Του ΚΩΣΤΑ ΡΑΛΛΗ
Η κήρυξη της επανάστασης στην Κρήτη
Με την είδηση της έναρξης της Ελληνικής Επανάστασης στην ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα, οι χριστιανοί της Κρήτης άρχισαν να οργανώνονται για να κηρύξουν επανάσταση στο νησί. Ένα από τα σπουδαιότερα επαναστατικά κέντρα ήταν η επαρχία Σφακίων. Από τις 21 Μαΐου 1821 είχε ιδρυθεί η «Καγκελαρία των Σφακίων», μια επιτροπή που συντόνιζε την επανάσταση στο νησί. Αργότερα, τον ίδιο μήνα, οπλαρχηγοί από τα Σφακιά και τις γύρω επαρχίες συγκεντρώθηκαν στη Θυμιανή Παναγιά στα Σφακιά και κήρυξαν την επανάσταση στην Κρήτη.
Αμέσως μετά την ένοπλη εξέγερση του 1821 εφαρμόστηκε η δήμευση ως μέθοδος τιμωρίας από την οθωμανική διοίκηση στους μη μουσουλμάνους πολίτες που ζούσαν στις περιοχές που συμμετείχαν στην εξέγερση.
Το πρώτο παράδειγμα εφαρμογής της διαδικασίας κατάσχεσης στην Κρήτη είναι τα αρχεία που δημοσίευσε ο Βασίλης Δημητριάδης στο βιβλίο «Κώδικας των θυσιών».
Στη μελέτη αυτή καταγράφηκαν οι κατασχεμένες περιουσίες των φυγάδων που συμμετείχαν στην εξέγερση και εκείνων που πέθαναν στις συγκρούσεις, χωρίς να αφήσουν κληρονόμους.
Στην εξέγερση στο Ηράκλειο και στις επαρχίες του συμμετείχαν συνολικά 4.429 άτομα και κατασχέθηκαν 4.053 περιουσίες.
Επίσης, κατασχέσεις υπήρξαν και στα Χανιά και στο Ρέθυμνο.
Τα βιβλία των Κατασχέσεων
Στη μελέτη «Κατασχέσεις και πλειστηριασμοί κατά την ελληνική επανάσταση στο Ρέθυμνο της Κρήτης», που έγινε κυρίως από τα Οθωμανικά Αρχεία της Πρωθυπουργίας, καθώς και από το μητρώο του Ιεροδικείου Ρεθύμνης των ετών 1821-1831, ήρθαν στο φως τα βιβλία των κατασχέσεων.
Τα βιβλία αυτά μας επιτρέπουν να εντοπίσουμε τις πρακτικές κατάσχεσης στο Ρέθυμνο. Σ’ αυτά είναι καταχωρημένα τα ονόματα όσων συμμετείχαν στην εξέγερση από τα χωριά των επαρχιών Ρεθύμνης, Μυλοποτάμου, Αγ. Βασιλείου και Αμαρίου. (A. Nükhet ADIYEKE, Nuri ADIYEKE, Yunan Ayaklanması Sırasında Girit Resmo’da Müsadere ve Müzayedelere Dair Bir İnceleme).
Το βιβλίο για τις κατασχέσεις στην πόλη του Ρεθύμνου, είναι στην ουσία το λογιστικό βιβλίο του Οσμάν Πασά και του οθωμανικού στρατού που ήταν υπεύθυνος για την καταστολή της εξέγερσης στο Ρέθυμνο. Εκεί καταγράφονται λεπτομερώς τα έσοδα και τα έξοδα του στρατού.
Σημαντικό μέρος των εσόδων αποτελούσε η εκποίηση αγαθών που κατασχέθηκαν στο Ρέθυμνο. Στις δαπάνες αναφέρονται τα έξοδα τροφοδοσίας και οπλισμού του στρατού.
Η ενότητα που περιέχει τα αρχεία των πωλήσεων αρχίζει με τα λόγια:
Τα αγαθά των απίστων που επαναστάτησαν πίσω από το Κάστρο του Ρεθύμνου, ξοδεύτηκαν για χάρη της στρατιωτικής θητείας, προερχόμενα από τα υπάρχοντά τους.
