρέ Μιχάλη, να πάμε στο σπιτάκι, γιατί μπορεί να’ρθει κειοσές», εννοώντας τον Γερμανό. Άμεσα όμως πήρε την απάντηση: «Για γροίκα είντα λέει! Εγώ δεν πάω!».
– Έτσι γλίτωσαν.
– Αργότερα ο Αλμπάτης, διηγούμενος το περιστατικό στους Σεισαρχιανούς, τους είπε ότι γύρισε στο σπιτάκι και..: «Έκεια τονε περίμενα πολλή ώρα, μα δεν εγύρισενε ο κερατάς».
Συνεχίστηκαν οι ωμότητες
– Συνεχίστηκαν επομένως οι ναζιστικές ωμότητες.
-Ας τα πάρουμε από την αρχή για να καταλάβουμε το μένος του εχθρού.
Τον Αύγουστο του ’44. οι γερμανοί, ανερχόμενοι από διάφορα σημεία για να πραγματοποιήσουν το ολοκαύτωμα των ανωγείων, συνέλαβαν 31 άντρες από διάφορα χωριά του Μαλεβιζίου και Μυλοποτάμου και Ανωγειανούς, τους μετέφεραν στα Σείσαρχα κι από κει καθημερινά τους χρησιμοποιούσαν ως αγωγιάτες, για να μεταφέρουν τα πάσης φύσεως υλικά αγαθά που άρπαξαν από το χωριό, πριν γκρεμίσουν και κάψουν τα σπίτια του.
Στις 22 Αυγούστου, θεωρώντας ότι δε χρειάζονταν άλλο τους αγωγιάτες, πήραν την απόφαση να τους εκτελέσουν. Από την εκκλησία της Αγίας Παρασκευής Σεισάρχων, όπου οι αγωγιάτες διέμεναν υπό φρούρηση, παρελάμβαναν έναν-έναν και οδηγώντας τον στο ρυάκι, 150 περίπου μέτρα νοτιοανατολικά των Σεισάρχων, τους έστηναν στην άκρη μικρού γκρεμού και τους εκτελούσαν. Ευνόητο ότι, ο 31ος πρέπει να θεωρηθεί ότι εκτελέστηκε 31 φορές. Τι βαρβαρότητα!!
Τα ονόματα των εκτελεσθέντων χαράχτηκαν σε απλό, ωραίο μνημείο στην πλατεία των Σεισάρχων, στην κορυφή του οποίου είναι γραμμένη η μαντινάδα του Βασίλη Καλομοίρη, γιου εκτελεσθέντα:
Στη θύελλα του φασισμού
που τη φωθιά σκορπίζει,
Μόνο με αίμα το δεντρό
της λεφτεριάς ανθίζει!
Ανάμεσα στους εκτελεσθέντες και επτά Ανωγειανοί, οι ακόλουθοι: 1. Πατραμάνης Εμμανουήλ, 2. Καλομοίρης Γεώργιος, 3. Καλομοίρης Κωνσταντίνος, 4. Μανουράς Ευγένιος, 5. Κοκοσάλης Νικόλαος, 6. Καραμπίνης Χαράλαμπος και 7. Σκουλάς Κωνσταντινός.
Μια μέρα πριν την εκτέλεση των πατριωτών στα Σείσαρχα, στις 21 Αυγούστου, οι Γερμανοί πραγματοποιούν κλοιό στο Καμαράκι Μαλεβιζίου και συλλαμβάνουν μέσα σ’ αυτό και στην ευρύτερη περιοχή του 24 άνδρες, τους οποίους οδηγούν στον ανατολικό πόρο του φαραγγιού των γωνιών, όπου τους εκτελούν – πλην του Ιωάννη Σουλτάτου, ο οποίος κατάφερε να διαφύγει και να σωθεί κατά την ώρα της εκτέλεσης. Στους 23 εκτελεσθέντες περιλαμβάνονται και τρεις Ανωγειανοί: Μαυρόκωστας Βασίλειος, Παπαδιός Ιωάννης και Σουλτάτος Μιχαήλ. Την ίδια περίοδο, άλλο γερμανικό απόσπασμα, ερευνώντας το Ζωνιανό Αόρι, συλλαμβάνει τέσσερεις Ζωνιανούς, τους Παρασύρη Κωνσταντίνο ή Κάτσουνα, Κάββαλο Γεώργιο, Κλίνη Μιχαήλ και Κλίνη Ιωάννη, τους οποίους οδηγεί στη θέση «Ρουσαλίμνη» και από κει, στην πορεία τους προς τ’ Ανώγεια, σταματά λίγο πιο πάνω από αυτά και τους εκτελεί στη θέση «Πετριάς». Ακόμη τρεις Ανωγειανοί, οι Παπαδιούδες Στυλιανός, Εμμανουήλ και Νικόλαος, ευρισκόμενοι στο Στρούμπουλα και μην αντέχοντας την πείνα, κατεβαίνουν στην Τύλισο για να βρουν κάτι να φάνε, συλλαμβάνονται από τους Γερμανούς στη θέση «αλώνια» και εκτελούνται επί τόπου.
