Παρελθόν, παρόν και μέλλον

Πρόλογος

Η σύγκλητος του Πανεπιστημίου Κρήτης αποφάσισε την Πέμπτη 20 Φεβρουαίου την ίδρυση Πανεπιστημιακού Κέντρου Έρευνας και Καινοτομίας (ΠΑΚΕΚ), σύμφωνα με τον ν. 4957/2022. Η σχέση του νέου Κέντρου με το εδώ και 15 χρόνια λειτουργούν Κέντρο Ερευνών και Μελετών του Πανεπιστημίου Κρήτης (ΚΕΜΕ-ΠΚ) όχι μόνο δεν είναι αποσαφηνισμένη, αλλά αποτελεί ένα ζητούμενο το οποίο μπορεί να απαντηθεί μόνο μέσα από έναν εποικοδομητικό διάλογο. Το παρόν κείμενο θέλει να βοηθήσει προς αυτή την κατεύθυνση, υπενθυμίζοντας στους παλαιότερους τις διαδικασίες ίδρυσης και στέγασης του ΚΕΜΕ και ενημερώνοντας τους νεότερους για τη δεκαπενταετή πορεία του.

Εισαγωγή

Ήταν όλοι εκεί, στην τελετή εγκαινίων του Κέντρου Ερευνών και Μελετών για τις Ανθρωπιστικές, τις Κοινωνικές και τις Επιστήμες Αγωγής, στις 8 Μαΐου 2017, στην Πανεπιστημιούπολη Γάλλου.

Ο περιφερειάρχης Κρήτης, Σταύρος Αρναουτάκης, και η αντιπεριφερειάρχης, Μαρία Λιονή. Και είχαν λόγο να είναι παρόντες γιατί και οι δύο είχαν πεισθεί για την αναγκαιότητα και τη χρησιμότητα του ΚΕΜΕ και το είχαν στηρίξει πολιτικά και προπάντων οικονομικά – η ανέγερση των κτιρίων Α,Β,Γ, αρχικά, και των Δ,Ε, στη συνέχεια, συνολικού εμβαδού 3000 τ.μ. και η διαμόρφωση του περιβάλλοντα χώρου χρηματοδοτήθηκαν αποκλειστικά από την Περιφέρεια.

Εξάλλου, γι’ αυτό την κορδέλα των εγκαινίων την έκοψε ο περιφερειάρχης συνεπικουρούμενος από τον τότε πρύτανη, καθηγητή Οδυσσέα Ζώρα, και την τότε διευθύντρια του ΚΕΜΕ, καθηγήτρια Μαρία Κούση, και με τις ευλογίες του Αρχιεπίσκοπου Κρήτης, κ.κ. Ειρηναίου ο οποίος προσήλθε στην τελετή συνοδευόμενος από τον τότε Μητροπολίτη Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου, κ.κ. Ευγένιο.

Παρών και ο δήμαρχος Ρεθύμνου που σε μια κρίσιμη φάση του ΚΕΜΕ το στήριξε πολιτικά, με το δικό του τρόπο.

Ευτυχείς ο πρύτανης και οι αντιπρυτάνεις που η δική τους πρυτανεία έβαλε τις τελευταίες πινελιές στο θεσμό και στις κτιριακές εγκαταστάσεις του ΚΕΜΕ και οργάνωσαν την τελετή εγκαινίων.

Παρόντες και οι κοσμήτορες των Σχολών, οι πρόεδροι των Τμημάτων, μέλη ΔΕΠ, φοιτητές και πολλοί Ρεθεμνιώτες.

Ήμουν και εγώ παρών. Ένιωθα βαθιά ικανοποίηση και δικαίωση, γιατί η διοίκηση του Πανεπιστήμιου μού είχε ανάθεση την κεντρική ομιλία στην τελετή, αναγνωρίζοντας έτσι τη μακροχρόνια συμβολή μου στη ίδρυση και στέγαση του ΚΕΜΕ.

