Ο Μ. Πρινάρης σώθηκε από την εκτέλεση για να καεί ζωντανός πέρυσι στο χωριό του
Είναι χρέος να αναβιώνουμε μνήμες εθνικών στιγμών, όπως η τραγωδία στον Γουρνόλακκο, αλλά μπορούμε να μνημονεύουμε το γεγονός και μέσα από μνήμες όσων τις έζησαν. Μας είπε για τον θείο του ο περιφερειακός σύμβουλος περιφέρειας Κρήτης. εντεταλμένος Πολιτικής Προστασίας Π.Ε Ρεθύμνου κ. Μιχάλης Σαρρής.
«Ο θείος μου Ελευθέριος Σαρρής, ήταν μέσα στους ομήρους που συνέλαβαν οι Γερμανοί στις πλαγιές του Ψηλορείτη και οδήγησαν στην εκτέλεση το Σάββατο 4 Σεπτεμβρίου 1943 Από την εκτέλεση είχαν εξαιρέσει τους μικρούς Μιχάλη Πρινάρη και Γιάννη Λαμπρινό τους οποίους κι έδιωξαν με μια ομάδα Γερμανών για τα Ζωνιανά. Από τους έντεκα ομήρους που εκτέλεσαν εκείνη την ημέρα ένας μόνο σώθηκε, ο θείος μου Ελευθέριος Ιωάννου Σαρρής, ο οποίος όμως δυστυχώς πέθανε από το τραύμα του λίγο αργότερα.
Η εκτέλεση στον Γουρνόλακκο αποτελεί πρωτοφανή θηριωδία. Οι Γερμανοί κατακτητές εκτέλεσαν πατριώτες την ώρα που θέλησαν να θάψουν και να τιμήσουν τους νεκρούς τους. Η ταφή των νεκρών δεν είναι απλά μια τυπική διαδικασία, αποτελεί ιερό χρέος και καθήκον. Από τα πανάρχαια χρόνια, μετά από κάθε μάχη γίνεται εκεχειρία με σκοπό την περισυλλογή και τη φροντίδα των νεκρών για το τελευταίο τους ταξίδι.
Οι Γερμανοί όχι μόνο δε σεβάστηκαν τον πολιτισμό μας και τους νεκρούς, αλλά φέρθηκαν με τον πιο βάρβαρο και τον πιο απάνθρωπο τρόπο.
Ευτυχώς ήρθε η δικαίωση έστω και καθυστερημένα Κι αυτό μας ικανοποιεί».
Η σωτηρία ενός παιδιού
Από τα θύματα του Γουρνόλακκου ήταν και ο 16χρονος Γιάννης Νικηφόρος που από θαύμα επέζησε για να μας μεταφέρει τα πραγματικά γεγονότα επί σειρά ετών (μέχρι το 2015 που πέθανε). Για τον ήρωα αυτό μας λέει ο Ανώτερος Αξιωματικός ΕΛΑΣ ε.α κ. Βασίλης Αποστολάκης: «Ο Γιάννης Νικηφόρος, γεννήθηκε στο ιστορικό, γραφικό και αρχοντικό χωριό, Κάλυβος, στις 17 Ιανουαρίου 1927, ανήμερα της εορτής του Αγίου Αντωνίου, σε χρόνια δύσκολα, σκληρά, πέτρινα. Γονείς του, ο Εμμανουήλ Ιωάννου Νικηφόρος και η Ελένη Κωνσταντίνου Παπαδάκη.
Είναι ο πρωτότοκος της σεβαστής εκείνης Οικογένειας και με Θεία βούληση, θα ομορφύνουν το αρχοντικό του Μανώλη και της Ελένης Νικηφόρου, άλλα πέντε παιδιά: Ο Δημήτρης, ο Μιχάλης, η Μαρία, ο Ορέστης, η Αγάπη.
Ο Γιάννης, ως πρώτος γιος, θα σηκώσει, μαζί με τους άξιους γονείς του, το μεγαλύτερο βάρος, για να αναστήσουν την οικογένειά τους, ματώνοντας πάνω στη Μάνα γη.
Παρασκευή, 3 Σεπτεμβρίου 1943.
