Η εφημερίδα «Πρωΐα» που θα μας απασχολήσει στο παρόν σημείωμα, μέχρι πριν λίγα χρόνια, ήταν εντελώς άγνωστη και η λήθη είχε σκεπάσει την ύπαρξή της. Στον κατάλογο των Ρεθεμνιώτικων εφημερίδων που δημοσίευσα το 1982 δεν τη συμπεριέλαβα επειδή απλώς δεν γνώριζα την ύπαρξή της.
Στο αρχείο του Γεωργίου Χατζηγρηγοράκη, το οποίο φυλάσσεται στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης, εντοπίστηκαν τρία φύλλα της, με βάση τα οποία γίνεται η παρούσα δημοσίευση. Πρόκειται για τα φύλλα Νο 14, 16 και 27 της 5ης, 7ης και 19ης Μαΐου 1915 αντίστοιχα. Επομένως είναι προφανές ότι η παρουσίαση της συγκεκριμένης εφημερίδας γίνεται όχι τόσο για τη σπουδαιότητά της όσο για τη σπανιότητά της.
Οι εκδότες
Την εφημερίδα «Πρωΐα» την εξέδωσε – και μάλιστα ως καθημερινή – τον Απρίλη του 1915 ο Λυκούργος Ν. Καφφάτος, ο οποίος γεννήθηκε στο Ρέθυμνο 1893 και πέθανε επίσης στο Ρέθυμνο το 1965. Υπήρξε διακεκριμένος δημοσιογράφος και εκδότης του Ρεθύμνου. Άσκησε μαχητική δημοσιογραφία και υπερασπίστηκε με πάθος τις απόψεις του. Εξέδωσε πλην της «Πρωΐας», την εφημερίδα «Δράσις» (1910-1911) και την εφημερίδα «Βήμα», η οποία υπήρξε η δεύτερη σε μακροβιότητα εφημερίδα του Ρεθύμνου.
Στο φύλλο Νο 27 (19-5-1915), το τελευταίο από τα τρία σωζόμενα, ως ιδιοκτήτης της «Πρωΐας» εμφανίζεται αντί του Λυκούργου Καφφάτου ο δικηγόρος Γεώργιος Σμπώκος. Ο Γεώργιος Δ. Σμπώκος (Ανώγεια 1876 – Ρέθυμνο 1964) με τον Λυκούργο Καφφάτο ήταν συγγενείς εξ αγχιστείας, αφού ο πρώτος είχε νυμφευθεί την αδελφή του δεύτερου Στέλλα και αυτή η συγγενική σχέση εξηγεί ως ένα βαθμό τη διαδοχή του στη θέση του ιδιοκτήτη της εφημερίδας.
Η ταυτότητα της «Πρωΐας»
Κάτω από τον τίτλο υπάρχει ο υπότιτλος Καθημερινή Πολιτική και Ειδησεολογική Εφημερίς, ενώ δεξιά του τίτλου αναγράφονται οι πληροφορίες για τις συνδρομές: Ετησία δραχ. 12 – Εξάμηνος δραχ. 6 – Τρίμηνοι, δίμηνοι και μηνιαίαι κατ’ αναλογίαν – Αι συνδρομαί προπληρώνονται.
Η εφημερίδα είναι μικρού σχήματος, τετρασέλιδη με τρεις στήλες ανά σελίδα και διαστάσεις που διαφέρουν από φύλλο σε φύλλο. Έτσι το πρώτο από τα τρία σωζόμενα φύλλα έχει σχήμα 37Χ23, το δεύτερο 30Χ21 και το τρίτο 28Χ18 εκ. Τυπωνόταν στο τυπογραφείο του «Βήματος».
