Ο λόφος του Εβλιγιά, που γνωρίσαμε στις σχολικές μας εκδρομές, ένα φυσικό μπαλκόνι με καταπληκτική θέα προς την πόλη, υπήρξε σημαντικό ιερό προσκύνημα για τους μουσουλμάνους του Ρεθύμνου.
«Εβλιγιάς ήταν εκείνος που περνούσε τη ζωή του με εγκράτεια, προσευχή και ταπείνωση. Που προσευχόταν για την καλή έκβαση των «ιερών» πολέμων και πρόλεγε το μέλλον. Ο ασκητής, ο όσιος, ο προφήτης, ο άγιος του Μωαμεθανισμού. Στην κορφή του νοτικά του Ρεθύμνου λόφου Εβλιγιά, ήταν θαμμένος ένας με αυτά τα προσόντα: Ο Αλή Μπαμπάς».
Αυτά αναφέρει ο Μιχαήλ Μυρ. Παπαδάκις σε δημοσίευμά του στο περιοδικό Προμηθεύς ο Πυρφόρος1, συνεχίζοντας ως εξής: «Το δημοφιλέστερο προσκύνημα των Τούρκων της πόλεως. Και ιδιαίτερα του γυναικείου πληθυσμού των, των χανουμισσών. Κάθε Παρασκευή, αλλά και τις ηλιόλουστες ημέρες του χειμώνα, έβλεπες μια κινούμενη μαύρη σειρά με τα μαύρα γιασμάκια των, τους φερετζέδες και τα παρασόλια των, να κατευθύνεται προς τούτο το προσκύνημα.
Ήταν κι ένα είδος εκδρομής γι’ αυτές. Το μέρος ήταν έρημο, κανείς δεν υπήρχε στον τάφο, ο επιμελητής του πήγαινε μόνο να καθαρίσει το μέρος και να ανάψει το καντήλι, αδιάβατο, απρόσιτο σε αδιάκριτα βλέμματα και μπορούσαν οι προσκυνήτριες μόλις ανηφόριζαν πάνω από την εκκλησία του Αγίου Ιωάννη, να σηκώσουν το φερετζέ και να προχωρήσουν να απολαύσουν τη φύση με ξεσκέπαστα πρόσωπα. Κι αυτό τις γοήτευε.
Ο Αλή Μπαμπάς είχε καταγωγή από το Χορασάν της Κεντρικής Ασίας. Ήλθε στο Ρέθεμνος γύρω στο 1650, και είχε προορισμό να εκπαιδεύει στον Ισλαμισμό τους Χριστιανούς που άφηναν την πίστη των και ακολουθούσαν τον Προφήτη.
Αμέσως μόλις ήλθε, εγκαταστάθηκε σε μικρό ενετικό κτίσμα της κορυφής του Εβλιγιά και ποτέ δεν έφυγε από αυτό, ούτε μετά τον θάνατό του.
Εκεί του πήγαιναν τους νέους μουσουλμάνους και τους κατηχούσε. Κι εκεί τον έθαψαν όταν πέθανε, σε τάφο που, μετά, περιτοίχισαν και τον ασφάλισαν με μικρή πύλη. Στην ταφόπετρα του μεζαριού του φαινόταν η χρονολογία του θανάτου του, εγίρας 1091, που σημαίνει από Χριστού Γεννήσεως 1680. Τριάντα χρόνια έμεινε ζωντανός στην κορυφή του λόφου ο Εβλιγιάς. Και 245 πεθαμένος. Στα 1925 που έφυγαν οι Τούρκοι με την Ανταλλαγή, πήραν και τα οστά του».
Οι Μπεκτάσηδες Δερβίσηδες στην Κρήτη και ο ρόλος τους στη διάδοση του Ισλάμ
Σύμφωνα με παλαιότερες αλλά και σύγχρονες έρευνες ιστορικών2, μέλη δερβίσικων ταγμάτων συμμετείχαν στην πολιορκία της Κρήτης με τον Οθωμανικό στρατό και εγκαταστάθηκαν κατόπιν στο νησί, ανοίγοντας τον δρόμο για τη διάδοση του Ισλάμ στον ντόπιο πληθυσμό.