Ο Γιάννης Νικηφόρος, βρίσκεται, εκείνη την αποφράδα ημέρα του Σεπτεμβρίου μαζί με δύο άλλους συγχωριανούς του, τους αείμνηστους Χαράλαμπο Μιχαήλ Κοζορώνη και Ιωάννη Κωνσταντίνου Παραγιουδάκη στο Καλυβιανό «αόρι» και συλλαμβάνονται, από πολυάριθμο Γερμανικό απόσπασμα, σε απαγορευμένη ζώνη και οδηγείται στην εκτέλεση.
Αν και τραυματίζεται πολύ βαριά, θα σωθεί από θαύμα. Η σφαίρα θα εισέλθει από τον αυχένα και θα εξέλθει από τη στοματική χώρα. Θα πέσει αιμόφυρτος στο έδαφος και θα εκληφθεί, από τα ναζιστικά ανθρωποειδή, ως Νεκρός. Γι’ αυτό και οι υπάνθρωποι ναζιστές, δεν προχωρούν σε χαριστική βολή, κατά την απαίσια και απάνθρωπη τακτική τους.
Στα Ζωνιανά, που έχουν πάει ο Μιχάλης Πρινάρης και ο Γιάννης Λαμπρινός συναντούν, τυχαία, τον πατέρα του Γιάννη, τον Μανώλη Νικηφόρο, διηγούνται το θλιβερό γεγονός και τον οδηγούν το απόγευμα στον Γουρνόλακκο. Ο τραγικός πατέρας, μεταφέρει τον τραυματία γιο του στα Λιβάδια και από ‘κει στα Ανώγεια, για να του παρασχεθούν οι πρώτες βοήθειες. Ο Γιάννης Νικηφόρος, θα επιζήσει. Είναι θέλημα Θεού…».
Το μεγαλείο ενός δασκάλου
Από τα γεγονότα του Γουρνόλακκου συγκλονίζει η περίπτωση του δασκάλου Νικολάου Δετοράκη, που δίδασκε στο σχολείο του Αβδελλά. Είναι ο ήρωας που συνόδευσε χωρίς να έχει καμιά υποχρέωση την ομάδα που πήγε να θάψει τους νεκρούς και εκτελέστηκε εν ψυχρώ από τα ναζιστικά εκείνα τέρατα.
Θυμάμαι με πόση γλαφυρότητα τον είχε παρουσιάσει ο κ. Χάρης Στρατιδάκης στην επετειακή εκδήλωση στον Αβδελλά. Από αυτόν πληροφορηθήκαμε για τον σπουδαίο δάσκαλο τα εξής: «Ο Νικόλαος Δετοράκης πάσχιζε να μάθει γράμματα στα σχολαρούδια του, τα οποία δεν είχαν καμία βοήθεια από το σπίτι τους, αφού οι γονείς ήταν αναλφάβητοι. Κατασκεύασε σταδιακά δώδεκα δίεδρα θρανία και τα πρόσθεσε στα άλλα δύο πολύεδρα που βρήκε, ώστε τα γυμνόποδα «δασκάλια» του να κάθονται τουλάχιστον σε θρανία, έστω και ανά τρία. Ο ίδιος δώρισε στη βιβλιοθήκη που οργάνωσε στο σχολείο του – ούτε λίγα ούτε πολλά – πενήντα βιβλία από τη δική του. Από το μέγεθος και μόνο της προσφοράς του αυτής, αντιλαμβανόμαστε ότι επρόκειτο για έναν άνθρωπο βαθιά μορφωμένο για τα μέτρα της εποχής, εφόσον μάλιστα διέθετε και ατομική βιβλιοθήκη και μάλιστα πλούσια. Με εράνους και με τα κάλαντα των μαθητών του κατάφερε να αγοράσει δώδεκα χάρτες, σε μια εποχή που το είδος αυτό ήταν απολύτως δυσεύρετο στον Μυλοπόταμο.
