Η Κρήτη των «ξυπόλυτων»
Ενώ η Ελληνική επανάσταση του 1821, έφερε την ανεξαρτησία στη Ρούμελη και το Μωριά από τον επόμενο χρόνο, η Μεγαλόνησος παρέμεινε στην Οθωμανική κυριαρχία ως και τον Σεπτέμβριο του 1898! Οι Κρήτες όλα αυτά τα 80 τόσα χρόνια, βρίσκονταν σε μια «διαρκή επαναστατική κατάσταση». Πράγματι όλα αυτά τα χρόνια οι ιστορικοί απαριθμούν 11 τον αριθμό «ξεσηκωμούς», όπως είχαν συνηθίσει οι Κρήτες να ονομάζουν τις επαναστατικές τους εξεγέρσεις! Το 1878 με την υπογραφή της «Σύμβασης της Χαλέπας» ανάμεσα στους επαναστάτες και τον Οθωμανό Γενικό Διοικητή Κρήτης Κωστάκη Αδοσίδη Πασά, η Υψηλή Πύλη προχώρησε σε κινήσεις φιλελευθεροποίησης. Έτσι επέτρεψε τη συγκρότηση της «Γενικής των Κρητών Συνέλευσης» ως μια Παγκρήτια αντιπροσωπεία εκλεγμένων πληρεξουσίων, στην οποία ήλπιζε ότι θα μπορούσε να ασκεί κηδεμονία και έτσι θα μπορούσε να προλαβαίνει τους «ξεσηκωμούς». Όμως αλλιώς τα λογάριαζε ο Σουλτάνος, και αλλιώς του βγήκαν.
Βενιζέλος και πρίγκιπας Γεώργιος
Η Γενική Συνέλευση αναδείχτηκε ως ο πολιτικός αλλά και ο συντονιστικός πόλος εξέγερσης των ανήσυχων Κρητών, ο οποίος θα καθοδηγούσε έκτοτε τους αγώνες για την ανεξαρτησία τους. Σύντομα, στα πλαίσια των εκλογικών διεργασιών για τους πληρεξούσιους, δημιουργήθηκαν δύο πολιτικο-κοινωνικά ρεύματα εν είδει παρατάξεων. Μάλιστα η μία παράταξη ονομάτισε την άλλη, προσπαθώντας να την διακωμωδήσει. Έτσι ονοματίστηκε η συντηρητική παράταξη των «καραβανάδων» με ιδρυτή και αρχηγό τον Μίνωα Ησυχάκη και αντίστοιχα η προοδευτική παράταξη των «ξυπόλυτων» με αρχηγό αντίστοιχα τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη. Το 1888 στην αρχηγία των «ξυπόλυτων» αναδείχτηκε ο νεαρός δικηγόρος Ελευθέριος Βενιζέλος που μόλις είχε εμφανιστεί στα Χανιά μετά τις σπουδές του στην Αθήνα. Η Παράταξη αυτή των «ξυπόλυτων», αποτέλεσε και αργότερα μετά την απελευθέρωση και την εγκαθίδρυση του Πρίγκιπα Γεώργιου ως Ύπατου Αρμοστή στο νησί, την αντιπολίτευση στο ιδιότυπο καθεστώς της «Κρητικής πολιτείας». Την παράταξη συνέχισε να την καθοδηγεί ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο οποίος ενώ αρχικά είχε οριστεί Σύμβουλος επί της Δικαιοσύνης πολύ γρήγορα παραιτήθηκε, επικρίνοντας τον Γεώργιο για την αυταρχική του διακυβέρνηση. Πολύ γρήγορα οι διαμαρτυρίες του Βενιζέλου και των «ξυπόλυτων» κορυφώθηκαν με το κίνημα του Θερίσου το 1905. Η σύγκρουση του Βενιζέλου με τον Γεώργιο ήταν τόσο σκληρή, που οδήγησε στην απομάκρυνση του Γεώργιου, και την αντικατάστασή του με τον Αλέξανδρο Ζαΐμη. Μερικά χρόνια αργότερα το 1909, ο Βενιζέλος κλήθηκε στην Αθήνα από τον «Στρατιωτικό Σύνδεσμο» για να αναλάβει πρωθυπουργός.