Απόντες ήταν οι συν-οραματιστές του θεσμού, ο αείμνηστος Χρήστος Νικολάου (πρύτανης) και ο επίσης αείμνηστος Άγγελος Κρανίδης (αντιπρύτανης), στη μνήμη των οποίων αφιερώνω το παρόν κείμενο.

Ήταν μια λαμπρή ημέρα, η 8^η Μαΐου 2017, για το Πανεπιστήμιο Κρήτης και ιδιαίτερα για τις σχολές στην Πανεπιστημιούπολη Γάλλου οι οποίες αποκτούσαν ένα Ερευνητικό Κέντρο το ποιο θα στέγαζε και θα στήριζε τις ερευνητικές τους δραστηριότητες.

Το παρελθόν

Πίσω από αυτή τη λαμπρή ημέρα κρυβόταν μια ιστορία δεκαεπτά ετών, με πολλή δουλειά, επίπονες διαδικασίες και ενίοτε συγκρούσεις.

Αναλυτικότερα, το ΚΕΜΕ κυκλοφορούσε ως ιδέα και επιθυμία μεταξύ των μελών του Διδακτικού Ερευνητικού Προσωπικού (ΔΕΠ) των Σχολών στο Ρέθυμνο. Ήθελαν να έχουν έναν θεσμό παρόμοιο με το «Ίδρυμα Τεχνολογίας Έρευνας» (ΙΤΕ) στο Ηράκλειο.

Στις πρυτανικές εκλογές του 1999 η εν λόγω επιθυμία βρήκε τη θέση της στο προεκλογικό φυλλάδιο του υποψήφιου πρυτανικού σχήματος των: Χρήστου Νικολάου, Άγγελου Κρανίδη και Μιχάλη Δαμανάκη, όπου στο υποκεφάλαιο 2: Ίδρυση και Λειτουργία Ακαδημαϊκών Μονάδων, αναφερόταν, μεταξύ άλλων: «Στόχος μας είναι … να εξετάσουμε τις δυνατότητες ίδρυσης και λειτουργίας μιας ακαδημαϊκής μονάδας που θα μπορεί να λειτουργήσει ως φορέας-πλαίσιο για τις ερευνητικές- ακαδημαϊκές δραστηριότητες των Σχολών του Ρεθύμνου».

Μετά τις πρυτανικές εκλογές, οι προσπάθειες των Επιτροπών που συγκροτήθηκαν με αποφάσεις της Συγκλήτου και εργάστηκαν υπό την προεδρεία του καθ’ ύλη αρμόδιου αντιπρύτανη «Ακαδημαϊκών Υποθέσεων και Προσωπικού» κινήθηκαν αρχικά στον θεσμικό άξονα και μετά την αποσαφήνιση του θεσμικού καθεστώτος και της αποστολής της νέας ακαδημαϊκής μονάδας στον κτηριακό άξονα.

Ο ακαδημαϊκός θεσμός

Η θεσμοθέτηση του ΚΕΜΕ ήταν ένας επίπονος τοκετός, όχι μόνο επειδή επρόκειτο για μια σύνθετη ακαδημαϊκή διαδικασία, αλλά και επειδή υπήρχε και μια δυσπιστία μεταξύ αρκετών μελών της Συγκλήτου, στην οποία άρχισε να συζητείται το θέμα στις αρχές του 2001.

Η δυσπιστία αυτή αναγόταν σε μεγάλο βαθμό στο γεγονός, ότι την εποχή εκείνη υπήρχε μια αρνητική στάση έναντι των «Ερευνητικών Πανεπιστημιακών Ινστιτούτων» (ΕΠΙ), επειδή αυτά είχαν έναν «επιχειρηματικό» προσανατολισμό και λειτουργούσαν ως ανεξάρτητα ΝΠΙΔ.

Εκείνο που καθιερώθηκε γρήγορα, ήταν η ονομασία του υπό συζήτηση νέου θεσμού, επειδή το όνομα ήταν, και συνεχίζει να είναι, σύντομο εύηχο και σαφές. Το πρώτο σκέλος του ονόματος (Κέντρο Ερευνών) παραπέμπει στη βασική και το δεύτερο (Κέντρο Μελετών) στην εφαρμοσμένη έρευνα, αλλά και στη μαθητεία.