Ο Νικόλαος Δετοράκης είχε γεννηθεί στην Κριτσά Λασιθίου το 1905. Σπούδασε στο Διδασκαλείο Ηρακλείου, υπηρέτησε τη στρατιωτική του θητεία και διορίστηκε δάσκαλος στο χωριό Φυλάκιο, στην Ορεστιάδα του Έβρου Στον ελληνοϊταλικό πόλεμο επιστρατεύτηκε και πολέμησε και μετά την αποστρατεία μετατέθηκε στην Κρήτη, όπου κατοίκησαν στο Ηράκλειο. Κατά το σχολικό έτος 1938-39 τοποθετήθηκε ως δάσκαλος στο χωριό Αβδελλάς. Εδώ ο Δετοράκης με τη γυναίκα του, απέκτησαν ακόμα ένα παιδί, την Ελένη. Στις 5 Σεπτεμβρίου 1943 μετέβη μαζί με τους υπόλοιπους χωριανούς στον Γουρνόλακκο με τα γνωστά αποτελέσματα. Η τραγωδία Αντιγόνη του Σοφοκλή επαναλήφθηκε στον Μυλοπόταμο, μόνο που ο Δετοράκης δεν ήταν συγγενής, δεν ήταν καν χωριανός με τους νεκρούς που η συνείδησή του έλεγε ότι έπρεπε να ταφούν. Ήταν τότε μόλις 38 ετών…».
Μια δικαίωση της μνήμης του ηρωικού δασκάλου θα είναι η ανακαίνιση του δημοτικού σχολείου Αβδελλα για τη λειτουργία μουσείου. Ο περιφερειάρχης Κρήτης κ. Σταύρος Αρναουτάκης στην πρόσφατη εκδήλωση που έγινε στο χωριό, μετά την αναγνώρισή του ως μαρτυρικό, φάνηκε πρόθυμος να υλοποιήσει την πρόταση. Γένοιτο!
Μια τραγική μορφή
Μια τραγική μορφή ήταν και ο Μιχάλης Πρινάρης που έζησε και διηγήθηκε τη φρίκη και τον ηρωισμό της τραγωδίας του Γουρνόλακου. Μικρό παιδί τότε, συνελήφθη από τα ναζιστικά στρατεύματα στις 2 Σεπτεμβρίου 1943 και οδηγήθηκε, μαζί με άλλους 31 συμπολίτες του, στον τόπο της εκτέλεσης. Ως εκ θαύματος, γλίτωσε την τραγική μοίρα που έπληξε τους συντοπίτες του λόγω της νεαρής του ηλικίας. Από εκείνη την ημέρα, όμως, έφερε το βάρος της ιστορικής μνήμης, όχι ως πληγή, αλλά ως ιερό καθήκον να κρατήσει ζωντανή τη μνήμη εκείνων που θυσιάστηκαν.
Κάθε χρόνο, με απλότητα και ευλάβεια στεκόταν μπροστά στο μνημείο του Γουρνόλακκου, καταθέτοντας στεφάνι αφηγούμενος τα γεγονότα με λόγια που συγκινούσαν και προκαλούσαν δέος. Η ζωντανή του μαρτυρία ήταν η γέφυρα ανάμεσα στο παρελθόν και το μέλλον, υπενθυμίζοντας το χρέος μας να μην ξεχάσουμε ποτέ τις θυσίες των προγόνων μας.
Ο Μιχάλης Πρινάρης ο μοναδικός επιζών της εκτέλεσης των Γερμανών από τους ναζί στον Γουρνόλακκο το 1943 ήταν ο άτυχος άνδρας που βρήκε τραγικό θάνατο στην αυλή του σπιτιού του τον Νοέμβριο του 2024 όταν τυλίχτηκε στις φλόγες στην προσπάθειά του να κάψει ξερά χόρτα.
Το περιστατικό σημειώθηκε στο χωριό Αβδανίτες Μυλοποτάμου.
Στο σημείο έσπευσε ασθενοφόρο του ΕΚΑΒ και δύναμη της πυροσβεστικής ήταν όμως αργά για τον 90χρονο.
Για τη συμφορά στον Αβδελλά
Η τραγωδία στο Γουρνόλακκο, σημάδεψε τα χωριά Λιβάδια: Αβδανίτες: Κάλυβος: Άγιος Μάμας αλλά πιο βαθύ άφησε το αποτύπωμά της η συμφορά στον Αβδελλά.