Το κόμμα Φιλελευθέρων
Ο Βενιζέλος όντας προσωρινός πρωθυπουργός, ίδρυσε τον Σεπτέμβριο του 1910 το κόμμα των Φιλελευθέρων, το οποίο έμελλε να πρωταγωνιστήσει στο πολιτικό προσκήνιο της Ελλάδας για τα επόμενα πενήντα τουλάχιστον χρόνια. Αν αναλογιστούμε την παιδική ηλικία των πολιτικών ιδεών στη σχετικά νέα Ελληνική Βασιλευομένη Δημοκρατία, οι θέσεις των Φιλελευθέρων θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως ιδιαίτερα προοδευτικές για την εποχή τους. Δεν παραλείπουμε να σκεφτούμε το ότι ο Βενιζέλος είχε ζυμωθεί με τις επαναστατικές ιδέες της μόλις πρόσφατα απελευθερωμένης Κρήτης. Την ίδια περίοδο στην πολιτική σκηνή εμφανίζεται και η πολιτική κίνηση των «κοινωνιολόγων» του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, όπου εκλέγουν βουλευτές στις εκλογές του ’10, του ’12 και στις εκλογές του ’15 προσχωρούν στο κόμμα των Φιλελευθέρων. Μάλιστα ο Παπαναστασίου διετέλεσε και για βραχύ διάστημα Πρωθυπουργός στηριζόμενος από το κόμμα των Φιλελευθέρων, τόσο το ’24 όσο και το ’32.
Προσωπικότητες των Φιλελευθέρων στο μεσοπόλεμο
Τα χρόνια του μεσοπολέμου, αναδείχτηκαν προσωπικότητες των Φιλελευθέρων, όπως ο Νικόλαος Πλαστήρας, ο Γεώργιος Καρτάλης, ο Γεώργιος Παπανδρέου, ο Σοφοκλής Βενιζέλος, ο Θεμιστοκλής Σοφούλης, ο Αλέξανδρος Σβώλος, ο Αλέξανδρος Τσιριμώκος, ο Νικόλαος Ασκούτσης, ο Γεώργιος Σημίτης, ο Στέφανος Σαράφης, o στρατηγός Μανώλης Μάντακας και άλλοι οι οποίοι όλοι τους κυνηγήθηκαν από τη δικτατορία του Μεταξά.
Η αντιστασιακή τους δράση στη Γερμανική κατοχή
Όλοι τους, ανέπτυξαν αντιστασιακή δράση κατά τη διάρκεια της Γερμανικής κατοχής και κάποιοι από αυτούς είχαν ενεργή συμμετοχή τόσο στο ΕΑΜ όσο και στην «κυβέρνηση του βουνού». Ο Νικόλαος Πλαστήρας, ο Σοφοκλής Βενιζέλος και ο Θεμιστοκλής Σοφούλης διετέλεσαν αρχηγοί του κόμματος Φιλελευθέρων και παλαιότερα είχαν διατελέσει και πρωθυπουργοί. Ο Γεώργιος Παπανδρέου, πρωθυπουργός της «εξόριστης κυβέρνησης του Λιβάνου» και αργότερα ιδρυτής και αρχηγός της Ενώσεως Κέντρου και επίσης ξανά πρωθυπουργός. Ο Γεώργιος Σημίτης, πανεπιστημιακός καθηγητής Εμπορικού Δικαίου, ορίστηκε πολιτικός διοικητής Ρούμελης από την «κυβέρνηση του βουνού». Ο Γεώργιος Καρτάλης διετέλεσε βουλευτής Μαγνησίας το ’35, πολιτικός εκπρόσωπος της αντιστασιακής οργάνωσης ΕΚΚΑ 5/42 του συνταγματάρχη Δημήτριου Ψαρρού. Ο Αλέξανδρος Σβώλος, γενικός διευθυντής του υπουργείου Εθνικής οικονομίας τα δύσκολα χρόνια της Βενιζελικής πρωθυπουργίας ’17-’20 και αργότερα καθηγητής του Συνταγματικού Δικαίου, ορίστηκε ως ο «πρωθυπουργός της κυβέρνησης του βουνού» το 1944. Ο Ρεθύμνιος νομικός Νικόλαος Ασκούτσης, ο οποίος συμμετείχε στο κίνημα του Θερίσου του 1905 του Ε. Βενιζέλου, βουλευτής των Φιλελευθέρων το ’23, το ’28, το ’32 και το ’33, υπουργός γενικός διοικητής Κρήτης το ’30-’32, ορίστηκε γραμματέας (υπουργός) συγκοινωνιών στην «κυβέρνηση του βουνού» το ’44. Ο Ηλίας Τσιριμώκος, βουλευτής των Φιλελευθέρων το ’36, συμμετείχε ως μέλος της αντιπροσωπείας του ΕΑΜ στη συμφωνία της Βάρκιζας και γραμματέας (Υπουργός) της «κυβέρνησης του βουνού». Δυστυχώς όμως ο Τσιριμώκος πολύ αργότερα, το ’65 και όντας βουλευτής της Ενώσεως Κέντρου και πρόεδρος της βουλής, συμμετείχε στην αποστασία που οδήγησε στην πτώση της κυβέρνησης του κόμματός του. Ο Στέφανος Σαράφης, συνταγματάρχης του Ελληνικού στρατού, πρωταγωνιστής του στρατιωτικού Βενιζελικού κινήματος του ’36 για την αποτροπή της κήρυξης της δικτατορίας του Μεταξά και η οποία τελικά δεν απεφεύχθη. Στους αγώνες της Εθνικής αντίστασης διετέλεσε Υποστράτηγος του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Ο στρατηγός Μανώλης Μάντακας, Χανιώτης αξιωματικός που πήρε μέρος στο κίνημα της «Εθνικής Αμύνης» του Ε. Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη το ’16, και που το ’38 καταδικάστηκε σε ισόβια ως αντιστασιακός από τη δικτατορία του Μεταξά. Στην κατοχή προσχώρησε στο ΕΑΜ και συμμετείχε στην «κυβέρνηση του βουνού», ως γραμματέας (Υπουργός) στρατιωτικών, ενώ το ’51 εκλέχτηκε βουλευτής με τους Φιλελεύθερους Αριστερούς.
