Η αξιολόγηση και η διάγνωση μιας νευροαναπτυξιακής διαταραχής σε ένα παιδί δεν είναι στίγμα. Αντιθέτως ενδέχεται να αποτελέσει χρονικό σημείο αναφοράς για τη ζωή του, η οποία θα αρχίσει να γίνεται λιγότερο δύσκολη, με κατάλληλες παρεμβάσεις και υποστήριξη από την οικογένεια, τους εκπαιδευτικούς και τους ειδικούς ψυχικής υγείας.
Αυτό ήταν το μήνυμα της ημερίδας με τίτλο «Νευροαναπτυξιακές, συμπεριφορικές και συναισθηματικές διαταραχές: Ενδυνάμωση εκπαιδευτικών – Υποστήριξη μαθητών» που διοργάνωσε το Κέντρο Πρόληψης των Εξαρτήσεων και Προαγωγής της Ψυχοκοινωνικής Υγείας Π.Ε. Ρεθύμνου, σε συνεργασία με τον ΕΟΠΑΕ (Εθνικός Οργανισμός Πρόληψης και Αντιμετώπισης Εξαρτήσεων) και με την υποστήριξη των Διευθύνσεων της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, καθώς και του Συλλόγου Εκπαιδευτικών Α/θμιας Εκπαίδευσης Ρεθύμνου.
Στην ημερίδα που πραγματοποιήθηκε το πρωί του Σαββάτου στο αμφιθέατρο του 2ου Δημοτικού Σχολείου, συμμετείχαν πολλοί εκπαιδευτικοί και των δύο βαθμίδων, αποδεικνύοντας το πόσο έντονα απασχολεί τους εκπαιδευτικούς το ζήτημα των νευροαναπτυξιακών διαταραχών. Μέσα από την ημερίδα φάνηκε η ανάγκη των νηπιαγωγών, των δασκάλων και των καθηγητών να επιμορφωθούν πάνω στα θέματα που αφορούν τις νευροαναπτυξιακές διαταραχές όπως η ΔΕΠΥ (Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας), το φάσμα του αυτισμού, τις μαθησιακές δυσκολίες, ώστε να μπορέσουν όχι μόνο να αναγνωρίσουν κάποια ενδεικτικά σημάδια σε έναν μαθητή αλλά και να διαχειριστούν στη συνέχεια κατάλληλα την κατάσταση, προς όφελος του παιδιού και της οικογένειάς του.
Στην εκδήλωση, χαιρετισμό έκαναν ο Μιχάλης Σαρρής, πρόεδρος Κέντρου Πρόληψης Π.Ε. Ρεθύμνου, ο Λάμπρος Καρβούνης, διευθυντής Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Ρεθύμνου, η Μαίρη Λιονή, αντιπεριφερειάρχης Ρεθύμνου, ενώ τον συντονισμό έκανε η Ανδρονίκη Μπογά, Επιστημονικά Υπεύθυνη Κέντρου Πρόληψης Π.Ε. Ρεθύμνου. Ομιλίες πραγματοποίησαν η Ελένη Ψαθάκη, ψυχολόγος στο ΚΕΔΑΣΥ και ο Γεώργιος Σαμιωτάκης, Ψυχίατρος Παιδιών και Εφήβων – Ψυχοθεραπευτής.
«Είναι πολύ σημαντικό που στην εκδήλωση συμμετείχαν εκπαιδευτικοί και άνθρωποι της κοινότητας με έναν εκπαιδευτικό σκοπό: πρώτον να στηρίξουμε τα παιδιά μας και δεύτερον να κάνουμε το σχολείο έναν χώρο όπου θα μπορούν τα παιδιά να έχουν γνώση, να έχουν δύναμη, να έχουν τη δυνατότητα να ανθίσουν. Γνωρίζουμε ότι οι εκπαιδευτικοί έχουν έναν δύσκολο ρόλο γιατί έχουν να διαχειριστούν καθημερινά διαφορετικές ανάγκες, διαφορετικές συμπεριφορές, οπότε πρέπει όλοι μας να σταθούμε δίπλα τους έμπρακτα με γνώση και συνεργασία», δήλωσε ο κ. Σαρρής χαρακτηριστικά στα «Ρ.Ν.».