Στις σελίδες 2-4 αναφέρονται οι πωλήσεις που έγιναν επί Οσμάν Πασά και ο τρόπος που ξοδεύτηκαν στη σελίδα 10.
Στις σελίδες 10-12 αναφέρονται οι πωλήσεις που έγιναν επί Μεχμέτ Σοχράπ πασά, του μετέπειτα διοικητή του Ρεθύμνου.
Μια άλλη πηγή πληροφοριών είναι το αρχείο του Ιεροδικείου Ρεθύμνης. Εδώ αναφέρονται και όσοι είχαν κληρονόμους των οποίων η περιουσία επιστράφηκε.
Τα βιβλία με αριθμό 68 και 253 από τα αρχεία του Ιεροδικείου Ρεθύμνης περιέχουν τα αρχεία των πλειστηριασμών. Οι πρώτες 44 σελίδες του πρώτου βιβλίου αναφέρονται σε αυτές τις πωλήσεις.
Τα αρχεία χωρίζονται σε τρεις ομάδες:
- Αυτά που σχετίζονται με τα άτομα που συμμετείχαν στην εξέγερση και τα κατασχεθέντα αγαθά τους.
- Στα μητρώα πωλήσεων των κατασχεθέντων αγαθών που πωλήθηκαν σε πλειστηριασμό και
- Στα μητρώα των κατασχεθέντων αγαθών που επεστράφησαν σε όσους είχαν κληρονόμους.
Η κεντρική διοίκηση μερίμνησε να μη θιγεί η περιουσία όσων δεν συμμετείχαν στην εξέγερση.
Η διαδικασία των κατασχέσεων στο Ρέθυμνο άρχισε το 1820. Το έργο της καταγραφής ανάλαβε ο γραμματέας Seyyid Mehmed Rasid Efendi, ο οποίος ήρθε από την Κωνσταντινούπολη και έμεινε στο Ρέθυμνο μέχρι τα τέλη του 1830.
Στο τέλος του βιβλίου συμπεριλαμβάνεται και η απογραφή των εμπορευμάτων που είχαν κατασχεθεί. Να σημειωθεί ότι με ρύθμιση αφαιρέθηκαν από τον κατάλογο όσοι είχαν κληρονόμους.
Επίσης καταγράφηκαν περιουσίες φυγάδων και νεκρών Ελλήνων. Μια άλλη κατηγορία είναι και οι αποστάτες, που εντοπίστηκαν στα χωριά Αποστόλοι και Αποσέτι (Πετροχώρι) της επαρχίας Αμαρίου.
Οι κινητές και ακίνητες περιουσίες των επαναστατών έβγαιναν σε πλειστηριασμό στον οποίο συμμετείχαν επίσης και χριστιανοί. Με άλλα λόγια, γίνεται μια μεταβίβαση πλούτου μέσω του κράτους.
Πολλά ακίνητα στις συνοικίες της πόλης περνούν στα χέρια μουσουλμάνων.
Οι κατασχέσεις στην πόλη και στα χωριά του Ρεθύμνου
Σύμφωνα με τα αρχεία κατασχέσεων και πλειστηριασμών, ακίνητα 915 ατόμων από το Ρέθυμνο και τις επαρχίες του κατασχέθηκαν. Επίσης κατασχέθηκε ένα κτίριο που χρησιμοποιούσαν οι μοναχοί των μονών Αρσανίου, Αρκαδίου και Ασωμάτων στη συνοικία Τσίτσο (περιοχή Μητρόπολης) και ένα άλλο στη Μεγάλη Πόρτα που ανήκε στη μονή Αγίου Ηλία (πιθανότατα της μονής Προφήτη Ηλία στα Ρούστικα).
Περιουσίες κατασχέθηκαν στις συνοικίες Αγίου Λαζάρου, Χατζή Τζαμί (περιοχή Λότζιας), Χουσεΐν Πασά (Νερατζέ), Γενί Μαχαλέ, Αγ. Ανδρέα, Καστέλι και Γυαλί.