Οι δεκαετίες του ’50 και του ’60
Όσοι από αυτούς επέζησαν, συμμετείχαν στις πολιτικές διεργασίες των μετέπειτα χρόνων, ενταγμένοι σε αντιδεξιά κόμματα. Οι περισσότεροι από αυτούς εντάχθηκαν στον συνασπισμό της Δημοκρατικής παράταξης, που την δεκαετία του ’60 εκφράστηκε από την Ένωση Κέντρου και τον Γεώργιο Παπανδρέου. Η πολιτική τους αυτή δράση διακόπηκε βίαια από την επιβολή της επτάχρονης δικτατορίας των συνταγματαρχών, η οποία τους καταδίωξε ως «επικίνδυνους για το έθνος».
Τα χρόνια της Μεταπολίτευσης
Τα χρόνια της Μεταπολίτευσης, η Κεντροαριστερά εκφράστηκε κύρια από το ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα Παπανδρέου, όπως και από τα κόμματα της μη Κομμουνιστικής Αριστεράς (ΕΔΑ, ΔΗΜΑΡ, ΣΥΝΑΣΠΙΣΜΟΣ, ΣΥΡΙΖΑ κλπ.). Ξεχωριστό παράδειγμα απόδειξης της πολιτικής εμπιστοσύνης στη Κεντροαριστερή παράταξη, απετέλεσαν οι προσχωρήσεις τόσο του Μάρκου Βαφειάδη Αρχιστράτηγου του ΕΛΑΣ, ο οποίος υποστήριξε το ΠΑΣΟΚ, του οποίου διετέλεσε και βουλευτής το ’85, όσο και του Μανώλη Γλέζου στελέχους της ΕΔΑ που και αυτός διετέλεσε βουλευτής του ΠΑΣΟΚ.
Πολιτικοί και κοινωνικοί αγώνες ενός αιώνα!
Κλείνοντας την ιστορική μας ανασκόπηση για την Ελληνική Κεντροαριστερά, εκτιμούμε πως σαν πολιτικό ρεύμα έχει ήδη συμπληρώσει τουλάχιστον ένα αιώνα πολιτικών και κοινωνικών αγώνων. Οι αγώνες αυτοί ξεκίνησαν με την πολιτική σταθεροποίηση που πέτυχε ο Ε. Βενιζέλος το 1910 και συνεχίστηκαν με τους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες τόσο του ’12-’13, όσο και του ’16-’17 αλλά και με τη συμμετοχή στους αντιστασιακούς αγώνες του ’40-’44. Ακόμη τα πολιτικά πρόσωπα της Δημοκρατικής παράταξης στήριξαν τον κορμό των κοινωνικών αγώνων τόσο κατά της δικτατορίας του Μεταξά το ’36, όσο και κατά της χούντας των συνταγματαρχών το ’67. Επιπλέον άξιοι μνημόνευσης είναι και οι κοινωνικοί αγώνες των Κεντροαριστερών, του 1 1 4 και του ανένδοτου στις αρχές της 10ετίας του ’60, στους οποίους συμμετείχαν και ευρύτερα κοινωνικά στρώματα. Η Κεντροαριστερά λοιπόν σαν πολιτικό ρεύμα, τόσο χάρις στα ενεργά της αντανακλαστικά όσο και στην ευπροσαρμοστικότητά της στην εκάστοτε χρονική περίοδο, καταφέρνει να ανταποκρίνεται πάντα με επιτυχία «στα σημεία των καιρών» και να εφευρίσκει «τις εφαρμόσιμες ορθές πολιτικές»!
* Ο Γιώργος Ουρανός είναι υδρογεωλόγος (ouranosgeo@gmail.com)
