Πριν από λίγο καιρό (12/7/2024) έγιναν τα εγκαίνια του παραδοσιακού ελαιοτριβείου Αρμένων στην καρδιά του παραδοσιακού οικισμού.
Μετά από μακροχρόνιες προσπάθειες της τοπικής κοινωνίας και του Δήμου Ρεθύμνης, ολοκληρώθηκε η ανακατασκευή – αναπαλαίωση της ιστορικής μονάδας επεξεργασίας του ελαιόκαρπου και της παραγωγής ελαιολάδου και πυρήνα σύνθλιψης ως καύσιμης ύλης.
Ένα μεγάλο ευχαριστώ εκ μέρους της τοπικής κοινωνίας στον δήμαρχο, Γιώργη Μαρινάκη, την τεχνική υπηρεσία του δήμου και ιδιαίτερα τον υπεύθυνο του έργου «συγχωριανό» Βασίλη Μυριοκεφαλιτάκη, τον αρχιτέκτονα Χαράλαμπο Κυδωνάκη, τον πρώην πρόεδρο της τοπικής κοινότητας Μανώλη Σκουλούδη και τον τοπικό σύμβουλο Δημήτρη Βογιατζάκη (ψυχή της επίβλεψης), οι οποίοι την προηγούμενη δημαρχιακή περίοδο ευτύχησαν να δημοπρατηθεί και να ολοκληρωθεί το εμβληματικό αυτό έργο.
Ένα μεγάλο ευχαριστώ στις αδελφές Κολυβάκη (Ευανθία και Βίκυ) για την συμβολή τους αφιλοκερδώς σε μελέτες και προτάσεις ολοκλήρωσης του έργου. Σημαντική συμβολή στην υλοποίηση του έργου είχαν τόσο ο σημερινός πρόεδρος Γεώργιος Ν. Κολυβάκης όσο και οι προηγούμενοι πρόεδροι Ανδρέας Εμμ. Σηφάκης και ο αείμνηστος γιατρός Δημήτρης Βαονάκης.
Ιδιαίτερη μνεία θα πρέπει να γίνει στον τελευταίο πρόεδρο της πρώην κοινότητας Αρμένων, τον αείμνηστο Ιωάννη Γ. Σκουλούδη και τους συμβούλους Δημήτρη Βογιατζάκη, Ιωσήφ Κολυβάκη, Αντώνη Σκεπασιανό, Σπύρο Φραγκούλη, Ευάγγελο Μαρκουλάκη και τον αείμνηστο Μανώλη Πετράκη, που με απόφασή τους προχώρησαν στην αγορά του παραδοσιακού ελαιοτριβείου από τον αείμνηστο Θεοχάρη Καλησπεράκη έναντι του ποσού των 12.000.000 (εκατομμυρίων δραχμών αριθ. Συμβ. 72-9/10/1998 της συμβολαιογράφου Στυλιανής Σκουλούδη.
Σημαντική είναι διαχρονικά η συμμετοχή του Πολιτιστικού Συλλόγου Αρμένων, στις προσπάθειες ένταξης σε Ευρωπαϊκά προγράμματα, για την υλοποίηση της ανακατασκευής του μύλου και την λειτουργία του ως μουσείου. Για την ιστορία του συγκεκριμένου ελαιοτριβείου μέχρι σήμερα, καθώς και των άλλων που λειτουργούσαν στο παρελθόν στο χωριό, που ήταν μπόλικα, καθώς και των άλλων μεταποιητικών και εμπορικών δραστηριοτήτων θα αναφερθούμε σε μεταγενέστερα άρθρα.