Το σώμα των Γενιτσάρων, πυρήνας του Οθωμανικού στρατού, βρισκόταν υπό την πνευματική αιγίδα του του ιδρυτή της τάγματος των Μπεκτασήδων Χατζή Μπεκτάς Βελή (13ο αι. μ.Χ.). Περισσότεροι από 10.000 ήταν οι Γενίτσαροι που έλαβαν μέρος στην άλωση της Κρήτης, ανάμεσά τους και ομάδες δερβίσηδων που κατατάχθηκαν εθελοντικά. Μια από αυτές ήταν το «Καραβάνι των Φτωχών Μπεκτασήδων» (Bektashi Dervish Fukara Caravan), αποτελούμενη από μέλη της αδελφότητας που είχε ιδρύσει ο Χατζή Μπεκτάς.
Οι Μπεκτασήδες δερβίσηδες λάβαιναν μέρος και στις μάχες που δίνονταν για την κατάκτηση του νησιού από τους Οθωμανούς, όπου κάποιοι έγιναν και «μάρτυρες» (τουρκ.: şehid) – δηλαδή έδωσαν τη ζωή τους πολεμώντας στον «ιερό πόλεμο» εναντίον των απίστων (των Βενετών, δηλαδή, οι οποίοι κατείχαν τότε την Κρήτη) – και οι τάφοι τους διατηρήθηκαν ως τόποι προσκυνήματος. Έτσι συνέβη, για παράδειγμα, με τους τάφους του Gazi Mustafa και του Gazi Barbus, οι οποίοι έχασαν τη ζωή τους κατά την πολιορκία των Χανίων, και τάφηκαν νότια του κάστρου. Αντίστοιχα, σε απόσταση 20 λεπτών νοτιοανατολικά του κάστρου του Ρεθύμνου βρισκόταν ο τάφος του hazret-i Ali Evliya3, που «μαρτύρησε» στην πολιορκία του Ρεθύμνου. Πρόκειται ακριβώς για τον τάφο του Αλή Μπαμπά, τον οποίον αναφέρει ο Μιχ. Παπαδάκις.
Το οθωμανικό κράτος δεν εφάρμοσε στην Κρήτη την πολιτική του μαζικού αποικισμού, όπως είχε κάνει π.χ. κατά το παρελθόν στη Μακεδονία και αλλού. Δεν μετακίνησε, δηλαδή, οργανωμένα, μουσουλμανικούς πληθυσμούς από άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας, ώστε να εξασφαλίσει μια αριθμητική ισορροπία μουσουλμανικού και χριστιανικού στοιχείου. Ωστόσο, το μουσουλμανικό στοιχείο αναπτύχθηκε στο νησί χάρη στην παρουσία δυο ομάδες: Αφενός, των Οθωμανών αξιωματούχων και γραφειοκρατών, και αφετέρου των μελών θρησκευτικών ταγμάτων και ιδιαίτερα των Μπεκτασήδων. Ειδικά η δεύτερη αυτή ομάδα λειτούργησε ως πυρήνας διάδοσης του Ισλάμ στον ντόπιο πληθυσμό, με αποτέλεσμα το 1/3 περίπου να έχει μεταστραφεί θρησκευτικά 50 χρόνια μετά την κατάκτηση. Επιπρόσθετα, ήδη από τη δεκαετία του 1650 αυξάνονταν οι μικτοί γάμοι.
Ο Εβλιγιάς στο «Χρονικό μιας Πολιτείας» του Π. Πρεβελάκη
Εκτενή αναφορά στο ιερό προσκύνημα των Μουσουλμάνων του Ρεθύμνου, τον λόφο του Εβλιγιά, κάνει ο Παντελής Πρεβελάκης στο βιβλίο του «Χρονικό μιας Πολιτείας»4: «Τον ταπεινό λόφο που θα δεις πάνω από τη χώρα να τόνε σκαρφαλώνουνε τ’ αμπέλια, τόνε λέγουν Εβλιγιά κι ήταν αγιασμένος για τους Τούρκους. Είχαν εκεί ψηλά, απ’ την προσηλιακή πλαγιά, κι οι Χριστιανοί το κλησιδάκι τους, στ’ όνομα του Άη Γιάννη του Ριγολόγου, που γιατρεύει τις θέρμες, – μ’ άσε να σου μιλήσω για τον τούρκικο τεκέ, το ξωμονάστηρο με τον έναν ασκητή.