Τα χαρακτηριστικά των νευροαναπτυξιακών διαταραχών
Ο κ. Σαμιωτάκης στην ομιλία του, ανέδειξε πως οι νευροαναπτυξιακές διαταραχές αφορούν ένα μεγάλο μέρος του μαθητικού πληθυσμού, ενώ αναλόγως τη διαταραχή και το φάσμα στο οποίο ανήκει ένα παιδί, χωρίς κατάλληλη παρέμβαση, η ζωή του είναι πολύ πιθανό να εξελιχθεί ιδιαίτερα επίπονη και στρεσογόνα, με τις δυσκολίες αυτές να το ακολουθούν και στην ενήλικη ζωή του. Ο κ. Σαμιωτάκης, μέσα από μια ιατρική προσέγγιση του θέματος, παρουσίασε τις κυριότερες νευροαναπτυξιακές διαταραχές που εμφανίζονται στον μαθητικό πληθυσμό, σημείωσε τα βασικά χαρακτηριστικά τους, ενώ επεσήμανε πως οι νευροαναπτυξιακές διαταραχές εν γένει δεν είναι επίκτητες αλλά εμφανίζονται πάρα πολύ νωρίς στην παιδική ηλικία και για αυτό λέγονται αναπτυξιακές, «θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι γενετικές», σημείωσε. «Ένα από τα χαρακτηριστικά των νευροαναπτυξιακών διαταραχών είναι ότι έχουν μια χρονιότητα, δεν έχουν εξάρσεις όπως για παράδειγμα μια αγχώδη διαταραχή που έρχεται και φεύγει. Είναι μια σταθερή κατάσταση που όμως επιδέχεται βελτίωσης και το περιβάλλον παίζει καθοριστικό ρόλο σε αυτό», εξήγησε ο κ. Σαμιωτάκης, προσθέτοντας επιπλέον, πως στα αγόρια εμφανίζονται πιο συχνά αυτές οι διαταραχές, πράγμα που εξηγείται γονιδιακά όπως είπε, ενώ τόνισε πως σε κάποιες περιπτώσεις νευροαναπτυξιακών διαταραχών ξέρουμε ότι ως αιτιολογία για την εμφάνισή τους είναι «Μια κατάσταση που αν δεν υπήρχε – επίκτητη – δεν θα είχε το παιδί νευροαναπτυξιακή διαταραχή. Μια τέτοια είναι το εμβρυικό αλκοολικό σύνδρομο κατά το οποίο στην εγκυμοσύνη η μητέρα κάνει κατάχρηση αλκοόλ, και επηρεάζει το κεντρικό νευρικό σύστημα του εμβρύου», σημείωσε ο κ. Σαμιωτάκης.
Σε μια τάξη ένα παιδί τουλάχιστον έχει ΔΕΠΥ
Μια από τις πιο συχνές και γνωστές νευροαναπτυξιακές διαταραχές είναι η ΔΕΠΥ, η οποία σύμφωνα με τις επίσημες μελέτες και στατιστικές αφορά το 7-10% του μαθητικού πληθυσμού, δηλαδή σε μια τάξη τουλάχιστον ένα παιδί έχει ΔΕΠΥ, όπως σημείωσε ο κ. Σαμιωτάκης. Αν και για έναν εκπαιδευτικό αυτό το ποσοστό φαίνεται μικρό, καθώς συμπτώματα εντοπίζει μάλλον σε πολύ περισσότερα παιδιά, ο κ. Σαμιωτάκης, σημείωσε πως αυτό είναι ενδεχομένως ένα «μεθοδολογικό» σφάλμα και για να αποτυπωθεί πιο σωστά η πραγματικότητα απαιτούνται περισσότερες και συχνότερες μελέτες. Ο ίδιος πάντως συμφώνησε πως πράγματι ενδεχομένως τα επίσημα ποσοστά σε άλλη περίπτωση να ήταν αυξημένα.
Η ΔΕΠΥ, σύμφωνα με τον ίδιο αφορά τρείς ομάδες συμπτωμάτων: την απροσεξία, την υπερκινητικότητα και τον παρορμητισμό. Ο κ. Σαμιωτάκης, μεταξύ άλλων, περιέγραψε πως τα παιδιά που έχουν ΔΕΠΥ συχνά αδυνατούν να αντισταθούν στον παρορμητισμό τους, λεκτικό ή σωματικό, ενώ είναι ιδιαίτερα υπερκινητικά. Πολλές φορές ενώ ξέρουν ποια είναι η σωστή οδηγία δεν μπορούν να την ακολουθήσουν καθώς λειτουργούν πλήρως υπό το καθεστώς της μηχανικότητάς τους, ενώ συχνά είναι απρόσεκτα, έχουν δυσκολία στην οργάνωση, ξεχνάνε πολύ εύκολα καθημερινές δραστηριότητες, ενώ δυσκολεύονται να συγκεντρωθούν.