Συνολικά κατασχέθηκαν 532 σπίτια στο σαντζάκι του Ρεθύμνου. Τα 362 στην πόλη του Ρεθύμνου, 90 σε χωριά της επαρχίας, 18 στην επαρχία Αγ. Βασιλείου, 29 στην επαρχία Αμαρίου και 33 στην επαρχία Μυλοποτάμου.
Η περιουσία 79 νοικοκυριών κατασχέθηκε στα Περβόλια, καθώς και στα χωριά Ατσιπόπουλο, Φόδελε, Μελιδόνι, Πίκρη και επίσης στα χωριά Ανώγεια, Αγ. Κωνσταντίνος, Αγ. Ιωάννης, Γαράζο, Χρωμοναστήρι, Καρωτή, Κεφάλι, Μαργαρίτες, Μέση, Μύλοι, Επισκοπή, Ρούστικα. Σε μικρότερο βαθμό στα χωριά Γεράνι και Γιαννούδι.
Στην επαρχία Αμαρίου κατασχέθηκαν περιουσίες και αγροτικά προϊόντα στα χωριά Αντάνασσα (Παντάνασσα), Αποστόλοι, Μοναστηράκι, Καλογέρου, Καρίνες, Βισταγή, Βυζάρι και Μέρωνας.
Ορισμένων τα ονόματα, από τους οποίους η περιουσία κατασχέθηκε, εμφανίζονται περισσότερες από μια φορά στο αρχείο.
Οι ιδιοκτησίες επτά νοικοκυριών από την οικογένεια Μοσχάκη, πέντε από την οικογένεια Παπαδάκη και τέσσερις από τις οικογένειες Σαπουντζάκη, Σαπουντζόγλου και Δομάδη κατασχέθηκαν. Τρία νοικοκυριά από τις οικογένειες Δασκαλάκη, Φωκάκη, Ισκεντέρη (Αλεξανδράκη;), Σταματάκη, Σταυροπούλα, Κατσαμίδη, Μανουσάκη, Μαστοράκη, Μιχαλιόγλου, Πατσουράκη, Παπουλαδάκη, Βολανάκη, Λουβάκη, Καραμάνη, Κιρμιδάκη, Αλατσά, Παντελάκη, Τσιριπούλα.
Κατασχέθηκαν τα ακίνητα δύο νοικοκυριών από τις οικογένειες Φερινονάκη, Χαρκιά, Χαρικωνάκη, Κασανάκη, Καλομάνα, Καμηλοπούλα, Κοκόλη, Κουκλάκη, Πολάκη και Γιακουμιδοπούλας.
Όσων η περιουσία κατασχέθηκε ενημερώθηκαν αμέσως.
Ενώ υπήρχε μεγάλος αριθμός κατασχέσεων στις συνοικίες Cico, Topalti, Calik, Ortakapi (Μεγάλη Πόρτα), Kastel και Soltat Odaları (περιοχή Οθωμανικού Στρατώνα δίπλα στο λιμάνι) στο κέντρο της πόλης του Ρεθύμνου, οι περιουσίες μικρότερου αριθμού ανθρώπων κατασχέθηκαν επίσης στις συνοικίες Uzunyol (Μακρύ Στενό), Server Aga, Agia Sofia και Aksaray (Περιοχή Σοχώρας). Οι περιουσίες μερικών νοικοκυριών κατασχέθηκαν στις συνοικίες Kumkapi (Πλατεία Αγνώστου), Ayalazaru, Sehidler, Haci Cami, (περιοχή Λότζιας) Huseyin Pasa, Yeni Mahalle. Ayaerzaru, Kemerodalari, Liman, Ayaandri και Yali.
Επίσης και χρήματα κατασχέθηκαν και ακόμη εμπορεύματα που μπορούσαν να μετατραπούν άμεσα σε χρήμα, όπως το ελαιόλαδο, ο ελαιοπυρήνας και τα δέρματα.
Καταγράφονται ακόμη και τα εργαλεία παραγωγής και τα αγαθά των επιχειρήσεων στην πόλη του Ρεθύμνου.
