Συγκινητικές οι δηλώσεις τους
Δάκρυα χαράς κι ευγνωμοσύνης αναβλύζουν τώρα από τα μάτια των κατοίκων του Αβδελλά Μυλοποτάμου μετά την αναγνώριση και του δικού τους χωριού ως μαρτυρικού.
Χρόνια μετά την τραγωδία που ρήμαξε το χωριό, ο Αβδελλάς έμενε στο περιθώριο της ιστορίας και οι αναίτια νεκροί του ο μεγαλύτερος αριθμός στα θύματα του Γουρνόλακκου, χωρίς δικαίωση μνήμης από την Πολιτεία.
Η ιστορική απόφαση της 8ης Αυγούστου 2025 έδωσε την ευκαιρία σε παράγοντες της περιοχής να εκφράσουν στη διάρκεια συνέντευξης τύπου που οργάνωσε ο Πολιτιστικός Σύλλογος Αβδελλά.
Ο δήμαρχος Μυλοποτάμου κ. Γιώργος Κλάδος αναφερόμενος στο γεγονός είπε μεταξύ άλλων: «Σήμερα είναι μια μέρα που η ιστορία στέκεται δίπλα μας. Δεν είναι ημέρα πανηγυρισμών, αλλά μέρα σεβασμού, συγκίνησης και βαθιάς υπερηφάνειας. Με την υπογραφή του Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας κ. Κωνσταντίνο Τασούλα και τη δημοσίευση στο ΦΕΚ, ο Αβδελλάς αναγνωρίζεται και επίσημα ως μαρτυρικό χωριό της Ελλάδας. Μια πράξη που δεν προσθέτει απλώς έναν τίτλο στον τόπο μας, αλλά σφραγίζει με την ισχύ της Πολιτείας αυτό που η ψυχή μας γνώριζε εδώ και δεκαετίες, ότι στις 3 και 5 Σεπτεμβρίου 1943 στον Γουρνόλακκο του Ψηλορείτη γράφτηκε μια σελίδα ηρωισμού και θυσίας που θα μείνει άσβεστη στον χρόνο. Εκεί 23 Αβδελλιανοί και ακόμα εννέα πατριώτες από τον Άγιο Μάμα, την Κάλυβο, τα Λιβάδια και τους Αβδανίτες, έπεσαν από τα πυρά του ναζιστικού στρατού. Έδωσαν τη ζωή τους για να μείνει η πατρίδα μας όρθια. Από σήμερα η θυσία τους δεν θα τιμάται μόνο στις καρδιές μας, αλλά και στην επίσημη ιστορία της Ελλάδας».
Όπως πρόσθεσε «ο χαρακτηρισμός αυτός έχει τεράστια σημασία για τον δήμο Μυλοποτάμου, καθώς ο Μυλοπόταμος θα είναι στο εξής και ηθικά πλουσιότερος, διότι τα Αβδελλά θα μνημονεύονται αιώνια. Θα διδάσκεται η ιστορία του τόπου αυτού ως αναπόσπαστο κομμάτι της εθνικής μας ιστορίας και θα στέκει ως ζωντανή παρακαταθήκη ελευθερίας και αντίστασης. Ως δημοτική αρχή έχουμε την ιερή ευθύνη να αναδεικνύουμε τις σκοτεινές σελίδες του παρελθόντος με τρόπο που θα αποδίδει τον δέοντα σεβασμό, αλλά και να μετατρέπει την ιστορία σε μάθημα ζωής. Οφείλουμε να υπενθυμίζουμε ότι η ελευθερία δεν αποτελεί αυτονόητο αγαθό, αλλά καρπό θυσιών και αίματος και ότι οι αξίες που υπερασπίστηκαν οι πρόγονοί μας είναι αυτές που οφείλουμε να διαφυλάττουμε ακέραιες. Η μνήμη για εμάς δεν είναι μια τυπική υποχρέωση, αλλά ενεργός δέσμευση. Είναι η συνεχής προσπάθεια να διατηρούμε ζωντανή την ιστορία, ώστε να καθοδηγεί το παρόν μας και να διασφαλίζει το μέλλον των επόμενων γενεών».