Με το παρόν θα προσπαθήσουμε να κάνουμε μια ιστορική διαδρομή στην ιστορία της ελιάς και του ελαιολάδου από την Μινωική Κρήτη μέχρι και σήμερα και να την συνδέσουμε με την περιοχή των Αρμένων. Τονίζουμε ότι σύμφωνα με τα στοιχεία της αρχαιολογικής έρευνας, γινόταν ευρύτατη χρήση ελαιολάδου από τους Μινωίτες της περιοχής όπως προκύπτει από τα υπολείμματα σε αγγεία και στις τριποδικές χύτρες που βρέθηκαν στο Υστερομινωικό νεκροταφείο Αρμένων. Πιο συγκεκριμένα, σε ευρήματα από την Τρίτη Υστερομινωική περίοδο (1390-1190 π.Χ.) στο διάδρομο τάφου, σε σπασμένη χύτρα, βρέθηκαν υπολείμματα κρέατος και ελαιολάδου. Επίσης από ένα τριποδικό αγγείο που βρέθηκε σε τελετουργικό λάκκο τα αποτελέσματα έδειξαν την ύπαρξη κρέατος, ελαιολάδου, δημητριακών και όσπριων, πιθανόν φακές.
Η Ιστορία του Ελαιολάδου στην Μινωική Κρήτη
Η καλλιέργεια της ελιάς και η παραγωγή ελαιολάδου υπήρξε αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής της Μινωικής Κρήτης από τις πρώτες εμφανίσεις του πολιτισμού. Υπάρχουν πέτρινα γουδιά και πρέσες που χρησιμοποιούνται για την επεξεργασία της ελιάς και την παραγωγή ελαιολάδου που χρονολογούνται στο 5000 π.Χ. Αρχαιολογικά ευρήματα από τα Μινωικά Ανάκτορα στην Κρήτη δείχνουν τον σημαντικό ρόλο που έπαιζε το ελαιολάδου στο Μινωικό πολιτισμό, ο οποίος έφτασε στο αποκορύφωμά του μεταξύ 2000 και 1450 π.Χ.
Από την εποχή της αρχαίας Αιγύπτου έως τις σύγχρονες θρησκείες, το ελαιόλαδο έχει χρησιμοποιηθεί σε θρησκευτικές τελετές. Οι Μινωίτες της Κρήτης ήταν από τους πρώτους πολιτισμούς που πέτυχαν ευημερία και ανάπτυξη χάρη στην ελιά και το λάδι. Το ελαιόλαδο στην Κρήτη εξακολουθεί να αποτελεί σημαντικό πλουτοπαραγωγικό πόρο για την ανάπτυξή της.
Η παραγωγή του ελαιόλαδου έχει περάσει ανά τα χρόνια, πολλά στάδια μέχρι να φτάσει στις σύγχρονες μεθόδους επεξεργασίας. Αλώνια με πέτρες, μικρές φάμπρικες, χειροκίνητα πιεστήρια, σύγχρονα ηλεκτρικά. Στις μέρες μας, γίνεται καλύτερη επεξεργασία του ελαιόκαρπου, έτσι ώστε να παράγεται το φυσικό αυτό προϊόν, σύμφωνα με τις διατάξεις της Ευρωπαϊκής νομοθεσίας.
Αρχαιολογικά ευρήματα
Σε όλη την Κρήτη η αρχαιολογική σκαπάνη απέδειξε την ευρεία χρήση της ελιάς και του ελαιολάδου. Οι Μινωίτες όχι μόνο χρησιμοποιούσαν τα προϊόντα της ελιάς, αλλά είχαν αναπτύξει και όλες τις μεθόδους φροντίδας, καλλιέργειας, επιλογής ποικιλιών κ.λ.π. Ιδιαίτερα εντυπωσιακή ανακάλυψη, είναι οι άθικτες ελιές με τη σάρκα διατηρημένη, που βρέθηκαν στο κάτω μέρος ενός κωνικού κυπέλου βυθισμένου, σε ένα πηγάδι με νερό, σε ένα από τα τέσσερα μεγαλύτερα Μινωικά παλάτια της Κρήτης, το Μινωικό Παλάτι της Κάτω Ζάκρου και χρονολογούνται περί το 1.600 π.Χ. Στις επιγραφές της Πύλου αναφέρονται δυο είδη ελαιοκάρπου, την po-pa (= βρώσιμη ελιά) και την ka-pa (= σκάφη, τσακιστή ελιά ή ελιά για σύνθλιψη). Στην Κρήτη έχουν βρεθεί, επίσης πολλά αρχαία πέτρινα ελαιοτριβεία. Η επεξεργασία του ελαιόκαρπου γινόταν σε τρία στάδια και συνήθως σε δύο ή τρία συνεχόμενα διαφορετικά επίπεδα. Στο πρώτο επίπεδο και πιο ψηλό, γινόταν η σύνθλιψη με τα χέρια με την χρήση πέτρινων αντικειμένων. Ο σπασμένος ελαιόκαρπος μεταφερόταν στον ελαιοπιεστήρα, όπου με την βοήθεια βάρους ή μηχανισμών με αντίβαρα γινόταν η πίεση της ζύμης και η συλλογή του υγρού, το οποίο με την βοήθεια του περιφερειακού αυλακιού της κάτω πέτρας οδηγούνταν στο χαμηλότερο επίπεδο στα δοχεία συλλογής, συνήθως πέτρινα.