Όπως ανέδειξε ο κ. Σαμιωτάκης, τα παιδιά με ΔΕΠΥ επειδή συχνά μπορεί να γνωρίζουν ποια είναι μια αποδεκτή συμπεριφορά και ποια όχι, αλλά δεν μπορούν να αντισταθούν στην παρορμητικότητά τους, αργότερα, στην εφηβεία ενδέχεται να παρουσιάσουν παραβατικές συμπεριφορές. «Ένα μεγάλο ποσοστό στην προεφηβεία ή στην εφηβεία πληρούν κριτήρια διαταραχής αγωγής: παραβατικότητα, εναντιοματικότητα, αντιδραστικότητα. Επειδή δεν μπορούν να υπολογίσουν το δίπολο πράξη και συνέπεια της πράξης, μπαίνουν μέσα σε μια διαδικασία παραβατικότητας με πολύ μεγάλη επικινδυνότητα, και για αυτούς και για άλλους. Ένα μεγάλο ποσοστό, 35-60% που πάνε αυτά τα παιδιά σε μια αξιολόγηση θα τα δούμε να έχουν και μια παραβατική συμπεριφορά».
Η φαρμακευτική αγωγή ιδιαίτερα σε παιδιά που βρίσκονται πολύ βαθιά στο φάσμα ενδέχεται να αποβεί ιδιαίτερα βοηθητική, βελτιώνοντας την ποιότητα ζωής τους και δίνοντάς τους ευκαιρίες ίσες με ενός παιδιού που ανήκει στον «τυπικό πληθυσμό». «Πολλά από αυτά τα παιδιά εμφανίζουν πολύ καλή ανταπόκριση στη φαρμακευτική αγωγή. Και όσον αφορά τις επιδόσεις στο σχολείο και όσον αφορά τη λειτουργικότητα τη συνολική. Μπορεί να βοηθηθούν πάρα πολύ με τη φαρμακευτική αγωγή αλλά χρειάζεται πολλή προσοχή», επεσήμανε ο κ. Σαμιωτάκης. Χαρακτηριστικά, ένα από τα στατιστικά ευρήματα που παρουσίασε είναι ότι σε ένα δείγμα παιδιών που έχουν έντονα συμπτώματα ΔΕΠΥ και δεν λαμβάνει φαρμακευτική αγωγή το 32% θα εγκαταλείψει το σχολείο, ενώ με φαρμακευτική αγωγή δεν θα εγκαταλείψει κανένα. Επίσης, παιδιά με έντονα συμπτώματα που δεν λαμβάνουν κάποια αγωγή φαρμακευτική, το 22% αυτών θα εισαχθεί σε κάποιο ΑΕΙ, ενώ με φαρμακευτική αγωγή θα εισαχθεί το 77%, ποσοστό ισοδύναμο με του «γενικού πληθυσμού».
Το φάσμα του αυτισμού και οι μαθησιακές δυσκολίες
Μια άλλη συχνή νευροαναπτυξιακή διαταραχή εντός σχολικού πλαισίου είναι το ο αυτισμός ο οποίος έχει ένα μεγάλο εύρος κλινικών εκδηλώσεων, όπως σημείωσε ο κ. Σαμιτωτάκης. Για αυτόν ακριβώς τον λόγο, ο ίδιος παρέθεσε κάποιες ενδείξεις οι οποίες ίσως να μην είναι εμφανείς διότι πολλά παιδιά με αυτισμό παρουσιάζουν υψηλή λειτουργικότητα, όπως εκείνα με το σύνδρομο Άσπεργκερ. «Ένα τέτοιο παιδί εμφανίζει ειδικές δυσκολίες όπως ας πούμε το να συναναστραφεί με τους συνομήλικους του, το να μεταφέρει τα συναισθήματά του, το να κατανοήσει τα συναισθήματά του, το να μπει στη θέση του άλλου, το να εκφράσει τις σκέψεις του, το να διαχειριστεί κάπως τον θυμό του, τη ματαίωσή του. Και μπορεί να έχει μικρά τέτοια αδιόρατα στοιχεία και να μην πηγαίνει το μυαλό μας ότι πρόκειται για μια νευροαναπτυξιακή διαταραχή, και να λέμε είναι μικρός ακόμα, ότι είναι εφηβεία ή ότι είναι το περιβάλλον, ή είχε μια τραυματική εμπειρία. Και στην πραγματικότητα αυτό το παιδί να ανήκει στο φάσμα του αυτισμού και να θέλει μια παρέμβαση», εξήγησε χαρακτηριστικά ο παιδοψυχίατρος.