Θύμα ένα οκτάχρονο παιδί
Όπως προανέφερε ο κ. Σμπώκος από τα πρώτα θύματα των ναζί μόλις μπήκαν στ’ Ανώγεια και ο 8χρονος Στεφανής. Και η μαρτυρία της μητέρας του στον δρα Γιώργο Καλογεράκη, παραμένει ένα αμείλικτο κατηγορώ κατά του βάρβαρου κατακτητή όσα χρόνια κι αν περάσουν από το χαλασμό των Ανωγείων. Είχε πει μεταξύ άλλων η τραγική μητέρα στον σπουδαίο ιστορικό ερευνητή:
«Άμα επήγαμε στο σχολείο, μας είπανε να πάμε να πάρομε από το σπίτι μας κάτι, ό,τι ήθελα μπορούμε να σηκώνομε. Πως ήθελα μας εφύγουνε δεν το ξέραμε, βέβαια. Ήρθαμε ’μεις, ήρθενε και το παιδί μου, αυτό μου κλούθανε, ήτονε εννιά χρονών. Το λέγαμε Στεφανή. Τότε εγώ είχα τρία παιδιά. Το άλλο βράδυ είχαμε φύγει πάλι από τα σπίτια μας και είχαμε πάει απέναντι και εξωμείναμε. Επεριμέναμε να έρθουνε οι Γερμανοί. Τα παιδιά ενομίζανε ότι ήθελα να πάμε πάλι έξω από το χωριό να ξωμείνομε. Εγώ ήμουνε μέσα στο σπίτι και έγκυος οχτώ μηνών. Γύρευγα να πάρω ρούχα για τη γέννα μου. Μπαίνει ο Στεφανής και μου λέει: «Μάνα, ήντα να πάρω;». Είχαμε δυο γειτονάκια, το Μιχάλη και το αδερφάκι του το Γιώργη Μπροκάκη. Του φωνιάζανε του Στεφανή. Το παιδί εγώ δεν τ’ άκουσα που φώναζε του δικού μου. είπα του Στεφανή μου: «Πάρε παιδί μου το πάπλωμα και πήγαινε». Δεν εκατάλαβα πως τα παιδιά δεν ήθελα γιαγύρουνε στο σχολειό, μόνο να πάρουνε απάνω προς το βουνό. Το παιδί επήρε το πάπλωμα και εγώ στο σπίτι μέσα εγύρευγα τα ρούχα που μου χρειάζουνται. Τα βάνω σ’ ένα τσουβάλι. γροικώ τον πυροβολισμό κι ήμουνε μες στο σπίτι. Το παιδί μου ήτονε στο γύρο του δρόμου, στην καμάρα, εκεί που είναι ο Άγιος Νεκτάριος. Εγώ δεν άκουσα πως τους φώναξε ο Γερμανός. Το γειτονάκι μας επήρε τον Στεφανή και πηγαίνανε προς τα πάνω, να βγούνε έξω από το χωριό. Εγώ έβαλα το τσουβάλι τα ρούχα στον ώμο, το σηκώνω και εβγήκα και προχώρησα προς τη μεριά της καμάρας. Εκεί που πήγαινα, μου λέει του Μίχαλου η μάνα, η Ελένη Σκουλά: « Έ καημένη, εσκοτώσα το!». εγώ εξαφνιάστηκα, δεν εκατάλαβα και επήγαινα. πάω και το βρίσκω πεσμένο στο δρόμο. Ήτανε πηγαιμένες μερικές γυναίκες, πολλά παιδιά εστέκανε από πάνω του. Ο Γερμανός είδε τα παιδιά ότι δεν επηγαίνανε προς το σχολειό, τους εφώναξε αλλά αυτά δεν εδώκανε σημασία και επυροβόλησε. Η σφαίρα εβρήκενε το δικό μου παιδί, το Στεφανή μου. Επήγα και το βάνω στα γόνατά μου. Η σφαίρα το βρήκε στον λαιμό. Ο Στεφανής μου άνοιξε το στόμα του και ετελείωσε. Έρχεται ο Γερμανός με το όπλο. Μου λέει να φύγω. Εγώ δεν έφευγα και τον εξύβριζα. Αυτός το καταλάβαινε πως τον έβριζα. Μου λέει ο Γερμανός ότι κι εγώ καπούτ. Εγώ δεν έφευγα, μόνο έκλαιγα. επήρα το πρόσωπο του Στεφανή μου και το καθάριζα από τα χώματα και εμοιρολογούμουνε. Του ’πλυνα το πρόσωπο με τα δάκρυά μου. Ύστερα δεν μ ’αφήκανε οι γυναίκες, μόνο με πήρανε και φύγαμε. …»
Προς τιμήν του ο δήμος Ανωγείων ως μέλος του δικτύου Μαρτυρικών πόλεων και χωριών έχει πραγματοποιήσει εκτεταμένο πρόγραμμα συλλογής μαρτυριών (περισσότερες από 200 συνεντεύξεις Ανωγειανών, ανδρών και γυναικών, που έζησαν τα γεγονότα εκείνης της περιόδου και ελάχιστοι βρίσκονται πια σήμερα στη ζωή).
Υπάρχει κι ένα μεγάλο οπτικοακουστικό πρόγραμμα με τίτλο «Το τρίτο ολοκαύτωμα», για την ανάδειξη και διάδοση της πολύτιμης αυτής ιστορικής μνήμης, στο πλαίσιο του οποίου εντάσσονται σημαντικές παραγωγές του δήμου σε σκηνοθεσία του Ανωγειανού Λευτέρη Χαρωνίτη.
Το μεγάλο κενό που υπήρχε στους άλλους δυο δήμους κατάφερε να καλύψει η ομάδα Σπύρου Μαρνιέρου με την υποστήριξη του Μιχάλη Πετρακάκη τότε δημάρχου στην περιοχή του Αμαρίου.
Την τραγωδία στη Λοχριά έχει υπερκαλύψει η έρευνα του σημαντικού ιστοριοδίφη Λευτέρη Κρυοβρυσανάκη. Κι έτσι υπάρχει ο απολογισμός της φρίκης από τα ολοκαυτώματα στο νομό που θα πρέπει να αναδεικνύονται.