Σύμφωνα με την αρχική σύλληψη, η εφαρμοσμένη έρευνα οφείλει να λειτουργεί ως δίαυλος επικοινωνίας και συνεργασίας μεταξύ του ΚΕΜΕ και των τοπικών κοινωνικών και παραγωγικών φορέων, με απώτερο στόχο την οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική ανάπτυξη της Κρήτης.

Μετά από μακροχρόνιες ζυμώσεις στα Τμήματα και στις Σχολές και συζητήσεις στη Σύγκλητο, ξεπεράστηκαν οι όποιες επιφυλάξεις και οριστικοποιήθηκε το θεσμικό πλαίσιο, βάσει του οποίου το ΚΕΜΕ θα λειτουργούσε ως διεπιστημονικός θεσμός, με δική του διοίκηση, αλλά εποπτευόμενος από τη Σύγκλητο, και με αποστολή να προάγει την έρευνα στις Επιστήμες Αγωγής, στις Ανθρωπιστικές και Κοινωνικές Επιστήμες.

Παρόλο που το θεσμικό πλαίσιο είχε ουσιαστικά οριστικοποιηθεί και συμφωνηθεί στις αρχές του 2003, δεν εγκρίθηκε και τυπικά από τη Σύγκλητο, γιατί – όπως υποστηρίχθηκε τότε – ένας τόσο φιλόδοξος ερευνητικός θεσμός θα έπρεπε πρώτα να αποκτήσει τις ανάλογες υποδομές.

Έξι χρόνια αργότερα και ενάμιση μετά την περάτωση κατασκευής των κτιρίων Α, Β και Γ, επί πρυτανείας Ιωάννη Παλλήκαρη, η Σύγκλητος, στη συνεδρία 265 της 19^ης Μαρτίου 2009, επικύρωσε και τυπικά το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας του ΚΕΜΕ και όρισε το πρώτο πενταμελές Διοικητικό Συμβούλιο, με πρόεδρο και συγχρόνως διευθυντή του ΚΕΜΕ τον καθηγητή Μιχάλη Δαμανάκη. Το Δ.Σ. όφειλε να φροντίσει για :

• Την επεξεργασία των κριτηρίων ένταξης Εργαστηρίων στο ΚΕΜΕ.
• Την επιλογή και ένταξη των πρώτων Εργαστηρίων.
• Την κατανομή των χώρων και τη στέγασή των επιλεγμένων Εργαστηρίων σε αυτούς.
• Επίσης όφειλε να δρομολογήσει τη διαδικασία για την επιλογή διευθυντή και αναπληρωτή διευθυντή από ανεξάρτητη Επιτροπή, αποτελούμενη από δύο εσωτερικούς και τρεις εξωτερικούς αξιολογητές.

Στη φάση αυτή εντάχθηκαν 14 Εργαστήρια στον νέο ερευνητικό θεσμό.

Η τελική διαμόρφωση του θεσμικού πλαισίου του ΚΕΜΕ έγινε έξι χρόνια αργότερα, με απόφαση της Συγκλήτου, στη συνεδρία 332/19-02-2015, επί πρυτανείας Ευριπίδη Στεφάνου και με διευθύντρια του ΚΕΜΕ την καθηγήτρια Μαρία Κούση. Η σχετική απόφαση/πράξη του πρύτανη (Αριθ.9163) δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ 2040/18 Σεπτεμβρίου 2015.

Για την ιστορία, αλλά και για την ουσία του πράγματος παρατίθεται ένας πίνακα σχετικός με τις ακαδημαϊκές και διοικητικές διαδικασίες.

Η συμβολή των Διοικητικών Συμβουλίων στην εξέλιξη του ΚΕΜΕ θα μπορούσε να συνοψισθεί στη φράση: Τα δύο πρώτα Δ.Σ. δημιουργήσαν το θεσμικό και κτιριακό κέλυφος και τα επόμενα το γέμισαν -και συνεχίζουν να το γεμίζουν- με περιεχόμενο.