Μας είχε πει σχετικά ο κ. Γιάννης Νικολούδης: «Δεν μπορώ να σας περιγράψω αυτά που έζησα μικρό παιδί. Το χωριό μας είχε μόνο χήρες και ορφανά. Ήταν όλοι μαυροφορεμένοι και μοιρολογούσαν τους δικούς τους. Γλέντι δεν έγινε πάνω από 10-15 χρόνια και ήταν ένα δράμα που ζούσε όλο το χωριό. Όταν ήμουν μικρός, στην Πλάκα, όπως λέγεται η γειτονιά στο πάνω χωριό, μαζεύονταν οι γυναίκες τα καλοκαίρια και κάθονταν και βεγγέριζαν. Ξεκινούσαν με τα του σπιτιού τους, πως πάνε οι δουλειές τους, και μετά κατέληγαν σε μοιρολόγια. «Το παιδί μου, ο άντρας μου, ο αδερφός μου» και έκλαιγαν. Εγώ έβλεπα το χωριό μου μαυροφορεμένο και έλεγα «Δεν έχουν μάλλον άλλο χρώμα ρούχα να φοράνε οι άνθρωποι». Αυτά είναι μαρτυρίες, βιώματα, τα οποία ζήσαμε όλοι οι μετέπειτα που γεννηθήκαμε. Ήταν πράγματα τα οποία τα κουβαλάμε μέχρι και σήμερα».
– «Ήταν όλες μαυροφορεμένες στο χωριό» μας είπε με τη σειρά της η κ. Ζαχαρένια Ζαχαριουδάκη. Και να μην είχανε δικό τους από το σπίτι, είχαν συγγενή, είχαν φιλιότσο.
Ο καημένος ο δάσκαλος. (αναφέρεται στο Δετοράκη). Θυμάμαι την κόρη του, Αντιγόνη τη λέγανε, που του έφερε σε ένα άσπρο πετσετάκι ένα κομμάτι κουλούρα και του είπε «μπαμπά έφυγες νηστικός, πάρε αυτό να το φας». Το τελευταίο του ήταν. Όταν εχτίζανε το σχολειό ήμουν τεσσάρων χρονών τότε. Πηγαίνανε στα πηγάδια οι γυναίκες και κουβαλούσαν νερό και έπαιρνα από τη μάνα μου ένα μπρικαλάκι και ήθελα να κουβαλώ και εγώ νερό. Έτσι χτίσαμε το σχολείο, ο Δετοράκης ήταν ιδρυτής».
Η έμμετρη καταγραφή του χρονικού
Την τραγωδία στον Γουρνόλακκο, κατέγραψε με τη συγκλονιστική ρίμα του ο σπουδαίος Ζωνιανός Δημήτρης Παρασύρης του Ανάστο και δεν αφήνει ακόμα και σήμερα κανέναν από τους αναγνώστες του ασυγκίνητο.
Παρακαλώ τη σιωπή, στους παρευρισκομένους,
να πω τραγούδι θλιβερό, για κάποιους σκοτωμένους.
Μα θα ‘χει σιδερή καρδιά που θα το νταγιαντίσει,
να το γροικά γη να το πει, και δάκρυα να μη χύσει.
Με λυπημένη την καρδιά, με δάκρυα και πόνους,
θα πω τα πάθη του ντουνιά, για τουτουσές τσι χρόνους.
Το χίλια εννιακόσα, έτος σαράντα ένα,
ήρθε ένα κράτος βάρβαρο, πο μακριά απ’ τα ξένα.
Εικοσιμία του Μαγιού, μια μαυρισμένη Τρίτη,
έπεσαν μ’ αλεξίπτωτα, και γέμισεν η Κρήτη.
Οι πολιτείες τα χωριά, και τα βουνά γεμίζουν,
κι έχουν του χάρου τη μορφή, τον κόσμο φοβερίζουν.
Ντελόγο αρχίζουν τη σφαγή, και δεν αφήνουν άντρα,
κι ύστερα τσι διαλέγουνε, σα τα τραγιά στη μάντρα.