Ο Λυκούργος Καφφάτος είχε ήδη εκδώσει από τον Γενάρη του 1915 την εφημερίδα «Βήμα» και προκαλεί εντύπωση το γεγονός ότι λίγους μήνες μετά, δηλαδή τον Απρίλη του ίδιου έτους, εκδίδει μια νέα εφημερίδα, την «Πρωΐα». Η πιο πιθανή εξήγηση είναι ότι ενόψει των εκλογών της 31/5/1915, ήθελε να υπάρχει στο Ρέθυμνο μια εφημερίδα που να εκφράζει τις θέσεις της αντιβενιζελικής παράταξης και δεν ήθελε τον ρόλο αυτόν να τον παίξει το «Βήμα». Ίσως για τους ίδιους λόγους, καθώς πλησίαζαν οι εκλογές, τη θέση του εκδότη της «Πρωΐας» ανέλαβε ο Γ. Σμπώκος. Για την ιστορία να αναφέρουμε ότι τις εκλογές κέρδισε με διαφορά το «Κόμμα των Φιλελευθέρων» του Βενιζέλου.
Η ύλη της εφημερίδας
Ας δούμε την ύλη των τριών φύλλων αναλυτικά αρχίζοντας από το Νο 14 της 5ης Μαΐου 1915. Το μέγιστο μέρος της πρώτης σελίδας καταλαμβάνει άτιτλο άρθρο, το οποίο αναδημοσιεύεται σε ελληνική μετάφραση από την εφημερίδα «Ρωσικός Λόγος» της Μόσχας και το οποίο καταφέρεται κατά της πολιτικής της Βουλγαρίας απέναντι στο Μακεδονικό Ζήτημα. Στην ίδια σελίδα υπάρχει σατιρικό ποίημα με δύο τετράστιχα το οποίο υπογράφει κάποιος με το ψευδώνυμο Ρεθεμνιώτης. Στη βάση της σελίδας φιλοξενείται διαφημιστική καταχώρηση σε δύο γραμμές, η οποία αναπτύσσεται σε όλο το πλάτος της σελίδας και έχει ως εξής:
Τό Βιβλιοδετεῖον καί Βιβλιοπωλεῖον Ἀριστοδήμου Χατζηδάκη ἀναλαμβάνει τήν κατασκευήν
καί ἐκτύπωσιν εἰκόνων ὑποψηφίων Βουλευτών ὡς καί τῶν προγραμμάτων αὐτῶν.
Από την παραπάνω διαφήμιση προκύπτει σαφώς ότι βρισκόμαστε σε προεκλογική περίοδο, γεγονός που πιθανότατα δεν είναι άσχετο με την έκδοση της εφημερίδας. Φαίνεται δηλαδή πως η εφημερίδα εκδόθηκε για να καλύψει τις προεκλογικές ανάγκες μιας πολιτικής παράταξης και κάποιων τοπικών υποψηφίων βουλευτών. Αυτό άλλωστε θα φανεί εναργέστερα παρακάτω όταν θα παρουσιάσομε το τρίτο σωζόμενο φύλλο.
Στη δεύτερη σελίδα υπάρχει το χρονογράφημα, το οποίο έχει τίτλο Πρόοδος και το υπογράφει κάποιος Ρ(ήγας) Τιτάνας. Τη δεξιά στήλη της σελίδας καταλαμβάνει Ανακοίνωσις του Ρωσικού Προξενείου στα Χανιά με ειδήσεις από τα πεδία των μαχών του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην κεντρική Ευρώπη. Το κάτω αριστερό της σελίδας καταλαμβάνει η στήλη Ειδήσεις και Ζητήματα, η οποία φιλοξενεί τρία θέματα με τους εξής τίτλους: «Εισφοραί υπέρ της Παιδείας», «Αι εξετάσεις των Δικηγόρων» και «Το ΒΗΜΑ». Ενδιαφέρον παρουσιάζει το τρίτο θέμα όπου ανακοινώνεται ότι, το «Βήμα» το οποίον καθυστέρησεν επί τινας ημέρας ένεκεν τυπογραφικών δυσχερειών, λόγω της καθημερινής εκδόσεως της «Πρωΐας» επαναλαμβάνει από μεθαύριον την τακτικήν εβδομαδιαίαν έκδοσίν του με ύλην εκλεκτήν ως πάντοτε… Από αυτήν την ανακοίνωση προκύπτει ότι το Βήμα, η δεύτερη σε μακροβιότητα εφημερίδα του Ρεθύμνου μετά την Κρητική Επιθεώρηση, εκδιδόταν ήδη τον Μάιο του 1915, ήταν εβδομαδιαία και τυπωνόταν στο ίδιο τυπογραφείο με την Πρωΐα. Η σελίδα κλείνει με διαφήμιση του καταστήματος Κωνσταντίνου Μ. Δρανδάκη, όπου πωλείται γαλαζόπετρα και βαρεκίνα.