Οι κτιριακές εγκαταστάσεις

Ως προς την τοπογραφία των κτιριακών εγκαταστάσεων του ΚΕΜΕ ας υπογραμμιστεί, ότι η επιλογή να βγούμε έξω από την μέχρι τότε οριοθετημένη Πανεπιστημιούπολη ήταν συνειδητή, για δυο λόγους.

Πρώτον, για να σηματοδοτήσουμε ότι το Πανεπιστήμιο προτίθεται να αξιοποιήσει το σύνολο των οικοπέδων του.

Και δεύτερον, και σημαντικότερο, επειδή βορειοανατολικά του ΚΕΜΕ θα ανεγείρονταν τα κτίρια των Πειραματικών Σχολείων, ως συνέχεια των αθλητικών εγκαταστάσεων, σε έκταση 80 στρεμμάτων. Μάλιστα, την ίδια περίοδο καταρτίστηκε μια προμελέτη των κτιριακών υποδομών των Πειραματικών Σχολείων, που τώρα (έτος 2025) γίνεται ξανά προσπάθεια να προχωρήσουν.

Κοντολογίς, το ανατολικό οικόπεδο του Πανεπιστημίου, εκτάσεως 250 στρεμμάτων, προοριζόταν να γίνει ένα Κέντρο Εκπαίδευσης και Αθλητισμού και με αυτή την έννοια ένα κέντρο πολιτισμού. Ήταν ένα όραμα που μόνο κατά ένα πολύ μικρό μέρος έχει υλοποιηθεί μέχρι σήμερα.

Ως προς το εμβαδόν των κτιρίων του ΚΕΜΕ οραματιζόμασταν ένα συγκρότημα κτιρίων εκτάσεως 7000 τετραγωνικών μέτρων, συμπεριλαμβανομένου και ενός μικρού αμφιθεάτρου.

Η εξεύρεση πόρων για ένα τέτοιο μεγαλεπήβολο σχέδιο ήταν μια πάρα πολύ δύσκολη υπόθεση. Μετά από επανειλημμένες επαφές και συζητήσεις – από πλευράς του πρύτανη Χρίστου Νικολάου, αλλά και από πλευράς μου – με υπηρεσιακά στελέχη της Περιφέρειας και τον τότε Περιφερειάρχη, μας δόθηκε η υπόσχεση για ενδεχόμενη ένταξη του έργου στο Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα (ΠΕΠ) Κρήτης.

Βέβαια, τα 7000 τετραγωνικά μέτρα μειώθηκαν στα 3000 και για αυτά συντάχθηκαν μελέτες. Η αρχιτεκτονική μελέτη με πανεπιστημιακούς πόρους από εξωτερικό αρχιτέκτονα και οι λοιπές από τους μηχανικούς της Τεχνικής Υπηρεσίας του Πανεπιστημίου, οι οποίοι ξεπέρασαν του εαυτούς τους και σε πολύ περιορισμένο χρόνο κατέστησαν το έργο ώριμο προς ένταξη. Το έργο εντάχθηκε τον Μάιο του 2004 στο ΠΕΠ Κρήτης, επί διοικήσεως Σεραφείμ Τσόκα.

Μελέτες είχαν καταρτισθεί για πέντε κτίρια ( Α,Β,Γ,Δ,Ε), τα χρήματα όμως που, τελικά, διατέθηκαν από την Περιφέρεια αρκούσαν μόνο για τρία (Α,Β,Γ). Από τη άλλη, αλλαγές στη νομοθεσία (από το Υπουργείο Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων ) οδήγησαν στη μετάθεση της προκήρυξης του έργου από το Θέρος του έτους 2004 (πρυτανεία Νικολάου) στον Ιανουάριο του 2005, επί πρυτανείας πια Ιωάννη Παλλήκαρη.