Ο κ. Κλάδος δεν παρέλειψε να ευχαριστήσει την κ. Μαρία Λαμπρινού, πρόεδρο του Πολιτιστικού Συλλόγου Αβδελλών, καθώς και όλους όσοι πίστεψαν, πάλεψαν και στήριξαν με αφοσίωση αυτό το δύσκολο, επίπονο εγχείρημα. «Η σημερινή αναγνώριση», τόνισε, «είναι αποτέλεσμα της δικής τους υπομονής, επιμονής και αγάπης για τον τόπο. Ιδιαίτερες ευχαριστίες φυσικά ανήκουν στον κ. Γεώργιο Καλογεράκη για την καθοριστική συμβολή του σε αυτήν την προσπάθεια. Η δόξα όμως ανήκει στους νεκρούς. Εμείς οι ζωντανοί έχουμε το ιερό χρέος να κρατήσουμε το όνομά τους, τη μνήμη τους και τη θυσία τους ζωντανά για να θυμούνται οι παλαιότεροι και να μαθαίνουν οι νεότεροι τι σημαίνει να στέκεσαι όρθιος απέναντι στη βαρβαρότητα».
Με τη σειρά του ο αντιδήμαρχος Μυλοποτάμου κ. Ζαχαρίας Λαδιανός τόνισε στη δική του εισήγηση «Σίγουρα η 8η Αυγούστου αποτελεί μια πολύ σημαντική ημερομηνία για το ιστορικό χωριό των Αβδελλών και η επίσημη αναγνώριση ως μαρτυρικό χωριό θα αγαλλιάσει τις ψυχές των ανθρώπων που είχαν φύγει τόσο άδικα πριν από αρκετά χρόνια».
Ο κ. Γιώργος Καλογεράκης, ιστορικός του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, εκπαιδευτικός και πρόεδρος του δημοτικού συμβουλίου του δήμου Μινώα Πεδιάδας που έχει καταβάλλει ιδιαίτερη προσπάθεια για τη δικαίωση του Αβδελλά τόνισε μεταξύ άλλων όταν του δόθηκε ο λόγος: «Αυτό που έγινε στις 8 Αυγούστου 2025 αποτελεί μεγάλη τιμή και για αυτό το χωριό το μικρό, τον Αβδελλά και για τον δήμο Μυλοποτάμου, και ειδικότερα για τους ανθρώπους που χάθηκαν στον Γουρνόλακκο, σε ένα αποτρόπαιο έγκλημα των Γερμανών σε δύο φάσεις στις 3 και 5 Σεπτεμβρίου. Η αναγνώριση του Αβδελλά ως μαρτυρικού χωριού έχει να κάνει με δύο ενότητες, αυτή καθαυτή η εκτέλεση και το τι ακολούθησε. Είχαμε ένα παγκόσμιο ιστορικό γεγονός σε αυτό το χωριό. Σε αυτό το χωριό μετά την εκτέλεση κυκλοφορούσαν 50 ορφανά παιδιά στους δρόμους. Όλες οι γυναίκες με μαύρα ρούχα, όλοι οι άνθρωποι με μαύρα ρούχα και το σπουδαιότερο όμως ότι έγινε μια μεγάλη προσπάθεια από τους εναπομένοντες και κυρίως από γυναίκες για να ξανά σταθεί το χωριό στα πόδια τους, να ξανά σταθούν οι οικογένειες στα πόδια τους, να μεγαλώσουν τα παιδιά και να τα σπουδάσουν και να ξανά γίνει πάλι αυτό το χωριό. Διότι μετά την εκτέλεση εγκαταλείφθηκαν και τα σπίτια των εκτελεσμένων, τα εγκατέλειψαν. Έρχεται λοιπόν το ελληνικό κράτος και αναγνωρίζει το χωριό αυτό, δίνοντας τιμή και στους απογόνους των σκοτωμένων, αλλά μεγάλη και μέγιστη τιμή στους νεκρούς. Είναι μια ηθική δικαίωση αυτού του χωριού και των νεκρών του».