Κάτω πέτρες ή λεκάνες ελαιοπιεστηρίου
Η ελαιοζύμη είχε τοποθετεί σε πλεκτά καλάθια ή κάνιστρα, από χόρτα ή καλάμια ή από χοντρό μαλλί, που είχαν αραιή ύφανση και επέτρεπαν την έξοδο του υγρού κατά τη διάρκεια της συμπίεσης. Εκεί με την βοήθεια κουτάλας, συνήθως ξύλινης, μάζευαν το λάδι που είχε λόγω βαρύτητας διαχωριστεί από τον κατσίγαρο.
Αυτό στο Βαθύπετρο Αρχανών πιστεύεται ότι είναι το παλαιότερο στην Ευρώπη. Είναι εντυπωσιακή η μαρτυρία που καταγράφει ο λαογράφος-ποιητής της Κρήτης Σταμ. Αποστολάκης το 1979 στο χωριό Σαμαριά Χανίων, από την οποία προκύπτει ότι λειτουργούσαν ακόμα μικρά χειροκίνητα ελαιοτριβεία παρόμοια με της Μινωικής Κρήτης. Η σύνθλιψη του καρπού γινόταν πάνω σε λεία πέτρα με τη βοήθεια κυλίνδρου πέτρινου. Η τοποθέτηση της ζύμης σε υφασμάτινους φακέλους. Η συμπίεση με τα πόδια της ζύμης σε ξεκουφωμένο ξύλο, απορροή σε δοχεία και συλλογή μετά το φυσικό διαχωρισμό με φλασκί. Το λάδι αυτό το λέγανε ακριμάτιστο γιατί για την παραγωγή του δεν χρησιμοποιούσαν μεταλλικά αντικείμενα όπως μεταλλικά ήταν τα καρφιά του σταυρού. Τέτοιο λάδι χρησιμοποιούσαν για τα καντήλια των αγίων.
Ιδιαίτερα εντυπωσιακή είναι η καταγραφή το 1928 από τον Μ. Δέφνερ στο χωριό Αργυρούπολη Ρεθύμνης, ξύλινου πιεστηρίου αντίγραφου πιεστηρίων του Αρχιμήδη που χρονολογούνται τουλάχιστον 2.000 χρόνια πριν. Το ελαιόλαδο αποθηκευόταν σε μεγάλους πίθους όπως εκείνους που βρέθηκαν στη Δυτική Πτέρυγα του Μινωικού Ανακτόρου της Κνωσού, με συνολική εκτιμώμενη χωρητικότητα 250.000 κιλών. Οι Μινωίτες χρησιμοποιούσαν το ελαιόλαδο για τη διατροφή τους, ως καθαριστικό αντί για σαπούνι, ως βάση για αρώματα και αλοιφές, ως φάρμακο, για το φωτισμό και για την προστασία ευαίσθητων επιφανειών. Επίσης τα υπολείμματα της ζύμης χρησιμοποιούνταν όπως και σήμερα ως καύσιμο υλικό.
