Του αντιδημάρχου Ιωαννίνων κ. ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΛΑΣΧΑ*
Η παρουσία των Εβραίων στα Γιάννενα συνδέεται με την ταυτόχρονη εγκατάσταση των Εβραίων στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο από τα ελληνιστικά χρόνια.
Επί Βυζαντίου ονομάστηκαν «Ρωμανιώτες».
Από την πρώτη στιγμή υιοθέτησαν την ελληνική γλώσσα, τον τοπικό λαϊκό πολιτισμό και τις παραδόσεις και, συνδυάζοντάς τα γόνιμα με τα δικά τους ήθη και έθιμα, δημιούργησαν τη μοναδική ελληνο-εβραϊκή παράδοση.
Διατήρησαν βέβαια τη θρησκευτική τους ταυτότητα, όπως φαίνεται από τις συναγωγές που οικοδόμησαν και την επιβίωση της εβραϊκής ως λατρευτικής γλώσσας.
Οι σχέσεις τους με τους ντόπιους ήταν γενικώς αρμονικές και δεν έχουμε πράξεις αντιεβραϊσμού, παρά μόνο ως μεμονωμένες εξάρσεις θρησκευτικού συναισθήματος.
Η εβραϊκή κοινότητα Ιωαννίνων γνώρισε μεγάλη ακμή στα χρόνια του Αλή πασά.
Η ενασχόληση των Εβραίων με το εμπόριο και τη βιοτεχνία, σε συνδυασμό με τη δραστηριότητα που ανέπτυξαν στον διοικητικό τομέα, συνέτεινε όχι μόνο στην αύξηση του πληθυσμού τους και την κατοίκησή τους στο κεντρικότερο σημείο της πόλης, εντός και εκτός κάστρου, αλλά και στον ιδιαίτερο ρόλο που έπαιξαν στην οικονομική και κοινωνική ζωή των Ιωαννίνων.
Ο πληθυσμός της κοινότητας έφτανε κατά καιρούς τις 4.000 Εβραίους.
Κατά τις περιόδους οικονομικής κρίσης ο πληθυσμός μειώθηκε, καθώς μεγάλος αριθμός μετανάστευσε είτε για την Αμερική είτε για την Παλαιστίνη.
Γενικώς, η εβραϊκή κοινότητα ήταν πλήρως ενσωματωμένη στην τοπική κοινωνία και συνυπήρχε αρμονικά με τις άλλες κοινότητες που ζούσαν στα Γιάννενα και που όλες μαζί αποτελούσαν έναν πολυπολιτισμικό καμβά.
Το 1940 η εβραϊκή κοινότητα Ιωαννίνων αριθμούσε περί τα 1.950 μέλη.
Με την κήρυξη του πολέμου, πολλοί Εβραίοι στρατεύονται είτε ως οπλίτες είτε ως αξιωματικοί και μάχονται στην πρώτη γραμμή με τους χριστιανούς, ενώ στη διάρκεια της κατοχής ανεβαίνουν στο βουνό και εντάσσονται στις αντιστασιακές οργανώσεις.
Στα Γιάννενα έδρευε ως τον Ιούλιο του 1943 η ιταλική διοίκηση, η οποία δε διατάραξε την οικονομική δραστηριότητα και την κοινωνική ζωή των Εβραίων.
Το δράμα αρχίζει με την εγκατάσταση του 22ου σώματος στρατού και της πρώτης γερμανικής μεραρχίας εντελβάις στα Γιάννενα, τον Ιούλιο του 1943.
Από τον Σεπτέμβρη του ίδιου έτους, μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας και το σχεδιασμό της τελικής λύσης για τον Εβραϊκό πληθυσμό γενικώς, ξεκινούν και στα Γιάννενα οι γνωστοί περιορισμοί και οι ταπεινώσεις εναντίον των Εβραίων.
Τα σύννεφα πυκνώνουν πάνω από τη γειτονιά της κοινότητας.
Η ανησυχία των Εβραίων μεγαλώνει μέρα τη μέρα, παρά τις διαβεβαιώσεις του τοπικού ραβίνου ότι οι Γερμανοί δεν πρόκειται να τους μετακινήσουν προς τα στρατόπεδα συγκέντρωσης όπως έγινε με τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης τον Μάρτη του 1943.
Η εξόντωση έχει πλέον δρομολογηθεί.
Ξημερώματα του Σαββάτου της 25ης Μαρτίου του 1944 χωροφύλακες περικυκλώνουν κατ’ εντολή της Γκεστάπο τις εβραϊκές συνοικίες γύρω απ’ το Κάστρο.
Γερμανοί στρατιώτες όρμησαν στα σοκάκια ούρλιαζαν και προειδοποιώντας με πυροβολισμούς στον αέρα να μην κουνηθεί κανείς απ’ το σπίτι του.
Δίνουν διαταγή να πάρουν μαζί τους κάποια από τα αναγκαία υπάρχοντά τους και να κατευθυνθούν στην πλατεία Μαβίλη.
Κάπου 1750 Ρωμανιώτες Εβραίοι φορτώθηκαν σε 97 φορτηγά και μέσω χιονισμένης Κατάρας και Τρικάλων μεταφέρθηκαν στη Λάρισα.