Με την ολοκλήρωση κατασκευής των τριών κτιρίων (Α,Β,Γ) επί πρυτανείας Ιωάννη Παλλήκαρη, με υπεύθυνη επί των υποδομών την αντιπρύτανη Ιωάννα Γιατρομανωλάκη, και μετά την οριστική παραλαβή τους τον Σεπτέμβριο του 2010 άνοιξε ό δρόμος για τη στέγαση των πρώτων 14 Εργαστηρίων στον νέο θεσμό.

Συγχρόνως ξεκίνησαν οι προσπάθειες ένταξης των κτιρίων Δ και Ε στον νέο ΠΕΠ Κρήτης. Και παρόλο που οι μελέτες ήταν έτοιμες και το έργο ώριμο προς ένταξη, υπήρξε καθυστέρηση, λόγω ενδοπανεπιστημιακών δυσκολιών ως προς τον καθορισμό των προτεραιοτήτων και των συνακόλουθων προτάσεων του Πανεπιστημίου προς την Περιφέρεια ( βλ. απόφαση συγκλήτου 281/04-11-2010).

Όμως, το θετικό κλίμα που είχε δημιουργηθεί γύρω από το ΚΕΜΕ, σε συνδυασμό με τη θετική στάση της Περιφέρειας, συνέβαλαν στην υπέρβαση των δυσκολιών και κατέστησαν δυνατή την ένταξη των κτιρίων Δ και Ε καθώς και του περιβάλλοντος χώρου στο νέο ΠΕΠ Κρήτης.

Ας υπογραμμιστεί, ότι οι διαδικασίες ένταξης των κτιρίων Δ, Ε και του περιβάλλοντος χώρου ξεκίνησαν επί πρυτανείας Ιωάννη Παλλήκαρη το 2010 ( Α.Σ. 281/04-11-2010), το έργο όμως εντάχθηκε στο ΠΕΠ Κρήτης, τον Απρίλιο του 2012 (Α.Π. 2232/30-04-2012) και ολοκληρώθηκε τον Μάιο του 2015, επί πρυτανείας Ευριπίδη Στεφάνου. Για την προκήρυξη του νέου έργου, την ταχεία αποπεράτωση των κτιρίων, την παραλαβή τους και τον εξοπλισμό τους πρωταγωνιστικό ρόλο έπαιξαν οι επόμενες Διευθύνσεις του ΚΕΜΕ, με επικεφαλής αρχικά τον καθηγητή Σκεύο Παπαϊωάννου και στη συνέχεια την καθηγήτρια Μαρία Κούση.

Η ολοκλήρωση και της δεύτερης κατασκευαστικής φάσης του ΚΕΜΕ και η παραλαβή των νέων κτιρίων τον Σεπτέμβριο του 2016, άνοιξαν το δρόμο για την ένταξη και άλλων Ερευνητικών Εργαστηρίων και Ερευνητικών Προγραμμάτων στο ΚΕΜΕ,- πέραν των 14 εργαστηρίων που είχαν ενταχθεί στα κτίρια Α,Β,Γ επί διοίκησης Μιχάλη Δαμανάκη- αυτήν τη φορά υπό τη διεύθυνση της καθηγήτριας Μαρίας Κούση.

Μια εποπτική εικόνα των φάσεων κατασκευής των κτιρίων του ΚΕΜΕ παρέχει ο πίνακας 2. Και μια οπτική εικόνα των κτιριακών εγκαταστάσεων το συνημμένο σχεδιάγραμμα (εικόνα 1).

Το παρόν

Η διοίκηση της Μαρίας Κούση και της Στέλλας Γιακουμάκη αποτελούν το παρόν του ΚΕΜΕ, με την έννοια ότι κατά τη διάρκεια αυτών των διοικήσεων το θεσμικό και κτιριακό κέλυφος γεμίζει με περιεχόμενο. Για λόγους οικονομίας, αλλά και επειδή μπορούν να μιλήσουν για το έργο τους οι ίδιες οι διευθύντριες, αρκούμαστε σε μια επισήμανση που αποτελεί κοινή παραδοχή.

