Οι διαχρονικές μεταβολές στις έμφυλες σχέσεις και η κοινωνική θέση των γυναικών, όπως προβάλλεται και εξελίσσεται μέσα από τη συμμετοχή τους στις καρναβαλικές εκδηλώσεις της Αθήνας, από τα τέλη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, μέχρι τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο αναλύθηκαν στην ομιλία του Νίκου Ποταμιάνου, ερευνητή του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών του ΙΤΕ, σε εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε το απόγευμα της Δευτέρας στην αίθουσα διαλέξεων του ΙΜΣ, στο πλαίσιο των ανοιχτών προς την τοπική κοινωνία ομιλιών που διοργανώνει το 2025 ο δήμος Ρεθύμνης, σε συνεργασία με τους ερευνητές του ΙΜΣ. Η ομιλία του κ. Ποταμιάνου ήταν βασισμένη στο βιβλίο του «Το καρναβάλι και οι γυναίκες: ιστορίες από τις απόκριες της Αθήνας 1800-1940», μέσα από το οποίο καταγράφεται ο ολοένα και πιο ενεργητικός ρόλος των γυναικών στην Αποκριά, η αυξανόμενη αλληλεπίδραση με το αντρικό φύλλο, πέρα των συγγενικών προσώπων και η διεκδίκηση της ελευθερίας στην πρόσβαση στον δημόσιο χώρο, διασχίζοντας σταδιακά τον 19ο αιώνα και φτάνοντας στον 20ο και την περίοδο του Μεσοπολέμου.
Παράλληλα με την εξέταση του ρόλου των γυναικών, εντοπίζεται ότι το καρναβάλι υφίσταται μία οριοθέτηση, με περιορισμούς και απαγορεύσεις στην ελευθερία του λόγου και τις εορταστικές εκδηλώσεις, όπως τα τραγούδια και τον άσεμνο λόγο, ενώ επικρατεί ακόμα και κατά τον 19ο αιώνα, μία αντίληψη ευπρέπειας. Αυτή η προσπάθεια συντηρητισμού αποσκοπούσε στην προστασία των γυναικών και εντάσσονταν σε ένα ευρύτερο περιοριστικό πλαίσιο της εποχής, το οποίο επιβάλλονταν στην κοινωνία, σύμφωνα με τον κ. Ποταμιάνο. Η αποκριά αποτελούσε ωστόσο μία αφορμή για χαλάρωση των συνεχόμενων απαγορεύσεων, κατά τη διάρκεια της οποίας επιτρέπονταν περισσότερα πράγματα, όχι μόνο για τις γυναίκες, αλλά και για το σύνολο της κοινωνίας.
Στην εκδήλωση έδωσαν το παρόν ο Γιώργος Μαρινάκης, δήμαρχος Ρεθύμνου, καθώς και οι αντιδήμαρχοι Νεκτάριος Παπαδογιάννης, Στέλιος Σπανουδάκης, Γιώργος Σκορδίλης, Μανoς Τσάκωνας, και οι δημοτικοί σύμβουλοι Γιώργος Παπαδόσηφος και Χαρά Λιανδρή.
«Οι έμφυλες σχέσεις και η θέση των γυναικών στην κοινωνία είναι ένα πολύ σημαντικό κομμάτι της σύγχρονης ιστορίας»
Ένα σύνολο ιστορικών πηγών αποτελούν οι καρναβαλικές εκδηλώσεις, μέσα από τις οποίες μπορεί κανείς να αποκτήσει πληροφορίες για τις ταξικές σχέσεις, την καθημερινότητα των ανθρώπων, τη μουσική, τον χορό, το χιούμορ και τις ιδιαιτερότητες της κάθε περιοχής, σύμφωνα με τον κ. Ποταμιάνο. «Το καρναβάλι είναι μία γιορτή και ένας ιστορικός μπορεί να μάθει πολλά για τις γιορτές της, όσον αφορά τις ταξικές σχέσεις. Για παράδειγμα υπάρχουν πολύ μεγάλες διαφορές στο πώς διασκέδαζαν οι άνθρωποι, τι μουσική ακούγαν, τι χόρευαν, με τι γελούσαν και πώς μεταμφιέζονταν, στον 19ο και στον 20ο αιώνα. Μπορεί επίσης να μάθει κανείς για την πόλη, που βρίσκονταν οι δομές της, το κέντρο της, που γίνονταν οι συγκεντρώσεις του κόσμου, αν κάποιες περιοχές είχαν κάποια ιδιαιτερότητα».