Στην τρίτη σελίδα κάτω από τον γενικό τίτλο Τελευταία Ώρα δημοσιεύονται τα τηλεγραφήματα τα οποία αναφέρονται σε ειδήσεις σχετικές με την εξέλιξη του πολέμου στην Ευρώπη. Το κάτω μέρος της σελίδας καταλαμβάνουν ένα παρόραμα και δύο διαφημίσεις. Με διαφημίσεις καλύπτεται και ολόκληρη η τέταρτη σελίδα, στο κάτω δεξιό άκρο τη οποίας αναφέρονται τα σημεία πώλησης της Πρωΐας στην Κρήτη και στις επαρχίες του νομού.
Και περνάμε στο δεύτερο σωζόμενο φύλλο που φέρει αριθμό 16 και ημερομηνία 7 Μαΐου 1915. Η πρώτη σελίδα καλύπτεται κατά το μεγαλύτερο μέρος από άτιτλο και ανυπόγραφο κύριο άρθρο το οποίο αναφέρεται στη στάση της Ελλάδας απέναντι στον πόλεμο που εξελίσσεται στην Ευρώπη. Αν δηλαδή μετά τις εκλογές που έχουν προκηρυχθεί για τη 31η Μαΐου η Ελλάδα θα εξακολουθήσει να τηρεί την ουδέτερη στάση που υποστήριζε η κυβέρνηση του Δ. Γούναρη ή θα συνταχθεί με την Αντάντ και θα εμπλακεί στον πόλεμο, όπως υποστήριζε ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Αυτό ήταν και το κρίσιμο ερώτημα που θα έκρινε το αποτέλεσμα των εκλογών. Η «Πρωΐα» παρότι αντιβενιζελική δεν παίρνει θέση στο συγκεκριμένο άρθρο.
Στην πρώτη σελίδα δημοσιεύονται και οι σατιρικοί στίχοι του Ρεθεμνιώτη, που αναφέρονται στις βλέψεις της Βουλγαρίας για τη Μακεδονία και τη Θράκη και στις προσπάθειές της να εξασφαλίσει την υποστήριξη των μεγάλων της εποχής για την ικανοποίησή τους:
Ἄρχισε κι’ ἡ Βουλγαρία νά γυρίζη τό δισκάκι
γιά μισθό νά διακονεύη λίγη Ἑλλάδα λίγη Θράκη.
Κι’ ἀπειλεί πως θά κηρύξη πόλεμο! -Ὦ κλάβα κούφια.
-Τι σοῦ λείπει κασιδιάρη; -…Μαργαριταρένια σκούφια.
Τέλος η πρώτη σελίδα κλείνει με το χρονογράφημα που συνεχίζεται και στη δεύτερη, φέρει τον τίτλο «Στο Πανελλήνιον» και υπογράφεται όπως και στο προηγούμενο φύλλο από τον Ρ. Τιτάνα.
Στη δεύτερη σελίδα πέρα από τη συνέχεια του χρονογραφήματος υπάρχουν ειδήσεις αναφορικά με τον καταρτισμό των τοπικών συνδυασμών τόσο της κυβερνητικής παράταξης του Δημ. Γούναρη όσο και της Βενιζελικής. Επίσης φιλοξενείται πάλι ανακοινωθέν του Ρωσικού Προξενείου στα Χανιά για τις νίκες του Ρωσικού στρατού.
Το πάνω μέρος της τρίτης σελίδας καταλαμβάνουν τα τηλεγραφήματα για την εξέλιξη του πολέμου και το κάτω μέρος καταλαμβάνει η δημοσίευση του προγράμματος ενός πλειστηριασμού
Και σ’ αυτό το φύλλο η τέταρτη σελίδα καλύπτεται από διαφημίσεις.