Τα πιο ακριβά σπίτια που κατασχέθηκαν στο Ρέθυμνο είναι ενός Αναγνώστη στη συνοικία Γιαλί, αξίας 8.100 γροσίων και το σπίτι του Γιάννη Μοσχάκη στη συνοικία Καστέλι αξίας 6.500 γροσίων.
Ο Ilyanzade Osman Aga αγόρασε και τα δύο σπίτια με τη διαδικασία των δημοπρασιών.
Από τα στοιχεία των ακινήτων στην πόλη αναφέρονται 47 πηγάδια που υπήρχαν σε σπίτια του Ρεθύμνου. Αναφέρονται επίσης 28 καταστήματα που κατασχέθηκαν στην πόλη. Σε αυτά συμπεριλαμβάνονται αποθήκες και κελάρια.
Τέσσερα ελαιοτριβεία κατασχέθηκαν σε χωριά της επαρχίας Ρεθύμνου και δύο σε χωριά του Μυλοποτάμου.
Στις κατασχέσεις αναφέρονται χωράφια με σιτηρά, χωράφια με αγκινάρες, αμπέλια, κήποι, δέντρα οπωροφόρα και ελαιόδεντρα και ακόμη χαρουπιές, μουριές, συκιές, αχλαδιές, ροδιές, καρυδιές και βερικοκιές. Αλλά και βελανιδιές, κυπαρίσσια και πλατάνια.
Αναφέρονται και τέσσερις κυψέλες που κατασχέθηκαν και ανήκαν στον φυγά παπα-Μανώλη από το Φόδελε, που τότε ανήκε στην επαρχία Μυλοποτάμου.
Το παλιότερο έγγραφο δημοπρασίας στα αρχεία, χρονολογείται στις 31-12-1820 και το τελευταίο στις 16-10-1830.
Από το 1821 μέχρι το 1824 υπάρχει έντονη δραστηριότητα σε κατασχέσεις και πλειστηριασμούς. Αυτό δείχνει ότι η εξέγερση βρισκόταν στο υψηλότερο σημείο της.
Οι αγοραστές
Η περιουσία χριστιανών πολιτών αξίας άνω των 330.000 γροσίων κατασχέθηκε και πουλήθηκε. Σχεδόν όλη αυτή η περιουσία περιήλθε στα χέρια μουσουλμάνων, δηλαδή άλλαξε χέρια μέσω του κράτους.
Οι αγοραστές στις δημοπρασίες είναι συνήθως πλούσιες οικογένειες που έχουν μεγάλα κεφάλαια, καθώς και αξιωματούχοι που συνδέονταν με τη διοίκηση κατά κάποιο τρόπο. Μεταξύ αυτών είναι και γυναίκες αλλά και χριστιανοί.
Φαίνεται ότι ο Βιονάκης Μολλά Αχμέτ και ο Μεχμέτ Μπέης είχαν ήδη μεγάλη περιουσία και είχαν εμπορικές σχέσεις με εμπόρους στο Ρέθυμνο. Η οικογένεια Βιονάκη αγόρασε σημαντική ποσότητα αγαθών κατά τη διάρκεια των δημοπρασιών. Μεταξύ των αγοραστών επίσης αναφέρονται και οι οικογένειες:
Κarpuzzade, Ilyanzade, Urfinaki, Abdaki, Alemdaroglu, Azimoglu, Barbadisoglu, Kalapsaroglu, Salihbakoglu κ.ά. (Οι τελευταίοι πιθανόν να ήταν πρόγονοι των μουσουλμάνων δημάρχων του Ρεθύμνου Κλαψαράκη και Βακογλάκη).
Μεταξύ των αγοραστών υπάρχουν και 63 αγάδες και 40 γενίτσαροι.
Αναφέρεται ακόμη και ένας παπα-Μανώλης με το γιο του στους αγοραστές κατά το 1823-34.
Επίσης ένας Κωνσταντίνος Μακρυδάκης αγόρασε αντικείμενα αξίας 230 γρ. και ένα κήπο.
Η παραχώρηση γενικής αμνηστίας μετά την επανάσταση
Με διάταγμα της 15ης Αυγούστου 1830 δηλώθηκε ότι διασφαλίστηκε η δημόσια τάξη στην Κρήτη και κηρύχτηκε γενική αμνηστία για όσους συμμετείχαν στην εξέγερση.