Η θέση των γυναικών και η σχέση μεταξύ των δύο φύλων της εποχής, όπως εξετάζονται μέσα από την περίοδο της Αποκριάς, αποτέλεσαν ένα σημαντικό αντικείμενο μελέτης του βιβλίου του κ. Ποταμιάνου, ο οποίος τόνισε τα πολλά πράγματα που μπορεί να μάθει κανείς, μέσα από την μελέτη 140 χρόνων καρναβαλικής ιστορίας. Συγκεκριμένα ανέφερε: «Η ομιλία μου βασίστηκε στο βιβλίο που έχω γράψει για την κοινωνική ιστορία της αποκριάς στην Αθήνα, από το 1800-1940 και συγκεκριμένα σε ένα κεφάλαιο του βιβλίου που αφορά τις γυναίκες, γιατί οι έμφυλες σχέσεις και η θέση των γυναικών στην κοινωνία είναι ένα πολύ σημαντικό κομμάτι της σύγχρονης ιστορίας, εδώ και αρκετές δεκαετίες και βεβαίως έχει ενδιαφέρον να δει κανείς πως αλλάζουν αυτές οι σχέσεις των δύο φύλων. Μέσα σε αυτόν τον 1,5 αιώνα που μελετάω και μέσα από το καρναβάλι μπορεί να δει κανείς πολλά πράγματα. Μελετώντας τις γυναίκες στο καρναβάλι της Αθήνας αναδύεται επίσης η κοινωνία της εποχής, μία εποχή κατά την οποία η Αθήνα αλλάζει ριζικά, από 10.000 κατοίκους το 1800 φτάνει τους 300.000 το 1920, γίνεται μία άλλη πόλη».
«Στην κοινωνία του 1800 οι γυναίκες ήταν πολύ περιορισμένες»
Αναφορικά με το κατά πόσο το καρναβάλι αποτελούσε μία ευκαιρία για τις γυναίκες να απελευθερωθούν από τους περιορισμούς της καθημερινότητας και να εκφραστούν όπως επιθυμούσαν, ο κ. Ποταμιάνος σημείωσε: «Η απάντηση είναι όλο και περισσότερο. Ξεκινάμε από μία κατάσταση στο 1800, όπου ήταν μία κοινωνία στην οποία οι γυναίκες ήταν πολύ περιορισμένες, για παράδειγμα οι νεαρές ανύπαντρες γυναίκες φορούσαν καλύμματα στο πρόσωπο και οι χριστιανές ακόμα, όχι μόνο οι μουσουλμάνες. Είχαν πολλούς περιορισμούς στο που θα κινηθούν, στο αν θα βγουν στους κεντρικούς δρόμους της πόλης, η συνήθεια ήταν ότι δεν συγχρωτίζονταν με άντρες πέρα από μέλη της οικογένειας, παρά μόνο πολύ σπάνια».
Στις αρχές του 19ου αιώνα, το καρναβάλι ήταν μία ευκαιρία ανάμεικτης κοινωνικής συναναστροφής για άντρες και γυναίκες, σε μία εποχή που η απόσταση ανάμεσα στα δύο φύλα ήταν αισθητή, γεγονός που εντοπίζεται ακόμα και στον τρόπο που ήταν κτισμένα τα κτίρια και οι κατοικίες. «Το πανηγύρι της Καθαρά Δευτέρας, που ήταν το αποκορύφωμα της αποκριάς στην Αθήνα ήταν μία περίσταση, όπου άνδρες και γυναίκες γιόρταζαν μαζί, στις στήλες του Ολυμπίου Διός, που τότε ήταν έξω από την πόλη. Ωστόσο υπήρχε μία ανάγκη και διάθεση να προστατευτούν οι γυναίκες από τα ξένα ανδρικά βλέμματα, γι’ αυτό έχουμε αυτήν την εποχή σπίτια με ψηλούς τοίχους, που εμποδίζουν να δει κανείς τις γυναίκες μέσα στην αυλή, όπως δεν έχουμε και εξωτερικά παράθυρα», ανέφερε ο κ. Ποταμιάνος.