Πρώτος πούρθε να κτίσει εδώ πάνω ήταν ο γέροντας Χοχλίδης, ένας από τους πιο άγριους δερβίσηδες πούβγαλε η Τουρκιά της Κρήτης, παν από το θάνατό του εκατό πενήντα κάπου χρόνια. Αυτός έκοψε την κορφή του λόφου και την έκαμε δισκάρι, έσκαψε μια στέρνα να μαζεύει το βρόχινο νερό, κι από πάνω έχτισε την κατοικία του: Μια δοξαρωτή αυλή, με γύρω γύρω τα κελιά και καταμεσής το πηγαδόστομα.
Το χτίρι, αν το κοίταζες απόξω, έμοιαζε με καστελόπουλο, μα από μέσα δεν ξεχώριζε από ήμερο ξοχόσπιτο, όπου μοσκοβολούσαν οι τριανταφυλλιές, τα δυοσμαρίνια κι οι αρμπαρόριζες – αφήνω δα τις μυρουδιές του βουνού που καβαλούσανε το γυροτοίχι και πηγαίναν να στερνιάσουν στη δροσεράδα εκεί μέσα.
Άμα πέθανε ο Χοχλίδης, σκάψαν και τόνε χώσανε μέσα στο κηπούλι, του χτίσαν ένα μνήμα και στήσαν από πάνω μια πλάκα στενομάκρουλη, που στορούσε τις αντραγαθίες του με γραμμένα γράμματα χρυσά κι αποσωνόταν σε τουρμπάνι, πελεκημένο κι αυτό στην πέτρα. Πριν να κλείσει τα μάτια του, ο Χοχλίδης είχε διαλέξει μονάχος του τον πολεμιστή που θαρχόταν στο ποδάρι του ν’ ασκητέψει και λόγου του και τούτος πάλι τον κατόπι – ίσαμε τα χρόνια τα δικά μας. […]
Κάθε Παρασκευή και κάθε σκόλη για τους Μουσουλμάνους, οι πλαγιάδες του αγιασμένου λόφου μαύριζαν από τα σμάρια τις χανούμισσες, που ανηφόριζαν να προσκυνήσουν το μνήμα του Χοχλίδη και να φέρουν προσφορές στον ερημίτη,- μελόπιτες, πωρικά και παξιμάδια, – όλο πράματα φαγώσιμα, γιατί εκείνος δεν ξεμύτιζε από την τρύπα του. Μπαίναν συντροφιές συντροφιές στο μεσοκήπι, εκείνος τις φίλευε με κανένα κλωνάρι δεντρολίβανο ή μ’ ένα κλωνάρι αρμπαρόριζα, και βγαίναν ύστερα να σεργιανίσουν στο βουνόπουλο.
Από ΄δω πάνω είχες ταψί την πολιτεία και τη θάλασσα […].
Άλλες αναφορές στον Εβλιγιά
Ο Εμμανουήλ Γενεράλις αναφέρει έναν «Οθωμανικό βωμό» στην κορυφή του λόφου του Εβλιγιά5, ενώ ο Λαμπρινάκης κάνει λόγο για ένα «τζαμίον περιτετοιχισμένον»6. Ο Πρεβελάκης πάλι, μιλά, όπως είδαμε, για «τούρκικο τεκέ».
Ο Χάρης Στρατιδάκης αναφέρει ότι η περιοχή ονοματοδοτήθηκε πολύ πρώιμα, καθώς το τοπωνύμιο «Εβλιγιάς» αναφέρεται σε έγγραφο ήδη από το έτος 17437.
Προφανώς εννοεί το υπ’ αριθμόν 293 έγγραφο του Ιεροδικείου Ρεθύμνης8, στο οποίο αναφέρεται ότι «..ο κρεοπώλης Χατζή Μπεκήρ, δι’ αναφοράς του ενώπιον του Ιεροδικείου, καταγγέλλει τον υποδηματοποιόν Πυρομανώλη, εναντίον του οποίου αναφέρει τα εξής: «Έξωθεν της πόλεως, παρά του λόφου του Εβληγιά, έχω εις την κυριότητα και κατοχήν μου ένα χωράφι, του οποίου μέρος κατέλαβεν ο εναγόμενος. Και ζητώ να εξωσθή…..».