Μάνες δε ντουχιουντίζουνε, αυτοί δεν έχουν πόνο,
και δε λυπούνται τα ορφανά, π’αφήνουνε στο δρόμο.
Και ξακλουθούν τσι σκοτωμούς, και το σαράντα τρία
στρατός εφοδιάζεται, για μακρινή πορεία.
Τρεις του Σεπτέμβρη Παρασκή, η ώρα ήταν δέκα,
εβγήκε από τα Χανιά, μία μοτοσυκλέτα.
Και διατάζει το στρατό, εις τα βουνά να μπούνε,
να τα εξερευνήσουνε, να πιάσουνε όσους βρούνε.
Είχανε και διαταγή, όσους κι αν είχαν πιάσουν,
μπρος να τσι τουφεκίσουνε, κι ύστερα να τσι κάψουν.
Απ’τον Κρουσώνα πιάσανε, να πάει ως τ’ Αρκάδι
κι αργά εμαζωχτήκανε, στσι Νίδας το Λιβάδι.
Καλά πολλούς επιάσανε, απ’όλα τα χωρία,
δεμένους τσι λαλούσανε, σαν άγρια θηρία.
Και το πρωί στο γιαγερμό, εις του Βικιά το Λάκκο,
βρίσκουνε τάφο φυσικό, λιγάκι παρακάτω.
Το λένε στο Γουρνόλακκο, μα άλλη ονομασία
θα’πρεπε να του δώσουνε, γιατ’ έγινε θυσία.
Εκειά τσι σταματήσανε, δώδεκα ξεχωρίσαν,
και στη γραμμή τσι βάλανε, και τους ετουφεκίσαν.
Ένας μόνο των έφυγε, με τραύματα στο χέρι,
ήτανε του Σαρρή ένας γιος, και λέντονε Λευτέρη.
Κι ένα κοπέλι γλίτωσε, που’ταν τραυματισμένο,
κι οι αποδέλοιποι νεκροί, το’χανε σκεπασμένο.
Είναι από την Κάλυβο, και το γνωρίζουν όλοι,
και Νικηφόρος λέγεται, ο Γιάννης του Μανόλη.
Ντελόγο μπαίνει στα χωριά, το θλιβερό χαμπέρι,
όπου φωνές και ταραχή, κι αναλωμή κι ασκέρι.
Οι πρώτοι που το μάθανε, στα Ζωνιανά εκούστη,
κι ειδοποιούν την Κάλυβο και παίρνει τς’ εδικούς τσι.
Πομένουν οι Αβδελιανοί, κι από τον Άγιο Μάμα
γιατί σε κείνα τα χωριά, δεν εκατέχαν πράμα.
Πεντέξε Παρασύρηδες, τη νύχτα εκειά πάνε,
για να παντούνε τα σκυλιά, τα όρνια μη τσι φάνε.
Σαν εξημέρωσε ήρθανε, και τρεις Αγιομαμίτες
κι απάνω κάτω πηαίνουνε σαν κουζουλοί τσι νύχτες.
Κι έξαφνα ακούνε μια φωνή με πόνο γυναικεία,
φύγετε το ταχύτερο, και βγαίνουν τα θηρία.
Και βιαστικά σκορπίσανε, ένας προς ένα χώρια,
κι ο πανικός τον έβγαλε, πουλιού φτερά στα πόδια.
Μ’ άλλο μπουλούκι έβγαινε, πίσω για να τσι θάψει,
τς’ αγαπημένους αδερφούς, λυπητερά να κλάψει.
Και βιαστικά εβγαίνανε, κι άλλοι ξεδιαλεγμένοι,
γιατί το αίμα τσ’ ήσερνε και ο χάρος τσ’ ανημένει.
Μα μόλις ήτανε φταχτοί, κεια που’σαν σκοτωμένοι,
μία ομάδα γερμανούς, θωρούνε να προβαίρνει.
Ως κάνουν λύκοι στα αρνιά, ετσά τους εξεσκίσαν,
και με μεγάλα βάσανα, το αίμα τους εχύσαν.
Αλληλοσκοτωθήκανε, κι άλλοι στην οικουμένη,
μα τέτοιο θάνατο σκληρό, δεν είδαν οι καημένοι.