Η ιστορία του ελαιολάδου στην Κρήτη
Όπως και τότε, πριν χιλιάδες χρόνια, έτσι και σήμερα η ελιά εξακολουθεί να δεσπόζει στο νησί μας την Κρήτη και να προσφέρει τα πολύτιμα οφέλη της όχι μόνο στους κατοίκους της, αλλά και σε όλο τον κόσμο με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους. Ως καρπός που αποτελεί διατροφικό προϊόν (ωμό, μαγειρεμένο, επεξεργασμένο ή μη), ως χυμός (ελαιόλαδο) που χρησιμοποιείται ως διατροφικό προϊόν, για φαρμακευτική, καλλυντική και καθαριστική χρήση (σαπούνι) και, τέλος, ως δέντρο αποτελώντας πρώτη ύλη εργαλείων και κατασκευών, θέρμανσης, ύλη τέχνης και έκφρασης.
Κατά την Μεσομινωική περίοδο, το ναυτικό των Κρητών διοχέτευε το λάδι σε μεγάλα εμπορικά κέντρα. Στη Μινωική Κρήτη είναι σημαντική η συμβολή της ελιάς στην οικονομία της Κνωσού και από κει μεταφέρεται εν συνεχεία στην οικονομία και τη ζωή της Μυκηναϊκής Ελλάδας. Η ελιά και ο ρόλος της στην οικονομία και τη διατροφή, αποτυπώνεται πολύ συχνά στη μινωική τέχνη. Πληροφορίες για την ελιά και το λάδι έχουμε από τοιχογραφίες, ζωγραφισμένα αγγεία, κοσμήματα σε χρυσό και κείμενα σε γραμμική Β. Οι Μινωίτες, όπως προκύπτει από τα ευρήματα χρησιμοποιούσαν την ελιά και το λάδι για τη λατρεία της Μεγάλης Μινωικής Θεάς, για τις ανάγκες των ανθρώπων και για εξαγωγές.
Η καλλιέργειά της ξεκίνησε από την νεολιθική εποχή (7000- 3500 π.Χ.) κυρίως στη νότια Κρήτη και από τότε ο ελαιόκαρπος περιλαμβανόταν στα βασικά είδη διατροφής των Κρητών. Στοιχεία για μελέτη -όπως πυρήνες ελιάς- έχουμε από το 3000 – 2000 π.Χ. Από την Παλαιοανακτορική περίοδο (2000 – 1700 π.Χ.) υπάρχουν ευρήματα που αποδεικνύουν ότι η συγκομιδή φυλασσόταν με τη φροντίδα της κεντρικής εξουσίας.
Η καλλιέργεια της ελιάς και η διαδικασία παραγωγής ελαιολάδου φαίνεται να συνεχίζεται με πανομοιότυπο τρόπο και μετά την καταστροφή του Μινωικού πολιτισμού με μικρές βελτιώσεις μέχρι την ακμή του κλασικού ελληνικού πολιτισμού.
Στα Ελληνιστικά – Ρωμαϊκά χρόνια (300 π.Χ.-300 μ.Χ.) με τις ανακαλύψεις των αρχαίων Ελλήνων σοφών βελτιώνεται σημαντικά η διαδικασία με τη χρήση πέτρινων τροχών και ελαιοπιεστηρίων, όπως αυτό που περιγράψαμε στην Αργυρούπολη Ρεθύμνης. Για την περίοδο αυτή θα αναφερθούμε στην επόμενη δημοσίευση.
Ελαιόδεντρα από το μινωικό παρελθόν της Κρήτης έχουν καταγραφεί σε όλα τα μέρη του νησιού. Δυστυχώς η «ανόητη» πρόοδος έχει εξαφανίσει χιλιάδες από τα ιερά αυτά δένδρα είτε για την αλλαγή καλλιέργειας, είτε για την παραγωγή καυσόξυλων.
(Συνεχίζεται)
Γιώργης Κτιστάκης (Κτιστογιώργης)
Βιβλιογραφία
- Κρήτη το αφιέρωμα (λαογραφία) εκδόσεις Αρσινόη 1985
- Μινωιτών και μυκηναίων γεύσης υπουργείο Πολιτισμού κεντρικό αρχαιολογικό συμβούλιο
- Ιστοσελίδα Δήμου Ρεθύμνης
- Παρουσίαση έργου υπεύθυνος Βασίλης Μυριοκεφαλιτάκης
- Ιστοσελίδα ΣΕΔΗΚ