Συμπερασματικά, στον αναφερόμενο τουρμπέ πρέπει να ήταν θαμμένος ο δερβίσης Ali, όπως σωστά αναφέρει ο Μιχ. Παπαδάκις. Ο Χοχλίδης, τον οποίο αναφέρει ο Πρεβελάκης, πιθανόν να ήταν ένας ερημίτης που έμενε εκεί, πότιζε τον μικρό κήπο και διατηρούσε το μέρος καθαρό, ο ίδιος όμως δεν ήταν ο Εβλιγιά (άγιος). Και η «στενομάκρουλη με γραμμένα γράμματα χρυσά πλάκα, που αποσωνόταν σε τουρμπάνι πελεκημένο σε πέτρα», θα ήταν ασφαλώς του Ali Baba και όχι του Χοχλίδη. Πιθανόν, βέβαια, ο Πρεβελάκης να χρησιμοποιεί το όνομα Χοχλίδης λογοτεχνική αδεία.
O Ηλίας Κολοβός, αναπληρωτής καθηγητής Οθωμανικής Ιστορίας στο Τμήμα Ιστορίας – Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, βάζει τα πράγματα στη θέση τους, αναφέροντας συγκεκριμένα: «Στον λόφο του Εβλιά σώζονται ακόμα ερείπια από τον τάφο και προσκύνημα ενός δερβίση, του Αλί Μπαμπά, που περιγράφει ωραία ο Πρεβελάκης στο Χρονικό μιας Πολιτείας….», και συνεχίζει: «Το σκηνικό γέμιζε και με μικρότερα κτίσματα, όπως για παράδειγμα τους τουρμπέδες, τους τάφους που ανεγέρθηκαν για όσους πολέμησαν για την κατάκτηση της πόλης και τους επόμενους αιώνες μετατράπηκαν σε αγίους για τους μουσουλμάνους της πόλης»9.
Στοιχεία σχετικά με τον Ali Evliya είχε αντλήσει ο Μιχ. Μ. Παπαδάκης και από σχετική επιστολή του Τουρκορεθύμνιου λόγιου και προσωπικού του φίλου Μουχαρέμ Ουζάλ Νουμανάκι, την οποία είχε δημοσιεύσει στην εφημ. «ΒΗΜΑ» Ρεθύμνου (5-8-1954) και η οποία μεταξύ άλλων αναφέρει: «Έξωθι της πόλεως Ρεθύμνου και προς νότον κείται ο λόφος «Ευλιγιάς» και ωνομάσθη ούτω εξ αιτίας ενός τάφου Ευλιγιά που είναι θαμμένος εκεί. Ο Ευλιγιάς τούτος ήλθεν εις Ρέθυμνον κατά το έτος 1650 από το Χορασάν της Κεντρικής Ασίας και ελέγετο Αλή Μπαμπάς. Ήτο εγγράμματος και άγιος θρησκευτικός απόστολος, με σκοπόν πάντοτε να εκπαιδεύη τους λαούς των καταληφθέντων μερών παρά των Τούρκων.
Τοιούτοι ήσαν τρεις αδελφοί με τους ίδιους χαρακτήρας και σκοπούς, εξ ών ο πρεσβύτερος εγκατεστάθη εις Ηράκλειον Κρήτης, ο μεσαίος εις Χανιά και ο μικρός εκ τούτων εις Ρέθυμνον, όστις ευθύς μόλις ήλθεν εγκατεστάθη επί του εν λόγω λόφου επί τινος βενετικού οικισμού θολωτού ευρισκομένου εκεί, πλησίον του οποίου ευρίσκεται μία βενετική δεξαμενή επί της οποίας κατέπιπτον τα ύδατα της βροχής και έπειτα κατευθύνοντο καταλλήλως εντός αυτής προς πόσιν.