Κανείς δεν ήταν φανερά, να τσι παρηγορήσει,
στην τελευταία των πνοή, τα μάθια ντως να κλείσει.
Μα τα βουνά που ‘σαν κοντά, Κουρούνα και Σουμπούλι,
λένε με τι παράπονο, εξεψυχήσαν ούλοι.
Κι αυτά θα είναι μάρτυρες, εις του Θεού το θρόνο,
σ’ όλα τα δικαστήρια, και εις τον κάτω κόσμο.
Εικοσιδυό Αβδελιανοί, κι έξι Αγιομαμίτες,
ήσαν και δυο Καλυβιανοί, κι ένας πο τσ’Αβδανίτες.
Πολλοί ‘σανε συντέκνοι μου, και φίλοι και γνωστοί μου,
κι αν κάθομαι κι αν περπατώ, κλαίει τσι η ψυχή μου.
Εκειά τονε και ο παπά, Ντρέας πο τα Λιβάδια,
που’χε καθήκον ιερό, να θάψει παλικάρια.
Τα χτήματά τους πήρανε, στα Ζωνιανά περνούνε,
μα στο χωριό δε μπαίνουνε, κι ανθρώπου δε μιλούνε.
Εκειά τους εσυνάντησε, ο Πρόεδρος τ Άγιου Μάμα,
και τσι ρωτά για να του πουν, καλά δεν κάνουν πράμα.
Εννιά νομάτοι εβγήκανε, με άδεια γραμμένη,
κι επήγαν και τσι θάψανε, με πόνους οι καημένοι.
Και Ζωνιανοί ήσαν εκειά, με τον παπά το Γιάννη,
εκειά ‘ταν κι ο Βαρδιάμπασης, με δυο του γιους ομάδι.
Κοντά στο δρόμο τσ’ είχουνε, με μαστοριά θαμμένους,
όλοι οι διαβάτες να τσι κλαιν, τσι παραπονεμένους.
Εκείνους να ρωτήξετε κι αυτοί θα σας το πούνε,
που’ναι θαμμένος κάθα εις, ξέρουνε και θα βρούνε.
Μνήματα να τους κάμετε, και με σταυρό κοντά των,
με κεφαλαία γράμματα, να γράφει τ’όνομά των.
Πουλί δεν ξανακελαηδεί, στο γέρο Ψηλορείτη,
γιατί μαυροφορέψανε οι Γερμανοί την Κρήτη.
Μαύρα εβάψαν τ’ Αβδελά, Κάλυβο κι Άγιο Μάμα,
και όλα τα περίχωρα, λυπούνται τσι με κλάμα.
Στέλνω συλλυπητήρια, όλων των πονεμένων,
και να ‘χουνε υπομονή, μα ετσά ‘τανε γραμμένο.
Στόμα δεν έχω μπλιο να πω, άλλα στην ιστορία,
και ολονών η μνήμη των, να είναι μακαρία.
Μα αν ρωτήξει και κανείς, που βγήκε σ’ ήντα σπίτι,
το’ βγαλε ένας Ζωνιανός, ο Αναστοδημήτρης.
Ο θρήνος του Γεωργίου Βαρδιάμπαση
Με τη σειρά του ο δάσκαλος, ποιητής και αγωνιστής Γεώργιος Βαρδιάμπασης, πατέρας του παπά – Ανδρέα, συμπύκνωσε τη θυσία του Γουρνόλακκου στο επίγραμμα:
Παπανδρέας Βαρδιάμπασης επίκλην
έπεσεν μάρτυς και άλλοι είκοσι Κρήτες
του Γουρνολάκκου το φρύδι έχουν κοίτην,
εκεί κοιμούνται τρισμάκαρες Ακρίτες,
στα χίλια εννιακόσια σαράντα τρία.
Γερμανοί ήταν αυτοί που τους σκοτώσαν,
την ώρα που ετέλουν κηδείαν γι’ άλλους,
μα να την τελειώσουν δεν αποσώσαν,
τους κράζει η εκκλησία μάρτυρας μεγάλους,
του Σεπτεμβρίου τις πέντε μία χορεία.