Στην συνέντευξη τύπου είχε κληθεί να παραστεί ως συγγενής θύματος και ο κ. Μιχάλης Σαρρής εντεταλμένος περιφερειακός σύμβουλος Πολιτικής Προστασίας. Αναφερόμενος στο μήνυμα της τραγωδίας του Γουρνόλακκου είπε ότι «είναι οικουμενικό και διαχρονικό. Είναι μήνυμα λευτεριάς και αγώνα. Η αναγνώριση του Αβδελλά ως μαρτυρικό χωριό είναι η μεγάλη δικαίωση των εκτελεσθέντων στον Γουρνόλακκο. Είναι μια προσπάθεια ετών που βρίσκει τον δρόμο της και συγχαρητήρια σε όλους αυτούς που συνέβαλαν σε αυτήν την προσπάθεια».
Η κ. Μαρία Λαμπρινού, πρόεδρος Πολιτιστικού Συλλόγου Αβδελλών στη δική της τοποθέτηση τόνισε μεταξύ άλλων: «Ο Αβδελλάς είναι ένα χωριό που οι Γερμανοί κατακτητές άφησαν πάνω του τα σημάδια της βαρβαρότητάς τους. Σε δύο εκτελέσεις στις 3 και 5 Σεπτεμβρίου του 1943 δολοφόνησαν 32 πατριώτες στη θέση Γουρνόλακκος του Ψηλορείτη. Από αυτούς οι 23 ήταν Αβδελλιανοί. Τα αποτελέσματα για το χωριό μας ήταν ολέθρια. Τα μαύρα ρούχα κυριάρχησαν παντού. Η αναγνώριση του χωριού μας ως μαρτυρικού χωριού έχει πολλαπλά ηθικά οφέλη. Ο ηρωικός θάνατος των συγχωριανών μας που έγινε κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου δεν θα ξεχαστεί ποτέ. Εκπληρώθηκε το οφειλόμενο χρέος προς τους προγόνους μας. Σήμερα η πρόγονοί μας θα χαίρονται και θα αγάλλονται από την αναγνώριση του χωριού μας ως μαρτυρικό, όχι μόνο αυτοί που δολοφονήθηκαν στη θέση Γουρνόλακκος, αλλά και οι εναπομείναντες, τα 50 ορφανά, οι 27 χήρες και οι ηλικιωμένοι γονείς των σκοτωμένων».
Ο παλμός όμως εκείνων των γεγονότων έχει αποτυπωθεί στη μνήμη όσων γαλουχήθηκαν σε ένα κλίμα βαρύ πένθους στα χρόνια που ακολούθησαν.
«Το πένθος δεν σταμάτησε ποτέ»
Ένας από αυτούς και ο πρώην Νομαρχιακός και Περιφερειακός Σύμβουλος κ. Γιάννης Νικολούδης που δήλωσε στους δημοσιογράφους: «Έχω γεννηθεί στον Αβδελλά. Ο πρώτος μου θείος, Καλαϊτζάκης σκοτώθηκε στον Γουρνόλακκο. Εγώ γεννήθηκα 11 χρόνια μετά το ’43 που έγινε η εκτέλεση. Σαν παιδί έζησα τα γεγονότα, τη δυστυχία, τη φτώχεια και την πείνα της κατοχής. Όλοι οι άνθρωποι την ένιωθαν, αλλά περισσότερο έντονα τη νιώθαμε εμείς στο χωριό που οι χήρες γυναίκες είχαν η καθεμιά να αναθρέψει τέσσερα – πέντε παιδιά ορφανά. Ακούγαμε συνέχεια τα κλάματα, τα μοιρολόγια των γυναικών που σκοτώθηκαν οι άντρες τους και ήταν ένας πόνος αβάσταχτος για όλο το χωριό. Έβλεπα τους ανθρώπους μαυροφορεμένους και έλεγα «μα καλά δεν υπάρχουν άλλο χρώμα ρούχα; Μόνο μαύρα;» Άκουγα τις γυναίκες τα βράδια στην Πλάκα -την πάνω μεριά του χωριού- να κάθονται να βεγγερίζουν και μετά καθημερινά κάθε βράδυ ξεσπούσαν σε κλάματα για πολλά χρόνια. Μια γυναίκα είπε στην παρέα «ξέρεις πόσες φορές έβαλα εγώ τα παιδιά μου να κοιμηθούν