Και από εκεί στις 2 Απριλίου φορτώθηκαν στα τρένα και οδηγήθηκαν στο Άουσβιτς.
Απ’ τους 1.750 που πιάστηκαν επέζησαν μόνο οι 163.
Οι περιουσίες τους λεηλατήθηκαν και διαρπάχτηκαν.
Κι έδωσαν όλοι οι διασωθέντες μεγάλο αγώνα για να ξαναπάρουν τα σπίτια τους και τις περιουσίες τους.
Στη διάρκεια της μεταπολεμικής εποχής οι εναπομείναντες από τα στρατόπεδα Εβραίοι, μαζί με αυτούς που ανέβηκαν στο βουνό και δε γνώρισαν τη φρίκη, προσπάθησαν να ανασυστήσουν την κοινότητά τους και να ξαναβρούν τους ρυθμούς τους.
Ωστόσο ο πληθυσμός τους μειωνόταν δραματικά: πολλοί μετανάστευσαν στην Αμερική και στο νεοσύστατο κράτος του Ισραήλ. Ωστόσο για πολλά χρόνια άνοιξε η Συναγωγή τους, επισκευασμένη και ανανεωμένη, φτιάχτηκε το νεκροταφείο, λειτούργησε το Εβραϊκό Δημοτικό Σχολείο και γενικώς η ζωή τους έβρισκε τον ρυθμό της.
Σήμερα στα Γιάννενα ζουν 50 Εβραίοι, στην περιοχή της παλιάς εβραϊκής συνοικίας. Υπάρχει ακόμη και σήμερα το «Παλιό Συναγώι», που λειτουργεί με μετάκληση ραββίνου κατά τις εορτές.
Η Εβραϊκή κοινότητα Ιωαννίνων πλέον βρίσκεται σε μια φθίνουσα πορεία και απ’ ό,τι φαίνεται, κανείς δε μπορεί να αναστρέψει αυτή την πορεία.
Αυτό που μπορούμε εμείς να κάνουμε, είναι να διατηρήσουμε την ιστορική μας μνήμη και να κρατήσουμε τις σελίδες αυτές ως ένα πολύτιμο υλικό της εθνικής μας ιστορίας.
Είναι όμως αυτό αρκετό;
Δυστυχώς ΟΧΙ.
Η ιστορία και ο χρόνος μας έδωσε ήδη τις απαντήσεις πάνω σε αυτό.
Βλέπουμε στις μέρες μας να διαπράττεται ένα ακόμα διαρκές έγκλημα.
Μια γενοκτονία κατά του παλαιστινιακού λαού από το κράτος του Ισραήλ.
Έχουμε δηλαδή την μετατροπή των θυμάτων σε θύτες.
Τι είναι αυτό που κάνει ανθρώπους που έχουν υποστεί όλα αυτά τα δεινά να διαπράττουν τα ίδια και χειρότερα σε έναν γειτονικό πιο αδύναμο λαό;
Η λήθη;
Η υπεροψία της δύναμης οικονομικής και στρατιωτικής;
Από την αρχή του πολέμου έχουμε:
πάνω από 40.000 νεκρούς στην πλειονότητα τους αμάχους, γυναίκες και κυρίως παιδιά.
Η διάσωση της μνήμης λοιπόν δεν έχει σκοπό μόνο να μην λησμονήσουμε.
Επιτελεί και τον ιερό σκοπό να διδαχθούμε και να μην επιτρέψουμε ποτέ το έθνος μας από έναν δημοκρατικό και ελεύθερο λαό να μετατραπεί σε έναν φασιστικό και ρατσιστικό λαό που μόλις του δοθεί η ευκαιρία θα διαπράξει τα ίδια εγκλήματα με αυτά που είχε υποστεί ο ίδιος στο παρελθόν.
Χρέος μας να μην ξεχάσουμε την φρίκη, τον πόνο, και τις απώλειες που μας προκάλεσε ο φασισμός.
Αλλά το κυριότερο να μην ξεχάσουμε ποτέ ποιοι είμαστε και ποιες αρχές και αξίες πρεσβεύουμε.
Να βρούμε τον τρόπο να κάνουμε κοινωνούς τα νέα παιδιά και με έναν τρόπο που θα μιλά στη γλώσσα τους να μάθουν την ιστορία των ολοκαυτωμάτων ανά την Ελλάδα.
Να σταματήσουμε να ανακυκλώνουμε τις ιστορίες μεταξύ μας.
Σε λίγα χρόνια οι άνθρωποι που έχουν προσωπικά βιώματα, είτε άμεσα ως παρόντες στα γεγονότα, είτε έμμεσα από τις διηγήσεις των πρωταγωνιστών, δεν θα υπάρχουν πια.
Άρα το βάρος και η ΕΥΘΥΝΗ πέφτει σε μας που είμαστε σήμερα εδώ.
Και όπως λέει ο αγαπημένος μου συγγραφέας και συντοπίτης σας Νίκος Καζαντζάκης:
Όποιος γεννηθεί στην Ελλάδα θέλει δε θέλει αναλαμβάνει μεγάλη ευθύνη.
*Εισήγηση στο πανελλήνιο συνέδριο που έγινε στο Ρέθυμνο (23-8-2024) με θέμα «Ολοκαυτώματα 80 χρόνια μετά».