Μετά τον θάνατόν του ετάφη εις ιδιαίτερον τοιχογυρισμένον και πλησίον του ως άνω βενετικού οικίσκου τάφου και η χρονολογία του θανάτου του είναι γραμμένη επί του Επιτυμβίου λίθου αυτού.
Οπαδός του ως άνω Ευλιγιά Αλή Μπαμπά υπήρξεν είς, όστις ελέγετο Σακή-Μπαμπάς και ήτο και εκείνος από το Χορασάν, ο οποίος είναι θαμμένος εις το Αμάρι της Ρεθύμνης και εις θέσιν «εις της Πέτρας το νερό».
Αυτά προς το παρόν με την διαβεβαίωσιν ότι εις την μετά ταύτην, θέλω Σας αποστείλει και άλλας πληροφορίας.
Με τους χαιρετισμούς μου εις όλον το Ρέθυμνον
Μουχαρέμ Ουζάλ Νουμανάκις»
Ο Νουμανάκις ήταν βέβαια μέσα στην τοπική μουσουλμανική παράδοση, ίσως και να είχε αναγνώσει με τα ίδια του τα μάτια την ταφόπλακα του Αλή στον Εβλιγιά. Αυτό όμως δεν το γνωρίζουμε με βεβαιότητα, όπως δεν γνωρίζουμε και σε ποιες άλλες πηγές είχε στηρίξει ο Παπαδάκης τους ισχυρισμούς του ότι ο Αλή Μπαμπάς ήρθε στο Ρέθυμνο γύρω στο 1650, ότι στην ταφόπλακά του αναγραφόταν ως έτος θανάτου του το 1680, και ότι αμέσως μόλις ήρθε εγκαταστάθηκε σε μικρό ενετικό κτίσμα της κορυφής του λόφου, όπου κατηχούσε στο Ισλάμ τους νέους προσήλυτους. Περισσότερο πιθανή θεωρώ την άποψη του Τούρκου ιστορικού Orhan F. Koprülü, ότι ο Χαζράτ Εβλιγιά (Ali Evliya) «μαρτύρησε» κατά την πολιορκία του Ρεθύμνου το 1646, όπου θα είχε φθάσει ακολουθώντας τον οθωμανικό στρατό ως μέλος του «Καραβανιού των Φτωχών Μπεκτασήδων»10.
Πάντως, απόδειξη πληρωμής του 1915 μαρτυρεί την πραγματοποίηση εργασιών επισκευής στον τάφο του Εβλιγιά και στους τοίχους της αυλής.
Σήμερα, στην κορυφή του λόφου σώζονται τα ερείπια ενός κτίσματος, καθώς και τα ερείπια δεξαμενής. Κατά την ανταλλαγή των πληθυσμών, τα οστά του δερβίση μεταφέρθηκαν στην Τουρκία.
Η μάχη στον Εβλιγιά
Κατά τον τρίτο χρόνο της Επανάστασης του 1821, συγκεκριμένα την 25η Ιουλίου 1823, έφτασαν πληροφορίες στον αρχηγό των επαναστατών Γεώργιο Τσουδερό για δημιουργία στρατοπέδου έξω από τα τείχη του Ρεθύμνου. Θεωρήθηκε ότι γινόταν συγκέντρωση Τουρκικών στρατευμάτων με σκοπό την επίθεση κατά των Σφακίων. Όμως η αιτία των κατασκηνωτών έξω από την πόλη, ήταν η ανάγκη να περιοριστεί ο συνωστισμός εντός των τειχών, όπου θέριζε η πανούκλα. Τότε κρίθηκε ότι ήταν ευκαιρία για επίθεση.
Περίπου 2.000 επαναστάτες είχαν συγκεντρωθεί στα Αγκουσελιανά και ξεκίνησαν προς το Ρέθυμνο σε τρία τμήματα.
Στη μάχη πήραν μέρος και οι Δεληγιαννάκης, Μανουσέλης, Μανουσογιαννάκης και οπλαρχηγοί από τις Ρεθεμνιώτικες επαρχίες.
Κρίνοντας εκ του αποτελέσματος, οι απώλειες του εχθρού από τη μάχη αυτή ήταν μεγάλες. Όμως υπήρξαν αντίποινα εις βάρος του άμαχου πληθυσμού στην πόλη.