Οι λόγοι που οδήγησαν την οθωμανική κυβέρνηση να προβεί στην έκδοση της διαταγής αυτής είναι προφανείς. Έπειτα από την υπογραφή του Πρωτοκόλλου του Λονδίνου τον Ιανουάριο του ίδιου έτους και την αναγνώριση του ελληνικού κράτους, ο σουλτάνος επιζητούσε να επαναφέρει τη γαλήνη στις περιοχές που είχαν επαναστατήσει αλλά δεν είχαν επιτύχει την απόσπασή τους από την αυτοκρατορία και την ένταξή τους στο νέο ελληνικό κράτος. Τα νησιά του Αιγαίου που δεν είχαν την τύχη αυτή και παρέμεναν κάτω από την εξουσία του σουλτάνου και η Κρήτη ειδικά, ήταν ανάγκη να επανέλθουν σε κατάσταση ειρήνης και να επανενταχθούν στο σύστημα της οθωμανικής διακυβέρνησης.
Μερικοί χριστιανοί αγόρασαν πίσω το σπίτι που είχαν χάσει από κατάσχεση.
Κάποιοι πήραν πίσω τις περιουσίες τους υπό προϋποθέσεις, όπως να επιστρέψει ο φυγάς στο νησί και επίσης, δεν μπορούσε η περιουσία αυτή να πουληθεί ή να μεταβιβαστεί.
Στην επανάσταση του 1821 στην Κρήτη που ξεκίνησε από την περιοχή των Σφακίων, έλαβαν μέρος χριστιανοί από όλα τα μέρη του νησιού.
Η οθωμανική διοίκηση, αφενός έλαβε στρατιωτικά μέτρα για την καταστολή της εξέγερσης και αφετέρου άρπαξε τις περιουσίες όσων συμμετείχαν στην εξέγερση αυτή.
Το σύνολο όσων συμμετείχαν στην εξέγερση στο Ρέθυμνο και των οποίων η περιουσία κατασχέθηκε και κατόπιν επιστράφηκε στους κληρονόμους, δίνει περίπου τον αριθμό όσων συμμετείχαν.
Το σύνολο των 719 ατόμων των οποίων η περιουσία κατασχέθηκε και 194 ατόμων των οποίων η περιουσία επιστράφηκε στους κληρονόμους είναι 913.
Πρόκειται για το 12.5% του πληθυσμού που ζει στο Ρέθυμνο αυτή την περίοδο. Αναμφίβολα ο αριθμός αυτός δεν είναι αντιπροσωπευτικός.
Για να φτάσουμε στον πραγματικό αριθμό, πρέπει να προστεθούν και όσοι δεν είχαν περιουσία προς κατάσχεση, για την οποία δεν έχουμε καμιά ενημέρωση.
Είναι ακόμη άξιο αναφοράς το γεγονός ότι από τα αρχεία που εξετάστηκαν, στην εξέγερση συμμετείχε κι ένας μικρός αριθμός μουσουλμάνων, οι οποίοι ήταν μέλη της ελληνορθόδοξης κοινότητας που είχαν εξισλαμιστεί. Κάποιοι από αυτούς καταγράφηκαν ως «αποστάτες», όπως προαναφέρθηκε.
Τα κατασχετικά βιβλία μας λένε ακόμη ότι πολλά κτίρια και δέντρα κάηκαν και καταστράφηκαν κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων.
Από την παραπάνω ανάλυση, εύκολα συμπεραίνεται ότι υπάρχει σημαντική στασιμότητα στην οικονομική ζωή της πόλης κατά την περίοδο αυτή.
Την επόμενη δεκαετία η Κρήτη περνά σε μια νέα περίοδο. Με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου η Κρήτη παραχωρήθηκε στον αντιβασιλέα της Αιγύπτου Μεχμέτ Αλή, ως αντάλλαγμα των υπηρεσιών που πρόσφερε στο σουλτάνο κατά τη διάρκεια της ελληνικής επανάστασης στην Κρήτη.
costas_rallis59@yahoo.gr