Το τρίτο σωζόμενο φύλλο είναι αμιγώς προεκλογικό. Βρισκόμαστε στις 19 Μαΐου και οι εκλογές της 31ης είναι κοντά. Η εφημερίδα παίρνει πλέον σαφή στάση υπέρ βασιλικής παράταξης που εκπροσωπείται από τον Δημ. Γούναρη.
Με πηχυαίους τίτλους στην πρώτη σελίδα καλεί τους Ρεθεμνιώτες ναι ψηφίσουν τον κυβερνητικό συνδυασμό. Επίσης το κύριο άρθρο της εφημερίδας αναφέρεται στη σημασία της λαϊκής ψήφου και εξηγεί γιατί οι πολίτες πρέπει να ψηφίσουν την φιλοβασιλική παράταξη που υποστηρίζει την ουδετερότητα της Ελλάδας στον πόλεμο και όχι το κόμμα των Φιλελευθέρων του Βενιζέλου που είναι υπέρ της εμπλοκής της Ελλάδας στον πόλεμο. Στην πρώτη σελίδα δημοσιεύεται και ο αντιβενιζελικός συνδυασμός του νομού Ρεθύμνης, ο οποίος απαρτίζεται από τους Στυλιανό Κωστογιάννη, Μανούσο Κούνδουρο, Κων. Λαγουδάκη, Νικόλαο Τρουλλινό και Γεώργιο Ψαρουδάκη.
Στη δεύτερη σελίδα υπάρχει η συνέχεια του κύριου άρθρου και η στήλη Ειδήσεις και Ζητήματα, η οποία αναφέρεται στην προεκλογική κίνηση στην επαρχία Μυλοποτάμου. Στην ίδια σελίδα δημοσιεύεται ένας πλειστηριασμός και μια διαφήμιση του Παραγγελιοδοχικού Οίκου Ε.Δ. Χαμαράκη.
Στην τρίτη σελίδα στη στήλη Τελευταία Ώρα – Νυκτερινά Τηλεγραφήματα δημοσιεύεται, όπως και στα άλλα δύο φύλλα που είδαμε, ανακοίνωση του Ρωσικού Προξενείου των Χανίων την οποία υπογράφει ο Πρόξενος Λομπατσώφ. Το κάτω μέρος της σελίδα καταλαμβάνει η συνέχεια του πλειστηριασμού που ξεκινά από την προηγούμενη, ενώ η σελίδα κλείνει με διαφημιστική καταχώρηση του οδοντογιατρού Ανδ. Ν. Βρυσανάκη.
Και σε αυτό το φύλλο η τέταρτη σελίδα είναι κατειλημμένη από διαφημίσεις.
Κλείνοντας αυτήν την παρουσίαση πρέπει να παρατηρήσομε ότι μπορεί η «Πρωΐα» να κατατάσσεται στις ελάσσονες εφημερίδες του Ρεθύμνου, τόσο λόγω της μικρής διάρκειας της έκδοσής της όσο και λόγω της περιορισμένης της εμβέλειάς της, όμως πρέπει να της αναγνωρίσομε μια πρωτιά. Είναι η πρώτη καθημερινή εφημερίδα του Ρεθύμνου. Έχοντας υπόψη τις συνθήκες και τα πρωτόγονα μέσα της εποχής αντιλαμβανόμαστε το μέγεθος της προσπάθειας καθώς και τους λόγους που δεν μπόρεσε να ευδοκιμήσει. Γιατί είναι προφανές πως μετά τις εκλογές της 31ης Μαΐου 1915 η εφημερίδα έκλεισε. Ένα χρόνο μετά την ίδια προσπάθεια θα κάνουν και οι αδελφοί Καλαϊτζάκη Γιάννης και Βασίλης, δηλαδή θα μετατρέψουν σε καθημερινή την εβδομαδιαία «Κρητική Επιθεώρηση», αλλά όχι για πολύ. Σύντομα οι ανυπέρβλητες δυσκολίες θα τους αναγκάσουν να επανέλθουν στο εβδομαδιαίο φύλλο.
* Ο Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου είναι π. διευθυντής της Δ.Κ. Βιβλιοθήκης Ρεθύμνης