Μάλιστα άλλες χαρακτηριστικές ενδείξεις των παιδιών του φάσματος του αυτισμού, όπως τις περιέγραψε ο κ. Σαμιωτάκης, είναι η δυσκολία τους να αντιληφθούν τις εκφράσεις ενός προσώπου και τη σημασία των χειρονομιών. «Επίσης δεν καταλαβαίνουν τον συμβολικό λόγο. Του λες του παιδιού κάτσε στο θρανίο σου, να σου λέει «δεν κάθεσαι στο θρανίο, στην καρέκλα κάθεσαι». Και να βλέπουμε πολλές φορές τα παιδιά αυτά να εμφανίζουν στερεοτυπίες δηλαδή επαναλαμβανόμενες κινήσεις, όπου δεν υπάρχει νόημα να τις κάνεις. Να πεταρίζουν π.χ. τα χέρια τους σαν φτερουγίσματα, να περπατάνε στις μύτες των ποδιών τους. Ακόμη, δυσκολεύονται να προσαρμοστούν στις αλλαγές του προγράμματος. Επίσης, έχουν αισθητηριακά προβλήματα: τα ενοχλούν ταμπελάκια στα μπλουζάκια τους, θέλουν μόνο βαμβακερό ρούχα, θέλουν να τρώνε συγκεκριμένα φαγητά ένα ή δύο μόνο, έχουν ευαισθησία με οσμές, έχουν ευαισθησία με ήχους που να είναι εξαιρετικά διεγερτικοί για αυτούς και επειδή το παιδί αυτό δεν μπορεί να το περιγράψει τι το ενοχλεί, του είναι εξαιρετικά δυσφορικός αυτός ο ήχος και εξαιτίας του κάνει φασαρία ή να δυσφορεί έντονα. Δεν το καταλαβαίνει ούτε το ίδιο και δεν μπορεί να το πει ακόμα και αν το καταλαβαίνει, έχει δυσκολία στην έκφραση».
Ο κ. Σαμιωτάκης επίσης παρουσίασε και τις λεγόμενες μαθησιακές δυσκολίες οι οποίες είναι η δυσαναγνωσία, η δυσαριθμησία, η δυσορθογραφία. Ο ίδιος τόνισε πως πολλά παιδιά ενώ έχουν αρκετά καλό δείκτη νοημοσύνης και λαμβάνουν καλό επίπεδο εκπαίδευσης παρουσιάζουν αυτές τις μαθησιακές δυσκολίες και τόνισε ότι «Είναι εξαιρετικά σημαντικό να βοηθηθούν αυτά τα παιδιά όχι μόνο για το ακαδημαϊκό κομμάτι. Διότι επιδρούν μετά στον ψυχισμό του παιδιού. Και ένα παιδί που βλέπει ότι υπολείπεται σε επιδόσεις από τα άλλα αρχίζει να φτιάχνει μια αυτοεικόνα που δεν είναι αυτή που θέλουμε να φτιάξει ή που αυτή που του αξίζει και του αναλογεί. Και μπορεί όλη αυτή τη ματαίωση να την κάνει άγχος, κατάθλιψη, κοινωνική απόσυρση κ.λπ. Είτε να την εξωτερικεύσει και να την κάνει επιθετικότητα».
Οι συναισθηματικές διαταραχές
Η Ελένη Ψαθάκη, ψυχολόγος στο ΚΕΔΑΣΥ, παρουσίασε τις συμπεριφορές ενός που πρέπει να προβληματίσουν έναν εκπαιδευτικό ή ενήλικα. Συμπεριφορές οι οποίες συχνά συνδέονται με συναισθηματικές διαταραχές όπως η κατάθλιψη και η αγχώδης διαταραχή.
«Οι ενδείξεις συνήθως είναι αλλαγές που παρατηρούμε στα παιδιά και έχει σημασία και η ένταση και ο χρόνος που παρατηρούμε. Να μην είναι απλώς ένα παιδί που έχει ξυπνήσει άσχημα και σήμερα δεν θέλει να απαντήσει στις ερωτήσεις μου μέσα στην τάξη. Είναι κάτι που κρατάει για καιρό. Συνήθως χτυπάει το καμπανάκι μέσα μας και το καταλαβαίνουμε. Μπορεί οι εκπαιδευτικοί ή οι γονείς να παρατηρήσουν ότι το παιδί αποσύρεται κοινωνικά και απομονώνεται, ή ότι ματαιώνεται πολύ εύκολα, ή ότι έχει συχνά εκρήξεις θυμού ή κόπωση, υπερκινητικότητα. Όλες οι συμπεριφορές που προβληματίζουν και μας κάνουν να πούμε «α εδώ κάτι συμβαίνει», επεσήμανε στα «Ρ.Ν.» η κ. Ψαθάκη. Η ίδια επίσης τόνισε πως πέραν της πρόληψης, ακόμα και αν ένα παιδί διαγνωσθεί με κάποια συναισθηματική διαταραχή δεν αποτελεί «χαμένη υπόθεση», και πως η συνεργασία σχολείου και οικογένειας είναι πάντα καθοριστική για μια θετική έκβαση μιας τέτοιας κατάστασης.