Για περισσότερες λεπτομέρειες, οι αναγνώστες θα μπορούσαν να ανατρέξουν στα Απομνημονεύματα του Κριτοβουλίδη (σ. 206), και στο ξεχωριστό κεφάλαιο του Ι. Μουρέλου στην Ιστορία της Κρήτης (τ.Β’ σ. 800).
Πρόταση για τουριστική εκμετάλλευση
Σε δημοσιεύματά του στην εφημερίδα Κρητική Επιθεώρηση (Μάρτιος 1966) ο καθηγητής Δημ. Δαφέρμος αναφέρει ότι «έχει τουριστικό ψωμί ο Εβλιγιάς».
Αρχικά, αναφέρει, είναι απαραίτητη η ηλεκτροδότηση και η ύδρευση.
«Γιά φαντασθήτε τον Εβλιγιά μας, αγαπητοί Ρεθεμνιώτες μου, ηλεκτροφωταγωγημένο τις καλοκαιριάτικες ιδίως νύχτες… κι ο ειδυλλιακός αυτός λοφίσκος μας θα ξαναζήση παλιές δόξες του Παντελή Πρεβελάκη μας με τα χανουμάκια και τα ραμαζάνια σε νέα τώρα σύγχρονη χριστιανική ομορφιά».
Η πρότασή του ήταν να δοθεί ο λόφος στην ιδιωτική πρωτοβουλία «για να γεμίση με αναψυκτήρια, ξενοδοχεία ύπνου και φαγητού, λούνα πάρκ, γυμναστήρια κλπ… Η καταλληλότης του, ακόμη και για χειμωνιάτικες κατασκηνώσεις παραμένει προκλητική…
Παραστέκουν πάντα ο θρύλος με τα χανουμάκια του Πρεβελάκη κι η ιστορία με τις ναζιστικές πούγγες και τα πολυβολεία. Θα ήταν ευχής έργον, αν κάποιοι δραστήριοι, ικανοί και φιλοπρόοδοι Ρεθεμνιώτες αρπάζανε ζεστά το θέμα πάνω στα χέρια τους και το σπρώχνανε σε μια λύση αντάξια της Ρεθεμνιώτικης παραδόσεως…»
1 Μιχ. Παπαδάκις, «Τα τουρκικά προσκυνήματα στο Ρέθεμνος», Προμηθέας Πυρφόρος 39 (1984), 209-222 (σ. 219).
2 Βλ. για παράδειγμα: Fahri Maden, Girit Dervisleri (Οι δερβίσηδες της Κρήτης), Kitapyurdu 2017.
3 Τόσο η λέξη hazret όσο και η λέξη evliya, αμφότερες αραβικής προέλευσης, πέρασαν στα οθωμανικά τουρκικά χρησιμοποιούμενες με την έννοια «άγιος».
4 Παντελή Πρεβελάκη, Το χρονικό μιας πολιτείας, Εστία 1999, σ. 99-102.
5 Εμμ. Γ. Γενεράλι, Επίτομος Γεωγραφία της νήσου Κρήτης, 1891, σ.62.
6 Εμμ. Σ. Λαμπρινάκη, Γεωγραφία της Κρήτης, 1890, σ. 77.
7 Χάρη Κ. Στρατιδάκη, 370 Μνημειακά κενά στην ιστορική τοπογραφία του Ρεθύμνου, 2014, σ.227-228.
8 Γιάννης Ζ. Παπιομύτογλου (επιμ.), Έγγραφα Ιεροδικείου Ρεθύμνης, 17ος-18ος αι., 1995, σ.263.
9 Απόσπασμα από κείμενο διάλεξης με θέμα «Τα Οθωμανικά μνημεία του Ρεθύμνου», στο Δημαρχείο Ρεθύμνου, 1 Δεκεμβρίου 2008.
10 Orhan Fuad Köprülü, «Usta-zade Yunus bey’in mechul kalmis bir makalesi bektasiligin Gird’de intisari», Güney–Dogu Avrupa Arastirmalari Dergisi, 1980.
Κώστας Ράλλης: costas_rallis59@yahoo.gr