νηστικά που δεν είχα κάτι να τους δώσω να φάνε; Και καθόμουν πάνω από το μαξιλάρι, στο προσκέφαλο, τα χάιδευα να κοιμηθούν και μετά εγώ έκλαιγα». Αυτά τα πράγματα έζησαν τα ορφανά παιδιά, αλλά και οι μετέπειτα. Ιδιαίτερα όμως αυτά τα παιδιά, 50 παιδιά ορφανά με σκοτωμένους τους γονείς. Στα 150 άτομα που είχε το χωριό, οι υπόλοιποι ήταν χήρες γυναίκες, γιαγιάδες και παππούδες. Είμαστε όλοι πολύ ικανοποιημένοι που αναγνώρισε η Πολιτεία τη θυσία αυτών των ανθρώπων που άδικα σκοτώθηκαν από τους ναζί Γερμανούς» και συνέχισε λέγοντας: «Σκότωσαν τους πρώτους που ήταν στα βουνά, γιατί ήταν κτηνοτρόφοι και δεν μπορούσαν να ζήσουν την οικογένειά τους εάν δεν πήγαιναν στα πρόβατά τους να τα περιποιηθούν, να τα αρμέξουν και να τα ταΐσουν. Οι δεύτεροι που πήγαν να τους πάρουν, πήγαν μετά από συμφωνία μεταξύ τους χωρίς όπλα, γιατί θεωρούσαν ότι πήγαιναν για ιερό σκοπό και όχι να κάνουν κάτι που θα ήταν αιτία να τους σκοτώσουν οι Γερμανοί εάν τους έπιαναν. Επειδή ήξεραν ότι μπορεί να πάνε οι Γερμανοί είχαν βάλει έναν σκοπό να βλέπουν από τις μεριές που θα ερχόταν οι Γερμανοί εάν πήγαιναν. Βλέπει λοιπόν ένας Δημήτρης Μιχελουδάκης (Γαλανοδημήτρης) και ερχόταν οι Γερμανοί. Κατεβαίνει μέσα στον λάκκο, χαμηλά, για να μην τον ακούσουν, και τους λέει «Γερμανοί, φύγετε όλοι». Όταν λοιπόν ειδοποιήθηκαν να φύγουν οι δεύτεροι που είχαν πάει με κουβέρτες, με μουλάρια, με άλογα να πάρουν τους σκοτωμένους, είπαν μεταξύ τους «εμείς ήρθαμε να θάψουμε τους νεκρούς, δεν υπάρχει λόγος να μας κάνουν κακό». Δυστυχώς αυτό δεν ίσχυσε, γιατί οι Γερμανοί είναι ο χειρότερος λαός, που το έχουν αποδείξει με τις πράξεις τους. Και μόλις πήγαν τους έστησαν στο απόσπασμα και τους εκτέλεσαν. Του πατέρα μου ο αδερφός Νικολούδης Χαράλαμπος, θείος μου, δεν γύρισε πίσω, γιατί με το που είπαν «Γερμανοί» έτρεξαν όλοι στην πλαγιά του βουνού να φύγουν. Ο θείος μου, μακεδονομάχος, είχε πολεμήσει και στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, είπε τότε «εγώ δεν θα γυρίσω, θα καθίσω εδώ να δω τι θα κάνουν στους άλλους. Δεν θα πάω να βάλω το κεφάλι μου μπροστά στο όπλο των Γερμανών». Και όταν είδε ότι τους μάζεψαν και τους εκτέλεσαν, περίμενε, γιατί είχαν και σκύλους και έψαχναν μήπως έχει κρυφτεί κάποιος. Όταν απομακρύνθηκαν οι Γερμανοί, κατέβηκε -όπως μου τα έχει πει ο ίδιος- και ήθελε να δει μήπως κάποιος ήταν τραυματίας και δεν είχε πεθάνει να μπορεί να τον βοηθήσει. Ήταν όλοι σκοτωμένοι, κανείς τραυματίας δεν είχε μείνει και κατέβηκε στο χωριό και είπε το μαντάτο. Άρα γλίτωσαν δύο, ο Γαλανοδημήτρης που ήταν ο σκοπός και έφυγε και ο θείος μου ο Δημήτρης που όταν είπαν «φύγετε όλοι γιατί έρχονται οι Γερμανοί», αυτός δεν γύρισε πίσω».