Επί των δύο θητειών τα Μαρίας Κούση το ΚΕΜΕ ωρίμασε ακαδημαϊκά, προβλήθηκε διεθνώς και εδραιώθηκε ως Ερευνητικό Κέντρο. Η διοίκηση της Στέλλας Γιακουμάκη λειτουργεί στο ίδιο ακαδημαϊκό πνεύμα, εργάζεται με τον ίδιο ζήλο, συνάπτει νέες συνεργασίες και αναπτύσσει νέες δραστηριότητες, διασφαλίζοντας έτσι τη συνέχεια.

Σύμφωνα με τον ιστοχώρο του ΚΕΜΕ και με την έκθεση πεπραγμένων για το ακαδημαϊκό έτος 2023-2024, κατά το εν λόγω ακαδημαϊκό έτος στο ΚΕΜΕ ήταν ενταγμένα: 32 εργαστήρια (21 από αυτά στεγάζονταν στους χώρους του ΚΕΜ) και 36 ερευνητικά προγράμματα, συνολικού προϋπολογισμού μεγαλύτερου των 5.300.000 Ευρώ. Στο ΚΕΜΕ φιλοξενείται, επίσης, το αρχείο του «Παγκοσμίου Συμβουλίου Κρητών» και το Διεπιστημονικό Εργαστήριο «Υγεία και Κοινωνία».

Συμπερασματικά: Τα παραπάνω στοιχεία, σε συνδυασμό με τη συνολική πορεία του ΚΕΜΕ, στοιχειοθετούν το συμπέρασμα ότι το ΚΕΜΕ είναι πλέον ένας καταξιωμένος και αποτελεσματικός ερευνητικός θεσμός στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Ένας θεσμός που ανταποκρίνεται στην αποστολή του και ανοίγει προοπτικές.

Με άλλα λόγια, στα δεκαπέντε (15) χρόνια λειτουργίας του το ΚΕΜΕ δόμησε την ταυτότητά του, δημιούργησε παράδοση και αποτελεί πλέον ακαδημαϊκό κεκτημένο για το Πανεπιστήμιο Κρήτης.

Και το μέλλον;

Από τα παραπάνω αναδύονται μια συλλογικότητα, μια συνέπεια και προσήλωση στην επίτευξη του στόχου και προπάντων μια διοικητική συνέχεια. Το ΚΕΜΕ ξεκίνησε, ως θεσμός και κτίριο, επί πρυτανείας Χρήστου Νικολάου συνεχίστηκε επί των πρυτανειών Ιωάννη Παλλήκαρη, ολοκληρώθηκε επί πρυτανείας Ευριπίδη Στεφάνου, ωρίμασε και εγκαινιάστηκε επί πρυτανείας Οδυσσέα Ζώρα. Είναι, λοιπόν, προϊόν μιας μακροχρόνιας συλλογικής προσπάθειας.

Είναι μια σκυτάλη που παραδίδεται από τη μια πρυτανεία στην άλλη. Τώρα βρίσκεται στα χέρια του πέμπτου κατά σειρά πρύτανη, του Γεωργίου Κοντάκη.

Τι θα κάνει με αυτή, είναι ένα ερώτημα που δεν μπορώ να το απαντήσω. Όμως, με δεδομένο ότι αποφασίστηκε από τη Σύγκλητο η ίδρυση ενός Πανεπιστημιακού Κέντρου Έρευνας και Καινοτομίας (ΠΑΚΕΚ), σύμφωνα με τον νόμο 4957/2022, ένα καίριο ερώτημα είναι, ποια θα είναι η σχέση του ΚΕΜΕ με το ΠΑΚΕΚ και αν θα διαφυλαχθεί και θα αξιοποιηθεί το ΚΕΜΕ ως ακαδημαϊκό κεκτημένο.

Ευελπιστώ ότι και αυτή τη φορά θα διεξαχθεί ένας δημιουργικός διάλογος, θα πρυτανεύσουν η συλλογικότητα και η συνέπεια και θα διασφαλιστεί η ακαδημαϊκή συνέχεια.