«Τέλη του 19ου αιώνα ξεκίνησαν να μεταμφιέζονται οι γυναίκες»
Όσο πλησιάζουμε στον 20ο αιώνα, οι γυναίκες έχουν μεγαλύτερες ελευθερίες, τόσο στο πώς και στο που θα κινούνται εντός της Αθήνας, αλλά και στην κοινωνική τους συναναστροφή με τους άντρες, με τη μεικτή κοινωνικότητα να έχει πλέον εδραιωθεί για τα καλά. Ωστόσο, όπως τονίζει ο κ. Ποταμιάνος, παρότι υπήρχε μία συμπεριφορική νόρμα, αυτή δεν υιοθετούνταν καθολικά από το σύνολο των ανθρώπων και των οικογενειών. «Στο τέλος της περιόδου έχουν αλλάξει πολλά. Μέχρι το 1940, στο Μεσοπόλεμο πλέον οι γυναίκες κινούνται πολύ πιο ελεύθερα στους δρόμους της πόλης, έχει καθιερωθεί η μεικτή κοινωνικότητα, προφανώς υπάρχουν διαφορές ανά οικογένεια, αλλά ο κανόνας πλέον έχει αλλάξει κατά πολύ. Όλα αυτά είναι κανόνες στους οποίους μπορούσε κανείς να συμμορφώνεται, αλλά υπήρχαν και άνθρωποι που δεν συμμορφώνονταν. Επίσης τα σπίτια είναι πολύ εξωστρεφή και οι γυναίκες μπορούσαν να πηγαίνουν να παρακολουθούν την παρέλαση του καρναβαλιού και να μεταμφιέζονται, κάτι το οποίο δεν έκαναν πριν», σημείωσε.
«Επικρατούσε μία μεγαλύτερη αντίληψη ευπρέπειας»
Μία τάση συντηρητισμού παρατηρείται τον 19ο αιώνα, η οποία εντοπίζεται σε διάφορα παραδείγματα της εποχής, όπως είναι το τραγούδι και ο άσεμνος δημόσιος λόγος, σύμφωνα με τον κ. Ποταμιάνο και η οποία έρχεται σε αντίθεση με την προοδευτικότητα της κοινωνίας από τον προηγούμενο αιώνα. «Πέρα από μία γραμμική πορεία προόδου εξέλιξης που μπορεί να ανιχνεύσει κανείς, όσον αφορά τη μεγαλύτερη ελευθερία, από κάποιες άλλες απόψεις υπήρχε και μία τάση κατά τον 19ο αιώνα, προς άλλη μία απαγόρευση. Για παράδειγμα υπήρχαν τα λεγόμενα γαμοτράγουδα, τα άσεμνα, αποκριάτικα τραγούδια, στιχάκια, πρακτικές παραστάσεις και μασκαράδες, τα οποία ήταν κραυγαλέα, δημόσια, ανοικτά και θεωρούνταν ότι είναι για το καλό, αλλά και στα οποία ασκούνταν μία κριτική και μία απαγόρευση».
Μία αφορμή για να πάρει μία ανάσα η κοινωνία ήταν ουσιαστικά το καρναβάλι, με τις συνεχείς απαγορεύσεις και τον καθωσπρεπισμό της εποχής να περιορίζει τους ανθρώπους. Ο κ. Ποταμιάνος συμπλήρωσε: «Επικρατεί μία μεγαλύτερη αντίληψη ευπρέπειας, η οποία προσπαθεί να προστατεύσει τις γυναίκες και γενικά να περιορίσει πάρα πολύ όλα αυτά. Είναι ένα είδος σεμνοτυφίας που επιβάλλεται. Σαν μία χύτρα με μία βαλβίδα ασφαλείας, που μαζεύει ατμό και πρέπει να βγάλεις λίγο ατμό, για να μην σκάσει. Σε μία κοινωνία που απαγορεύει τα πάντα πρέπει να ανοίξεις λίγο τη βαλβίδα, για να μην σκάσει. Οπότε για δυο τρεις εβδομάδες στην Αποκριά, που διάφορα πράγματα επιτρέπονταν».