Ανάμεσα στους κατοίκους που παρακολουθούσαν κλαίγοντας τη συνέντευξη και η κ. Ελένη Μιχελουδάκη που δήλωσε: «Όταν σκοτώθηκε ο μπαμπάς μου ήμουν ενός έτους. Μετά η μάνα μου πλήρωνε τη νύφη. Ήταν πολύ δύσκολη η ζωή, γιατί ήταν μοναχή και ήταν πολύ δύσκολα τα πράγματα για τη μητέρα που είχε τα παιδιά της μικρά και μωρά. Ο παππούς μου, ο πατέρας της μάνας μου, μας υποστήριζε πάρα πολύ. Δεν έκλαιγε ποτέ μπροστά μας η μάνα μας. Νιώθαμε πάρα πολύ δύσκολα, θωρούσαμε τα άλλα παιδιά και θυμάμαι πολλές φορές που ζήλευα, φορούσαν καινούργια ρούχα. Με την αναγνώριση ως μαρτυρικού χωριού την τιμή θα κερδίσουν οι σκοτωμένοι και όλοι».
Από την πλευρά του, ο αδερφός της Γιώργος αναφερόμενος στη μοίρα των ορφανών παιδιών που είχε και ο ίδιος είπε μεταξύ άλλων «Μαρτυρική ζωή είχαμε εμείς τα ορφανά. Στο χωριό όλα τα κοπέλια ήταν ορφανά. Με έχει ταρακουνήσει ο Γουρνόλακκος. Από τις κορφές έφυγα και πήγα στο Κιβαδιώτικο αόρι, δώδεκα χρονών ήμουν. Και είπα ότι θέλω να πάω να δω που σκότωσαν τον πατέρα μου. Κάτεχα τον δρόμο και πήγα. Είδα το μνήμα, με πήρε το παράπονο και έκλαιγα και βρήκα ένα κομμάτι αρβύλα και μου φάνηκε ότι είναι του πατέρα μου. Βρήκα και έναν κάλυκα από πολυβόλο. Ο Γουρνόλακκος με έχει ταρακουνήσει. Μεγαλύτερη χαρά δεν έχω πάρει από τώρα, γιατί αναγνωρίστηκε ο Γουρνόλακκος. Οι Γερμανοί πώς πήγαν και ξωμείναν εκεί πέρα. Τους έπιασαν δύο φορές. Οι πρώτοι ήταν δώδεκα και ύστερα πήγαν να τους θάψουν οι συγχωριανοί μου και έγιναν 32. Εάν έλειπε ο Καλογεράκης δεν θα γινόταν αυτό. Ο Καλογεράκης το έκανε το έργο εδώ».
Η κ. Δήμητρα Λαμπρινού όταν της δόθηκε ο λόγος είπε «Νιώθω πολύ ωραία που αναγνωρίστηκε ως μαρτυρικό χωριό. Στενοχωρούμαι όμως για την κατάσταση που υπήρχε στο χωριό μας και συγκινούμαι, γιατί εκεί χάθηκε ο πατέρας μου και μου λείπει».
Η ίδια όμως έχει αποτυπώσει το πένθος της ψυχής της σε μαντινάδες όπως: «Στα όρη στον Γουρνόλακκο πρινάρια δεν ανθούνε και πάψανε και τα πουλιά να γλυκοκελαϊδούνε. Πρέπει πως εκατάλαβαν τι έγινε και πενθούνε».
«Στον λάκκο στον Γουρνόλακκο χορτάρι πλιο δεν βγαίνει. Το αίμα των παλικαριών ρέει και το ξεραίνει».
«Στα όρη τσι μαζέψανε σαν πρόβατα στη σφαγή, τσι πήγανε και τσι αποτελειώσανε, στον λάκκο στον Γουρνόλακκο τσι αποτελειώσανε».
